Het internet of een zestiende-eeuws boek? Een klein verschil

v\:* {behavior:url(#default#VML);}
o\:* {behavior:url(#default#VML);}
w\:* {behavior:url(#default#VML);}
.shape {behavior:url(#default#VML);}

96

Normal
0
false

21

false
false
false

NL
X-NONE
X-NONE

/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:Standaardtabel;
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin:0cm;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:12.0pt;
font-family:Calibri;
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-language:EN-US;}

In tijden van Google en fake news wordt het eens temeer duidelijk: het internet is een krachtig medium. Met één muisklik kunnen we niet alleen alles te weten komen, maar kunnen we ook onze eigen ideeën verspreiden. Toch is dit niet de eerste keer dat een nieuw medium een informatierevolutie ontketende. Halverwege de vijftiende eeuw vond Johannes Gutenberg de boekdrukkunst uit. Bekende auteurs als Luther en Erasmus konden via het boek hun ideeën sneller en verder verspreiden. Zonder het gedrukte boek had misschien niemand naar hen geluisterd …

Made in Antwerp

Ook verschillende Antwerpenaren sprongen op de kar. Zij maakten in het begin van de zestiende eeuw van Antwerpen een belangrijk drukkerscentrum. Antwerpse boeken werden in heel Europa en zelfs in het net ontdekte Amerika verspreid. Maar om succesvol te zijn, moesten de drukkers uiteraard ook aan marketing doen. Hoe ze dat deden, weten we niet zo goed. Om dat uit te zoeken, bestudeerde ik de strategieën van één Antwerpse drukker: Joannes Grapheus. Hij drukte voornamelijk religieuze boeken en drukwerk voor intellectuelen en humanisten, maar enkele boeken waren overduidelijk voor een minder geleerd publiek bedoeld. Hoe probeerde hij zoveel mogelijk verschillende lezers te lokken?

Reclame avant la lettre

Reclame voor boeken bestond nog niet in de zestiende eeuw. Een boek had zelfs geen kaft: wie een boek kocht, moest er zelf mee naar de boekbinder. Hoe moest een drukker er dan voor zorgen dat zijn boeken verkocht geraakten? Het was belangrijk om goed na te denken over hoe het boek er uit moest zien. Dat heet de vormgeving. Grapheus koos er bijvoorbeeld voor om een titelpagina te gebruiken. In het begin van de zestiende eeuw was dat nog iets nieuws. Op de titelpagina kon naast een afbeelding die de aandacht trok ook informatie staan die interesse bij de lezer opwekte: een spannende titel, de naam van een bekende auteur, de naam van de drukker … Zeker als hij erom bekend stond wel meer goede boeken te drukken.

De titelpagina van “Cosmographicus liber” van Petrus Apianus (gedrukt in 1529 door Joannes Grapheus)

Een pagina uit de Nederlandse vertaling van “Ab urbe condita” van Titus Livius met een gotisch lettertype (gedrukt in 1541 door Joannes Grapheus)

Klant is koning

Lezers overtuigen om je boek te lezen doe je niet alleen door je boek aantrekkelijk te maken. De zestiende-eeuwse drukkers hielden er ook rekening mee dat de lezer bepaalde wensen had en we weten het allemaal: de klant is koning.

Ten eerste zorgden de drukkers voor hulpmiddelen voor wie niet zo goed kon lezen. Zo gebruikte Grapheus in bijna al zijn boeken titels of afbeeldingen om iets te verduidelijken. Ook maakte hij bijna altijd gebruik van glossen. Dit zijn enkele woorden in de marge die voor veel verschillende zaken gebruikt worden. Vaak werd een glos gebruikt om heel kort samen te vatten waar dit deel van de tekst over gaat. Enkele boeken drukte hij ook in het gotische schrift. Vandaag kunnen we dat niet meer zo goed lezen, maar in de zestiende eeuw konden minder goede lezers enkel gotische en geen humanistische lettertypes (bijvoorbeeld Times New Roman) lezen.

Ten tweede hielden drukkers ook rekening met wie wel goed kon lezen. Deze lezers wilden vaak snel dingen op kunnen zoeken. Grapheus gaf daarom zijn pagina’s paginanummers en koptitels (dit zijn de titels die bovenaan elke bladzijde staan). Heel vaak drukte hij een index of inhoudstafel. Ook de glos zorgde ervoor dat de lezer snel het juiste deel van de tekst vond. Wie goed kon lezen, maakte ook graag notities in het boek. Daarom liet Grapheus vaak veel ruimte in de marge of tussen de regels.

Tenslotte was het ook belangrijk dat een boek groot of klein genoeg was. Een groep zangers die met z’n allen uit één boek wilde zingen, had natuurlijk een groot boek nodig. Iemand die veel reisde, wilde dan weer een klein en licht boek. En verboden boeken moesten klein zijn om niet op te vallen.  Bovendien was papier duur, dus wie minder rijk was, kon zich alleen kleine boeken veroorloven. Bijna alle boeken van Grapheus werden in een vrij klein formaat gedrukt, ongeveer een A6 of nog kleiner.

Twee pagina’s uit “Quastiones disputae” van Thomas Aquinas met op de linkerpagina een index en op de rechterpagina een titel, koptitel en glossen in de marge (gedrukt in 1569 door Joannes Grapheus)

Haantje de voorste of hekkensluiter?

Voor ons lijkt het normaal dat een boek een titelpagina, paginanummers, een inhoudstafel, enzovoort heeft. In het begin van de zestiende eeuw was dit allemaal nog fonkelnieuw. Heel wat drukkers experimenteerden met deze nieuwe dingen, net zoals je vandaag heel wat vernieuwingen ziet op vlak van internet, sociale media en smartphone-applicaties.

Joannes Grapheus was zeker niet de Bill Gates, Steve Jobs of Mark Zuckerberg onder de drukkers, maar hij was zeker ook geen achterblijver. Terwijl het merendeel van de drukkers tot in de zeventiende eeuw Latijnse boeken met een humanistisch lettertype drukten en Nederlandse of Franse boeken met een gotisch, gebruikte Grapheus in 1527 als eerste in de Lage Landen een humanistisch lettertype voor andere talen dan het Latijn.

Het uiterlijk van de boeken die we vandaag lezen werd bedacht in de zestiende eeuw door drukkers zoals Joannes Grapheus. Als zij niet allerlei nieuwigheden uitgeprobeerd hadden, lazen we vandaag misschien nog steeds boeken zonder titelpagina, titels of paginanummers. Misschien zouden we nog steeds gotische lettertypes gebruiken …

Een pagina uit een boek met een brief van keizer Karel V, een van de eerste Nederlandstalige boeken dat in een humanistisch lettertype gedrukt werd (gedrukt in 1527 door Joannes Grapheus)