Het 'neo documentarism': de oplossing voor de media in crisis?
Het neo documentarism: de oplossing voor de media in crisis?
‘Post truth’ en ‘fake news’ zijn dé woorden van 2016. Verschillende Engelstalige woordenboeken riepen de woorden uit tot ‘woord van het jaar’ en ook hier waren de termen snel ingeburgerd. ‘Post truth’ houdt in dat er een recente opkomst is van zogenaamd ‘fake news’. Daarnaast houdt het ook in dat dit nieuws ook anders verspreid wordt dan vóór ‘post truth’, namelijk via het internet en sociale media, waardoor het kan verstuurd worden naar een specifieke doelpubliek. Een centrale gedachte in het ‘post truth’ concept is dat voor ‘post truth’ fake news maar sporadisch voorkwam.
Televisie als venster op de wereld
De populariteit van het post truth concept lijkt de idee te versterken dat door de opkomst van sociale media de journalistiek en de media voor het eerst voor een crisis komen te staan. Voor het eerst is niet meer duidelijk wat waar is en wat niet. Niets is echter minder waar. Een korte blik in de geschiedenis van massamedia toont aan dat de media en de journalistiek door technologische veranderingen altijd voor uitdagingen kwamen te staan. Eén van de grootste technologische revoluties van de twintigste eeuw was de opkomst van de televisie. Die was voor het internet hét massamedium bij uitstek. De populariteit van de documentaire explodeerde door de komst van televisie en het televisienieuws werd dé verspreider van het nieuws. Filmtheoretici hadden terecht vragen over de waarheidsgetrouwe weergave en de objectiviteit van nieuwsberichten op televisie. Ook het medium film werd in vraag gesteld. Hoe realistisch kan film zijn? Hoe objectief kan of moet film zijn? Welke verantwoordelijkheden heeft een filmmaker bij het maken van documentairebeelden? Om een beter inzicht te krijgen in de uitdagingen van de media van vandaag, loont het de moeite om deze discussies uit het verleden opnieuw van onder het stof te halen. De vragen die deze theoretici stelden zijn namelijk nog altijd razend actueel. Zeker in de huidige maatschappij, waar videobeelden alomtegenwoordig zijn, is een grondig begrip van de tekortkomingen en eigenschappen van het medium meer dan ooit noodzakelijk.
Neo documentarism en het doorbreken van de illusie van televisie
Vooral in Japan werd deze problematiek fel besproken. Japan was een land dat in de jaren zestig kampte met een chaotisch en snel veranderend politiek, economisch en cultureel klimaat. Het land kende een enorme economische groei. Politieke protesten waren schering en inslag. Japan worstelde met de gevolgen van het fascistische regime van de jaren dertig en veertig, de atoombommen en de Amerikaanse bezetting die daarop volgde. In deze context werd de toonaangevende media fel bekritiseerd door onder andere Matsumoto Toshio (1932-2017), een regisseur en filmtheoreticus. Hij weidde verschillende essays aan het probleem van objectiviteit in film en kwam uiteindelijk tot de theorie van het neo documentarism of avant-garde documentarism. Deze nieuwe filmstijl was volgens hem de oplossing voor dit probleem.
Neo documentarism combineerde technieken uit de documentairefilm met technieken uit de Franse surrealistische avant-garde cinema (1920-1940). Volgens Matsumoto had elk van beide filmstijlen zwakke en sterke eigenschappen die de andere aanvulde. Zo bekritiseerde hij de documentaire omdat die de eigen subjectiviteit zou negeren, wat de illusie zou wekken dat men een louter objectief beeld van de werkelijkheid toont. Daarbovenop bekritiseerde hij de voortdurende focus op zichtbare en oppervlakkige gebeurtenissen, terwijl verbanden en oorzaken niet belicht werden. Dit in tegenstelling tot de avant-garde, die zich juist volledig toelegt op het uitspitten van innerlijke gevoelens en gedachten, maar daardoor juist de connectie met de buitenwereld verliest. Als men beide combineert, zo redeneerde Matsumoto, kan een filmmaker vastleggen hoe niet zichtbare gevoelens of intenties aan de basis liggen van zichtbare gebeurtenissen. Op deze manier kan een filmmaker er ook op wijzen dat zijn filmbeelden de wereld vanuit zijn ogen laten zien. Het nieuws op televisie is met andere woorden niet het venster op de wereld, maar de wereld door de ogen van de filmmaker.
Het neo documentarism toegepast in A Funeral Parade of Roses
Is de theorie van het neo documentarism inderdaad een oplossing voor de kritiek die Matsumoto had op de documentairefilm? Zijn kritiek geldt immers vandaag nog altijd. Het antwoord tracht ik te vinden door het analyseren van Matsumoto’s film A Funeral Parade of Roses (1969), waarin hij zijn theorie toepast. In deze film wil Matsumoto de chaos van de jaren zestig weergeven, met onder andere de vele studentenprotesten en de seksuele revolutie. Daarbovenop verwijst Matsumoto ook volop naar de televisie en de popcultuur van die tijd. Het verhaal zelf is echter fictief en is een moderne hervertelling van Oedipus Rex.
Bij het analyseren van deze film komen een aantal goede kenmerken van het neo documentarism naar boven. Zo komt Matsumoto verschillende keren als regisseur in beeld, wat de focus legt op de subjectiviteit van de film. Daarnaast toont hij via surrealistische filmtechnieken ook de emoties die de personages uiteindelijk tot hun daden drijven. Hierdoor worden zij gekaderd, in plaats van weergegeven te worden als een serie van onafhankelijke gebeurtenissen. Door het gebruik van surrealistische filmtechnieken wordt er echter ook voortdurend verwarring gecreëerd. Deze verwarring is inherent aan het surrealisme en de avant-garde omdat deze stromingen juist tegen de mainstream willen ingaan. Dit verwart en vervreemdt onvermijdelijk een groot deel van het publiek, waardoor het geen doeltreffende filmtechniek is om informatie over te brengen.
Het neo documentarism is dus niet de oplossing voor de problemen die Matsumoto heeft met de documentairefilm. Toch is het echter leerzaam om zijn theorie te bestuderen. Al is het maar omdat de tekortkomingen van het neo documentarism een belangrijke vraag belichten: hoe te vernieuwen zonder te verwarren?
