Rouwvoorlichting bij kinderen van 6 tot en met 9 jaar

“Toen papa net dood was, stelde ik gelijk hele rare vragen. Ik zei: Papa, als je nu niet iets tegen me zegt, betekent het dat je niet meer van me houdt. Nu vind ik dat heel raar van mezelf want als je dood bent, kan je natuurlijk niet meer praten.” (Hanell, 9 jaar) (Van Essen, 1999)

Rouwvoorlichting bij kinderen van 6 tot en met 9 jaar. Het is een onderwerp dat voor velen onder ons ongekend en onbespreekbaar lijkt binnen de klaspraktijk. Toch blijft het een onderwerp dat sterk aanwezig is binnen de huidige maatschappij. We spreken toch ook over seksuele voorlichting binnen de lagere school om deze jonge  kinderen voor te bereiden op het latere leven? Waarom zou het dan een taboe vormen om jonge kinderen preventief te onderwijzen over rouw en verlies met als doel ze bagage mee te geven voor hun toekomstige verlieservaringen? Binnen onze bachelorproef deden wij een studie naar rouwen bij kinderen en ontwikkelden we een lespakket die leerkrachten binnen het lager onderwijs in staat stelt om preventief te werken omtrent rouw en verlies.

Stelt u zich volgende situatie even voor. U bent een leerkracht van het tweede leerjaar en in uw klas zitten 24 leerlingen. De volgende dag komt u terug aan op school, iedereen zit in de klas, maar er blijft voor altijd een stoeltje leeg. Een leerling uit uw klas is namelijk voorgaande nacht overleden en nu is het aan u als leerkracht om dit nieuws met uw leerlingen te delen. Hoe legt  u aan deze kinderen uit dat hun vriendje dood is? Het is een vraag die u zichzelf liever niet stelt, maar laten we eerlijk zijn, het kan elke leerkracht overkomen. Als leerkracht bent u namelijk niet vrij van het feit dat zo een situatie ook u kan overkomen. Toch blijkt dat het merendeel van de leerkrachten hiertoe niet in staat is ten gevolge van een beperkte kennis en vaardigheden binnen dit onderwerp. Rouwen op zich is een proces dat moeilijk valt te definiëren. Om het abstracte begrip  te kunnen schetsen, spreken we van rouwen als een proces die je doorloopt ten gevolge van een verlieservaring. Het is dan uw taak om uw heden en toekomst aan te passen aan de nieuwe situatie. Wanneer we spreken van rouw na een definitief verlies, de dood van een dierbare, zal u enkele taken dienen te doorlopen om het verlies met uw toekomstig leven te verweven.

Deze taken noemen we de rouwtaken die u doorloopt gedurende het rouwproces. We hebben het dan over: het leren omgaan met rouw en verdriet, de werkelijkheid van verlies  onder ogen zien, een warboel aan gevoelens, aanpassen aan de nieuwe wereld en ten slotte het herinneren. Wat van belang is om te kaderen, is het feit dat niet alleen volwassenen rouwen. Ook kinderen zullen ten gevolge van een definitief verlies een rouwproces dienen te doorlopen. Wat hierbij opvallend is, is dat hun proces niet sterk afwijkend is van dat van ons. Het grootste obstakel waar kinderen, in tegenstelling tot volwassenen, op botsen, is dat deze doelgroep nog steeds volop in hun persoonlijke en emotionele ontwikkeling zit.  Ten gevolge hiervan kunnen ze een verstoring binnen hun ontwikkeling oplopen. Daarnaast ervaren ze hun gevoelens ook veel intenser en zijn ze minder in staat deze te interpreteren en uiten. Dit zijn enkele reden die duiden op het belang van een preventieve werking rond rouw en verlies bij lagere school kinderen. Wat we op dit moment namelijk constateren is dat rouwen, en de dood in het algemeen, vaak in een taboefseer worden geplaatst. Ten gevolge  van deze werking wordt het onderwerp voor kinderen niet bespreekbaar gemaakt en zullen ze ook niet over de nodige kennis en vaardigheden beschikken. Elementen die ze nodig hebben om op een gepaste en vlotte wijze te rouwen.

Om die reden wensen we via ons lespakket in te zetten op dit preventief informeren vanaf de eerste graad.  We starten bewust zo vroeg met het informeren ten gevolge van de ontwikkeling van het doodsconcept bij kinderen. Vanaf 6 jaar zijn kinderen namelijk in staat om het begrip « dood zijn » te vatten. Door rouwen, de verschillende taken, maar ook de gevoelens die daarmee gepaard gaan bespreekbaar te maken bij kinderen, hopen we hen een rugzak mee te geven voor later. Een rugzak met ervaringen, kennis en vaardigheden ten aanzien van rouw en verlies waaruit ze vervolgens kunnen putten op het moment dat ze oog in oog komen te staan met een verlieservaring.

Ten gevolge van onze onderzoeksvraag, creëerden we een lespakket dat leerkrachten van de eerste en tweede graad in staat stelt om preventief te werken met hun leerlingen rond rouw en verlies. Dit met als doel de dood bij deze doelgroep bespreekbaar te maken. Het ontwikkelde lespakket hanteert eenzelfde vorm als bestaande lespakketten voor rekenen of taal bijvoorbeeld. Zo omvat het een handleiding voor de leerkracht, een werkschrift en een begeleidend verhaal die dient als rode draad voor de leerlingen gedurende het doorlopen van de lessenreeks. De handleiding bevat eerst en vooral de nodige organisatorische en praktische informatie voor de leerkracht. Hieronder valt info over hoe te werk te gaan, maar ook enkele aandachtspunten die de leerkracht in acht dient te houden binnen het uitvoeren van de lessen en het aanbieden van informatie. In totaal bevat de handleiding 13 lesfiches, bijhorende bij 13 verschillende opdrachten. Deze vallen opnieuw onder vijf verschillende hoofdstukken die samenvallen met de rouwtaken van Riet Fiddelaers-Jaspers. De lesfiches zijn zo opgemaakt dat ze onmiddellijk hanteerbaar zijn voor de gebruiker. Ze bevatten namelijk een duidelijke lesopbouw met invulling die de didactische aanpak weergeeft, het centrale doel, de materiaallijst, timemanagement, leergebieden die aan bod komen, de achtergrondinformatie die noodzakelijk  is voor de leerkracht om de les te geven en daarnaast wordt ook vermeld welke bijlagen noodzakelijk zijn voor het correct uitvoeren van de opdracht. Deze bijlagen zijn ook steeds terug te vinden binnen de handleiding.

Voor de leerlingen voorzien we een werkschrift die voor hen eerder werkt als een gids op hun reis doorheen deze lessenreeks. Het kan voor hen op latere leeftijd als een baken dienen van informatie wanneer ze in aanraking komen met een verlies. Bovenop het werkschrift werken we ook met een verlieszak waarin de leerlingen concrete tips en gemaakte kunstwerken in plaatsen gedurende het proces.

Als laatste is er ook een verhaal bij geschreven genaamd "Lieve Lief op reis door het rouwlandschap". Lieve Lief is een fictief personage dat op reis gaat doorheen het rouwlandschap na de dood van haar moeder en die de leerlingen vergezeld gedurende hun proces. Gedurende deze trip leert ze stap voor stap rouwen en wordt een wereld voor en na het rouwproces duidelijk en zichtbaar.

Het verhaal biedt leerkrachten de kans om bepaalde abstracte begrippen en elementen waarop ze botsen gedurende de lessen, op niveau van de kinderen aan te brengen.

Het is een verhaal dat sterk informatief is omdat het duidelijk het rouwproces van kinderen weergeeft en vragen van deze doelgroep die daarmee gepaard gaan. Door deze rode draad te hanteren zal het voor kinderen gemakkelijker zijn om zich open te stellen, maar ook om abstracte inhouden te verwerven.

Uit ervaringen en contacten binnen de praktijk, maar ook persoonlijke ervaringen, blijkt de grote noodzaak naar dit instrument.  De dood, en een verlies over het algemeen, is een begrip waar kinderen op jonge leeftijd reeds sterk mee geconfronteerd worden. Dit zowel via de media als in hun directe omgeving. Toch blijven we waarnemen dat het een taboe is en dat we het voor onze kinderen verbergen. Hoe kunnen wij van hen dan verwachten dat ze er vlot mee omgaan als we het voor hen niet bespreekbaar maken? We verwachten dat ze het rouwproces goed en vlot doorlopen zodat ze weer snel verder kunnen, maar hoe kunnen ze dit doen wanneer ze de nodige kennis en vaardigheden hiervoor niet beschikken? Om die reden is een preventieve werking vanaf jonge leeftijd van belang. Een doel dat door middel van dit instrument vanaf vandaag haalbaarder is dan voorheen.