Geen koud kunstje: wat we van de leerkracht beeld of muziek kunnen leren over gelijkwaardig onderwijs

Wat leerkrachten weten, geloven en doen heeft een domino-effect op het leren van leerlingen. Verwachten ze van iedere leerling dezelfde inzet? Ligt de lat voor elke leerling even hoog? Mogen leerlingen op verschillende manieren hun kennen en kunnen aantonen?

Het antwoord op deze vragen is in veel gevallen: neen. Zowel in het lager als secundair onderwijs blijkt er een prestatiekloof tussen leerlingen van kleur en hun witte klasgenoten: leerlingen van kleur starten opvallend meer in de B-stroom, blijven zitten en verlaten vaker zonder diploma het onderwijs dan witte leerlingen. Kortom: Vlaamse scholen falen er collectief in de capaciteiten van leerlingen van kleur te benutten vanwege hun kleur, taal of etnische herkomst. 

De kunst van intercultureel onderwijs (en omgekeerd)

Nochtans bekijken we onderwijs hoopvol als één van de krachtigste hefbomen voor een inclusieve en diverse samenleving. Een term die gebruikt wordt wanneer het gaat om het wegwerken van de prestatiekloof, is intercultureel onderwijs. Intercultureel onderwijs omvat onder andere het aanpassen van witte leerplannen aan de multiculturele realiteit en het stimuleren van interculturele tolerantie en vaardigheden. Door in gesprek te treden met kunstleerkrachten in Vlaanderen brengt dit onderzoek zinvolle interculturele lespraktijken in kaart.

Om het leren van diverse leerlingengroepen te stimuleren, wordt kunstonderwijs vaak geopperd als behulpzaam middel. Beeld, muziek en drama kunnen verschillende deuren tot diepgaand leren openen. Kunst kan vertalen en verbinden tussen culturen, leerlingen en vakken; leerlingen ontmoeten elkaar in creatieve expressie. Bovendien wordt in de sleutelcompetentie ‘Cultureel bewustzijn en culturele expressie’ het belang van een open en mondiale blik aangeduid. Met andere woorden: kunst is geen onbekende in intercultureel onderwijs. Alleen worden kunstvakken vaak opgevat als bijkomstig en zagen kunstleerkrachten hun lesopdrachten de afgelopen jaren sterk verminderen. Eerder dan op beeld, muziek, dans en theater focussen schoolsystemen wereldwijd liever op academische vaardigheden en kennisdomeinen zoals lezen, schrijven, wiskunde en wetenschappen. 

Artistieke vrijheid

De bevraagde kunstleerkrachten geven aan dat in hun vak niet zozeer leerstof centraal staat, maar de leerling. Leerlingen ontwikkelen in kunstvakken als beeld, muziek en MEAV (een clustervak in het Katholiek Onderwijs: Maatschappelijke, Economische en Artistieke Vorming) hun creatief en probleemoplossend denkvermogen. Daarenboven zetten kunstleerkrachten in op leeractiviteiten die durf, empathie, emancipatie, genot, zelfbewustzijn, authenticiteit en een open blik stimuleren. Het beeld- of muzieklokaal kan voor leerlingen ook de plaats zijn waar ze plezier mogen beleven, hun hart luchten en tot rust komen. 

Wat maakt dat net kunstvakken zich zo goed lenen voor interculturele lespraktijken? Kunstleerkrachten stellen vast dat voor hun vakken veel vrijheid geldt. Er is een enorm aanbod aan technieken en kunstvormen om leerlingen te prikkelen. Bovendien hangen kunstleerkrachten minder vast aan leerlijnen dan andere vakken en kunnen zij hun lesopdrachten aanpassen naargelang de klas waar ze voor staan. Zo kunnen ze de nadruk leggen op een open creatieproces, waarbij leerlingen het eindproduct uitwerken volgens hun interesse en inspiratie. Verder kunnen leerlingen in kunstvakken thema’s aanbrengen en expert zijn over hun cultuur. 

‘Ik heb met mijn leerlingen gewerkt rond hun vingerafdruk, daar moesten ze dingen aan toevoegen die hen typeerden. Sommigen hebben hun vingerafdruk getekend in woorden, in het Turks, in liedjes of verhalen die ze van thuis mee hadden, kleuren, vlaggen,… Het was heel leuk om terwijl ze aan het werk waren gesprekken te hebben omdat er veel verhalen naar boven kwamen die wij niet kennen, maar die hen wel vormen.’ (Leerkracht Kunst en Creatie)

Kunst gaat altijd érgens over. Een beeld, performance, theater- of muziekstuk kent steeds een maatschappelijke, historische, culturele en geografische context. Vanuit die context kunnen kunstleerkrachten thema’s beschouwen en aanknopen met de leefwereld van leerlingen, hun competenties en kennis, de actualiteit,... Denk bijvoorbeeld aan de oorsprong van hiphop, jazz en blues in de slavernij en hoe een hedendaags lied van pakweg Kendrick Lamar zich hiertoe verhoudt. Of vertrek eens vanuit het gedicht ‘The Hill We Climb’ voor de inauguratieceremonie van president Biden, door de 22-jarige Amanda Gorman; hoe verenigen leerlingen hun eigen culturele achtergrond en die van hun leefomgeving? 

Maak er eens een tekeningetje bij

Naast het aanbieden van een brede waaier aan niet-westerse kunstuitingen, is het belangrijk in te gaan op andere dimensies van intercultureel onderwijs. Welke bril dragen we wanneer we naar kunst kijken? Op welke manier zijn we bereid impliciete culturele aannames en vooroordelen te onderzoeken? Vanuit welk perspectief bespreken en verbinden we de verschillende culturen in onze samenleving, en welke pijnpunten worden daarbij verdoezeld of vermeden? Welke pedagogische strategieën gebruiken leerkrachten om de vaardigheden van leerlingen van kleur te bevorderen? 

Diverse leerlingengroepen worden vaak geassocieerd met talige diversiteit en beheersing van het Nederlands. Veel scholen benaderen taal vanuit een strikt beleid; leerlingen mogen er zelden hun moedertaal spreken. Ook in kunstvakken kan taalbeheersing een drempel vormen: kunstbeschouwing vereist een zekere taalrijkdom. Anderzijds kan kunst gelden als universele taal. Beeld, muziek, drama en dans ‘leer’ je al van zodra je kijkt, luistert en voelt. Bovendien kunnen leerlingen leerstof verwerken door creatieve vaardigheden in te zetten, en niet enkel te berusten op spreek- of schrijfvaardigheid. 

‘Dat is kunst hè. Dat is net datgene dat we niet in woorden kunnen omzetten. Dat is niet Nederlands, dat is de taal van het beeld, of van muziek, of van het lichaam.’ (Leerkracht MEAV en kunstbeschouwing)

Kunstvakken zijn veel meer dan een knutsel- en speeluurtje (al valt ook daarvoor iets te zeggen). Om tot zinvolle interculturele lespraktijken en benaderingen te komen, is tijd een belangrijk succescriteria. Vakoverschrijdende samenwerkingen met een artistiek luik kunnen een haalbare piste zijn wanneer lessenroosters krap zijn. Tegelijkertijd is intercultureel onderwijs een thema dat leren en lesgeven op alle niveaus moet inspireren en informeren. Scholen moeten hun visie met betrekking tot gelijkwaardige onderwijskansen voor leerlingen van kleur bewust onderzoeken. Dat kan door hun leertrajecten doordacht te bekijken en zo valkuilen in de schoolstructuur te herkennen en aan te pakken. Tot slot moeten leerkrachten voldoende kansen krijgen om zich te professionaliseren, opdat een pluralistische interculturele visie kan worden uitgedragen door het hele leerkrachtenteam. 

‘Ik denk dat wij die kloof zelf creëren en het ook aan ons is om die dicht te maken.’ (Leerkracht Muzische vorming, Kunst en creatie)