Geschiedenis van de Vlaamse onderzoeksjournalistiek - Een analyse

ONDERZOEKSJOURNALISTIEK, TERUG VAN NOOIT WEGGEWEEST?

Je kent het gevoel vast wel: je slaat een krant open, kijkt naar Het Journaal of schuimt Facebook af, op zoek naar interessante, originele informatie. Die zoektocht eindigt echter snel. Origineel, interessant nieuws is gewoonweg nergens te vinden. Meer dan de helft lijkt copy paste te zijn van andere nieuwskanalen, de andere helft gaat enkel over celebrities of mode. Wat is er aan de hand met de journalistiek? Waar blijft de onderzoeksjournalistiek? En hoe ging het er vroeger aan toe?

De media zijn de vierde macht, zo wordt weleens gezegd. Het is aan de media om de burgers zo goed als mogelijk te informeren over allerhande actuele feiten. Het is aan diezelfde media om niet enkel een doorgeefluik te zijn van voorverpakt nieuws, uitgestuurd door politieke organisaties, bedrijven of lobbygroepen. Het moet ook nieuws aan het licht brengen dat er zonder toedoen van de journalist niet geweest zou zijn. Daarnaast zou de media niet enkel over sensationele feitjes moeten berichten. Ook over dossiers die een veel groter en indringender effect op ons leven uitoefenen, hebben de media een taak om te informeren. In een ideale wereld wordt informatie verzameld, geanalyseerd, gecontroleerd. Daarna wordt die evenwichtig aan de wereld gerapporteerd.

Zouden, moeten, mochten, wensen… De voorwaardelijke wijs komt heel wat aan bod als het gaat over de noodzakelijke aanwezigheid van fatsoenlijke, kwaliteitsvolle en kritische journalistiek. Maar hoe gaat het er vandaag eigenlijk echt aan toe in het medialandschap? Of beter, hoe zeer is er vandaag (nog) sprake van onderzoekjournalistiek in Vlaanderen? Het is een vraag die niet zo eenvoudig te beantwoorden lijkt. Men blijkt namelijk bijna niets te weten over de geschiedenis van dit genre in Vlaanderen. Het recent onderzoek over dit thema schept wat duidelijkheid.

Welke geschiedenis?

Er kan al eens wat lacherig gedaan worden over de Vlaamse onderzoeksjournalistiek. Zo zou die ten eerste onbestaande zijn en wordt de historische aanwezigheid ervan in vraag gesteld. Onderzoek naar die geschiedenis werd echter nog nooit uitgevoerd. Ook over de relevantie van de onderzoeksjournalistiek vandaag de dag, is nauwelijks iets geweten. Maar om te weten hoe het er vandaag aan toegaat, moet eerst gekeken worden naar het verleden. Daarom werd een historische analyse uitgevoerd die onderzocht hoezeer deze soort van journalistiek vroeger werd bedreven. Daaruit blijkt dat de aanwezigheid van onderzoeksjournalistiek in het medialandschap afhangt van heel wat factoren op economisch, politiek en technologisch vlak. Maar ook de ingesteldheid en de daarbij horende professionaliteit van de journalist en de redactie zijn twee factoren die duidelijk naar boven komen.

Deze factoren werden gedestilleerd uit een vergelijkend onderzoek naar de situatie van de onderzoeksjournalistiek vanaf de Tweede Wereldoorlog, en specifieker vanaf de jaren ’70. Doordat er bitter weinig literatuur bestaat over dit thema kon men niet besluiten in hoeverre men vroeger aan onderzoeksjournalistiek deed. Wel zag men, door de diverse factoren in achterhoofd te houden, dat er duidelijke lijnen opdoken in de Vlaamse onderzoeksjournalistiek.

De depolitisering, of met andere woorden, de dalende invloed van politieke partijen op verschillende organisaties, heeft een positief effect op de onderzoeksjournalistiek. Ook de toenemende journalistieke professionalisering brengt zo’n positief effect teweeg. De commercialisering, daarentegen, heeft een uitgesproken negatief impact op de Vlaamse onderzoeksjournalistiek. De technologische veranderingen blijken zowel positieve als negatieve gevolgen te hebben.

De gloriejaren

Het was in de jaren ’90 dat er een opstoot van onderzoeksjournalistiek werk plaatsvond. Alles leek plots te kloppen. De depolitisering zorgde voor redacties die onafhankelijk van politieke zuilen konden functioneren. De drang naar sensationeler nieuws zette journalisten ertoe aan om meer te graven naar belangrijke verhalen. De technologische vooruitgang hielp de onderzoeksjournalist aan nieuwe tools. Ook de professionalisering van de journalist leek hem ten goede te komen. Een switch in het denken bij zowel redactie als journalist was het gevolg. Wanneer vandaag gesproken wordt over de hoogdagen van de onderzoeksjournalistiek, dan wordt nog steeds verwezen naar deze periode.

Zo snel als de onderzoeksjournalistiek opgang maakte in de jaren ’90, zo gezwind verdween zij midden datzelfde decennium terug van het toneel. Een te sterke sensationaliseringsdrang en een te competitieve reactie aan het hoofd van de Vlaamse redacties zorgde ervoor dat het genre danig verbrand raakte.

De institutionalisering

Steeds meer werd in Vlaanderen een belangrijke taak toegedicht aan onderzoeksjournalistiek. Ondanks het verbrande imago die het genre opliep in de jaren ’90, doken twee instellingen op die het genre op een structurele manier wensten te ondersteunen. De geboorte van het Fonds Pascal Decroos en de Vereniging van Onderzoeksjournalisten rond de eeuwwisseling zorgde voor een positieve vibe in de journalistieke wereld. Ze betekenden een kwantumsprong in de ondersteuning en verdere professionalisering van het genre. Toch zou op structureel vlak bij de redacties niet veel veranderen.

Opkomst van het internet

Sneller dan iemand ooit kon vermoeden, drong het internet binnen in de vele Vlaamse huiskamers. Het zadelde de journalistiek op met nieuwe problemen, maar voorzag het ook met nieuwe mogelijkheden. Tot de problemen behoorde de hernieuwde concurrentiedruk en de start van het aanbieden van gratis online nieuws. Dit werd echter gecompenseerd door de komst van het grootste archief in mensenheugenis om zo gelijk wat te gaan opzoeken. Nieuwe contacten, geheime documenten, big data, noem maar op.

Nieuwe uitdagingen dienen zich vandaag aan voor de Vlaamse onderzoeksjournalistiek. Maar er werd tegelijk een vruchtbare bodem geschapen om meer dan ooit aan kritische en diepgravende journalistiek te doen. Het lijkt nu meer dan ooit aan de journalist en aan zijn of haar redactie te liggen om hier gebruik van te maken. Als deze analyse iets duidelijk maakte, dan is het wel dat de drang om aan onderzoeksjournalistiek te doen verminderde en groeide over decennia. We kunnen echter vrijwel zeker zijn dat ze nooit zal uitsterven. Meer dan ooit zijn het de journalisten en redacties zelf die hun toekomst en dus hun geschiedenis kunnen kneden.