Overleven in de schaduw van Griekse ruïnes.

Maria, een souvenirverkoopster in Santorini, wilde haar verhaal kwijt. “Wij zijn niet zo slecht als ze in Europa denken … Wij doen ons best om te overleven met de middelen die we hebben. Vertel dat maar in Europa!”

CRISISSTORM

Toen Griekenland in 2009 in het oog van de crisisstorm terechtkwam stapelden clichés en veralgemeningen over de ‘Griekse eigenheid’ zich op. Het land werd afgeschilderd als een ‘ongeciviliseerde’ staat waar corruptie, fraude en cliëntelisme de norm waren. Grieken werden geprofileerd als ‘enfants terribles’. De reacties van Europese en internationale instellingen en buitenlandse media werden gezien als een aanval op identiteit en soevereiniteit. Grieken benadrukten het gevoel dat hun identiteit en culturele eigenheid aangevallen werd en voelden vernedering en minachting.

De realiteit van de mensen achter de talloze verhalen kwam echter onvoldoende genuanceerd aan bod. Ik stelde mij vragen bij de beschuldigende en vernederende aanklachten. Hebben ooms en tantes gefraudeerd? Waren neven en nichten corrupt? Handelden vrienden en kennissen hebzuchtig? Het subjectief maar realistisch beeld is dat ze altijd hun best hebben gedaan om te overleven in een maatschappij die hen geen overschot aan kansen bood maar eerder beperkingen oplegde. Mijn ambitie groeide om een antropologische studie hierover te voeren.

HEILIGE GRONDEN

Het belang van sociale media in de (re)constructie van nationale identiteiten is niet te onderschatten. Onderstaande afbeelding circuleert al jaren op sociale media en toont een gebied dat Hellas genoemd wordt, maar in de realiteit nooit als dusdanig bestaan heeft. De getoonde grenzen zijn een fase in de geschiedenis van het Byzantijnse Rijk. Het opschrift "Laten we het internet beladen met deze foto, zodat iedereen rondom ons zijn mond houdt", suggereert dat dit het 'echte' (volledige!) Griekenland is. De kaart toont echter een verbeelde realiteit, wekt collectieve gevoelens op en voedt de constructie van een extreme patriottische identiteit.

De gedachte dat een plaats uitsluitend van ‘ons’ is en niet van een ‘Andere’ is op z’n zachtst uitgedrukt intrigerend. Vanwaar komt een dergelijk gevoel dat intens beleefd wordt en zich kan manifesteren in agressieve acties? Op mijn vraag waarom hij gelooft dat Griekenland alleen voor de Grieken is, antwoordt Kostas met: “Deze heilige gronden zijn van ons. We hebben al te veel Griekse grond weggegeven. Deze grond is gekleurd met bloed, bloed van onze voorouders.”

Het recht op eigen bodem is een aanvaardbare stelling. Het alleenrecht wordt door Kostas beargumenteerd door de redenering dat de ‘heilige’ grond 'gekleurd is met bloed' van mythische voorouders die er hard voor gevochten hebben.

Belichaamde ervaringen en herinneringen hebben een diepgaand effect op hoe wij aan dingen en personen gerelateerd zijn. Identiteiten vinden daarom een sterke basis in hoe wij met alle zintuigen de wereld rondom ons ervaren. Daarom worden identiteiten gevoeld en niet enkel verbeeld. Regelmatig werd mij gevraagd wat ik mij voel, Belg of Griek? Nationale identiteit heeft voor velen duidelijk een affectieve dimensie. Identiteiten zijn dus sterk gelinkt aan belichaamde ervaringen. Emoties en affecties zijn niet altijd aangeboren. Bij collectieve nationale identiteit gaat het om aangeleerde affecten. ‘Zich Griek voelen’ is aangeleerd door actoren en factoren, in het gezin en het milieu daarbuiten. Maar in het extreem rechts milieu ben “je geboren als Griek, je kan het niet worden”. Collectieve identiteit gebaseerd op gedeelde gemeenschappelijkheden als bloed, bodem of taal dragen een affectieve kracht die groepen bindt. In het gesprek met leden van Gouden Dageraad werd mij een pseudo-wetenschappelijke uitleg gegeven over zogenaamde unieke eigenschappen van het Grieks DNA. Dit ‘grenst’ niet meer aan fascisme maar ‘is’ ronduit fascistisch ‘übermensch’ denken. In een poging om te waarschuwen voor dergelijke gedachten werd ik weggelachen als een onwetende leek.

Een populaire uitspraak van Grieken, illustreert een sterk superioriteitsgevoel. “Toen wij Parthenons bouwden, aten de anderen eikels.” Variaties op het tweede deel van de zin, zijn ook “… leefden de anderen nog in grotten”, “…klommen de anderen nog in bomen”.

Het aanbidden van het verleden en de voorouders kennen Grieken met het woord ‘progonolatreia’ en is al heel lang onderwerp van discussie. Het Parthenon is het Grieks nationaal symbool bij uitstek. Visuele architecturale elementen vormen een belangrijk onderdeel in het creëren van een nationaal bewustzijn en ruimtes om mythes en nationale identiteit te kaderen.

Cartoonist Arkas maakte een parodie met: “Een vriend vertelde mij iets heel moois: Toen wij het Parthenon bouwden, aten de anderen eikels! … Ik wist niet dat eikels eetbaar zijn! Ik ga er wat rapen, want ik verrek van de honger!”

Honger heeft altijd een rol gespeeld in elke crisis. In de media maar ook tijdens mijn gesprekken is al meermaals de kritiek geuit dat de mensen honger hebben en de politici alleen maar aan hun eigen buik denken en met minder belangrijke zaken bezig zijn. Met zijn cartoon ridiculiseert Arkas de uitspraak en focust op wat belangrijk is. Wat hij ‘mooi’ vindt aan de uitspraak is dat eikels eetbaar zijn want dat is op dit moment in crisistijd belangrijk.

HISTORICITEITSTRAUMA

In het kielzog van de crisis exploderen patriottische gevoelens in emotionele pleidooien over de ‘grootsheid van de natie’. Ongenuanceerde en absurde standpunten worden breed verspreid, door velen als waarheid geconsumeerd en tegenstanders worden gedemoniseerd. Velen lopen gehuld in antieke klederdracht met helm en schild als een anachronistische hopliet in alle ernst de straat op. Legenden en helden worden gereanimeerd, een mythologisch verleden herleeft intens en emotioneel in het heden.

Bovenstaande affiche illustreert hoe velen “zich erfgenamen voelen van Socrates, Plato, Aristoteles en Alexander de Grote om de miserie van de actuele cultuur, de gebreken van het onderwijs, de historische teloorgang en het nationalisme niet te zien.

De crisis heeft gezorgd voor een spanningsveld tussen verleden en toekomst. Uitspraken en acties duiden op een historiciteitstrauma. Dit is een problematische situatie. Het heden is getroffen door een dramatische gebeurtenis, het toekomstperspectief is verloren en het verleden wordt als referentiepunt gebruikt. De Grieken leven in de schaduw van ruïnes als verbeelde erfgenamen van een glorierijk verleden dat nu ruïneus in de schaduw ligt. Ze overleven ook in het ruïneus landschap dat de economische crisis heeft veroorzaakt.