Hoe het jonge kind ons verwondert met zijn sociaal-emotionele competenties

“Het zijn nog maar kleuters” hoor je mensen soms zeggen. Maar doen dergelijke uitspraken geen onrecht aan de mogelijkheden waarover deze jonge kinderen al beschikken?

De sociaal-emotionele vaardigheden ontwikkelen voortdurend in een mensenleven. Toch is de kleuterleeftijd hiervoor een belangrijke periode. Daarom deed ik gedurende zeven maanden onderzoek naar de sociaal-emotionele competenties van kleuters in drie inclusieve Vlaamse kleuterklassen. Als onderzoeker volgde ik het dagelijks leven binnen deze klassen op en ging in gesprek met de kleuters en hun leerkrachten. Het doel van dit casestudy onderzoek was om sociaal-emotioneel leren op kleuterleeftijd te onderzoeken binnen een inclusief leefklimaat.

Wat is sociaal-emotioneel leren (SEL)?

Dit onderzoek vertrekt vanuit het SEL-kader dat werd ontwikkeld door de internationale organisatie ‘the Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning’ (CASEL). “Bij sociaal-emotioneel leren gaat het om de ontwikkeling van fundamentele levensvaardigheden … waarmee we onszelf, onze vriendschappen en ons leven effectief en moreel verantwoord kunnen vormgeven.” (van Overveld, 2017, p.21).

In Vlaanderen is het SEL-kader gekend dankzij Dr. Kees van Overveld, een Nederlandse gedragsdeskundige. Het kader omvat drie onderverdelingen met daaronder vijf kerncompetenties. Deze zijn: de ik-competenties (‘besef van jezelf’ en ‘zelfmanagement’), de jij-competenties (‘besef van de ander’ en ‘relaties kunnen hanteren’) en de wij-competenties (‘keuzes maken’).

                                                                           Figuur: een overzicht van de SEL-competenties (Kwintessens, 2020)

Door SEL een plaats te geven in de onderwijsleerplannen kan er met het ‘hoofd’ (de cognitieve ontwikkeling) en met het ‘hart’ (de sociaal-emotionele ontwikkeling) geleerd worden in de klaslokalen.

Aan de hand van het SEL-kader kunnen leerkrachten zicht krijgen op alle bestaande SEL-competenties en kunnen ze hun leerlingen hierin op hun niveau ondersteunen en stimuleren. Dit onderzoek is het eerste Vlaamse casestudy onderzoek waarbij het SEL-kader op kleuterleeftijd in kaart werd gebracht en waarbij er sprake was van een inclusief leefklimaat.

Wat blijkt uit het onderzoek?

Bij het onderzoek werd gezocht naar raakvlakken tussen het SEL-kader en de bekomen data. Na analyse van de data bleek dat deze gegroepeerd konden worden in ‘zichzelf leren kennen’ (ik-competenties) en ‘elkaar binnen de klasgroep leren kennen’ (jij- en wij-competenties).

Zichzelf leren kennen

De groepering ‘zichzelf leren kennen’ sloot aan bij de ik-competenties uit het SEL-kader: zijnde ‘besef van zichzelf’ en ‘zelfmanagement’.

Bij ‘besef van zichzelf’ komen drie opvallende elementen naar voren: de mogelijkheden van het lichaam, het klasklimaat en de rol van taal. Ten eerste ontdekken de kleuters hun lichamelijke mogelijkheden continu in interactie met elkaar. Zo leggen ze contact met anderen via hun lichaamstaal en lichamelijke spelvormen zoals het elkaar kietelen en achtervolgen. Ten tweede blijkt dat er voor sommige kleuters sprake is van een prestatiegericht klasklimaat waarbij er belang wordt gehecht aan het eindresultaat. Dit zorgt bij sommige kleuters voor onzekerheid. Ten derde wordt de rol van taal duidelijk in de sociale relaties die de kleuters aangaan. De kleuters willen elkaar graag begrijpen vooraleer ze vriendschappen sluiten.

De mate waarin de kleuters zich kunnen beheersen (‘zelfmanagement’) blijkt belangrijk in functie van de positie die ze innemen in de klas. Meerdere kleuters in dit onderzoek beschouwen kinderen die anderen regelmatig pijn doen als ‘niet leuk’. Kleuters die door weinig klasgenoten leuk worden bevonden, kunnen een slechte reputatie opbouwen die moeilijk aan te passen valt.

Elkaar binnen deze klasgroep leren kennen

Opvallend is dat de kleuters een wij-samen gevoel creëren en elk op hun eigen manier een bijdrage leveren aan de groep. Ze bieden spontaan hulp aan hun klasgenoten. Daarnaast houden ze rekening met elkaars niveau en zorgen zelf voor uitdaging in het samenspel.

Ze vertonen empathie ten aanzien van anderen en uiten hun genegenheid voor elkaar dagelijks op verschillende manieren. Ook ontwikkelen ze vriendschappen en ontdekken wat zijzelf en de ander als (on)aangenaam ervaren. Indien er zich conflicten voordoen, zoeken ze relatieherstel op of gaan bewust conflicten uit de weg om de vriendschap met de ander te kunnen behouden. Ze oefenen dagelijks om voor zichzelf op te komen en ondervinden zo waar hun grenzen liggen. In hun samenspel experimenteren ze met het samen bedenken van een verhaallijn en de rolverdeling in het spel. Zo verwerven ze ook onderhandelingsstrategieën.

De kleuters in dit onderzoek tonen hoe ze de dingen naar behoren willen doen en hoe ze belang hechten aan wederkerigheid: ze proberen elkaar te behandelen zoals ze zelf behandeld willen worden. (Klas)regels bieden hen inzicht in hetgeen als gewenst of ongewenst gedrag wordt beschouwd. Hierdoor zijn er kleuters die waardeoordelen koppelen aan het (on)gewenst gedrag van klasgenoten. Dit beïnvloedt de wijze waarop ze naar hun klasgenoten kijken.

Waarom is aandacht voor SEL bij kleuters belangrijk?

Uit al deze bevindingen valt te stellen dat de kleuters al op jonge leeftijd over heel wat sociaal-emotionele vaardigheden beschikken en al vanaf de instapklas dagelijks op hun eigen tempo bezig zijn met het vergroten van deze vaardigheden.

Dit onderzoek biedt volwassenen inzicht in hoe jonge kinderen al voortdurend hun SEL-competenties ontwikkelen. Het onderzoek kan het bewustzijn over de processen die zich binnen een klasgroep voltrekken vergroten. Volwassenen dienen zich bewust te zijn van hun eigen invloed op de ontwikkeling van de SEL-competenties bij de kinderen. Kinderen merken aan de houding en woordkeuze van de leerkracht wanneer een kind negatief beoordeeld wordt en nemen deze sociale opvattingen soms over. De kleuters zijn zich ervan bewust dat ze zich volgens de gedragsverwachtingen van de leerkracht dienen te gedragen omdat ze hiervoor emotioneel beloond worden met aandacht en positieve feedback.

In hun nieuwsgierigheid naar zichzelf en de wereld rondom hen zorgen kleuters er keer op keer voor dat ik alleen maar verwondering en waardering kan opbrengen voor hen. Bent u benieuwd naar alle bevindingen? Lees dan de volledige scriptie en laat u ook verwonderen door het jonge kind.

Kwintessens. (2020). SEL Sociaal-emotioneel leren als basis. Geraadpleegd op augustus 25, 2020, van https://www.kwintessens.nl/sociaal-emotioneel-leren-als-basis

van Overveld, K. (2017). SEL: sociaal-emotioneel leren als basis. Pica/Pelckmans pro.