Verhalen na de vlucht: over moeders achter de bergen en jongemannen in Vlaanderen

Waar denkt u aan bij het woord vluchteling? Welk beeld heeft u voor ogen? Denkt u aan zonen en dochters? Moeders en vaders? Broers en zussen? Neven, nichten, nonkels, tantes, grootmoeders en grootvaders? Een vluchteling is meer dan iemand die door de ene gezien wordt als een gevaar en door de andere als een welgekomen gast. Jongemannen vertellen – in de nasleep van de vlucht uit hun thuisland - over de scheiding met familieleden en over de rol die cultuur hierbij speelt. Een verkennend onderzoek naar wat het betekent om alleen te zijn, en toch ook weer niet.

Vervolging en oorlog zet mensen aan om hun thuisland te ontvluchten, op zoek naar veiligheid. Sommigen onder hen komen terecht in Vlaanderen en proberen hier een leven uit te bouwen. Vaak hebben ze nog familieleden die mijlenver weg wonen, in de eigen regio van herkomst of tijdelijk elders om nadien zelf verder te migreren. Men kan gescheiden zijn van de kinderen of partner, maar ook van ouders, broers of zussen en andere verwanten. Volgens de voormalig Commissaris voor de Rechten van de Mens, Nils Muižnieks, verloopt familiehereniging vaak te moeizaam en te langzaam.

Het zijn deze breuklijnen binnen families die centraal staan in de masterproef van sociaal en cultureel pedagoog Nore Jans. Haar ontmoetingen met mensen op de vlucht wekten vragen op over de ervaring gescheiden te leven van familie omwille van oorlog en vervolging. Ze besloot hierover een scriptie te schrijven en stond stil bij de rol die cultuur bij dit alles speelt. Het eindresultaat is een verkennende studie over een thema dat in de wetenschappen relatief weinig inkt heeft doen vloeien.

Verder bouwend op bestaand onderzoek werden tien diepte-interviews afgenomen van vijf jongvolwassenen van Afghaanse afkomst. Alleenstaande mannen tussen de 20 en 30 jaar oud die al enkele jaren in België wonen zonder familie. Deze interviews werden systematisch geanalyseerd. De namen van de participanten in dit artikel zijn fictief en de citaten zijn letterlijk weergegeven.

Omdat de islam een houvast kan zijn

De islam kan een bron van steun en kracht zijn, zo blijkt uit de interviews. Voor enkele participanten biedt hun moslimidentiteit houvast in het omgaan met de scheiding van familieleden. Zo heeft Halim als oudste zoon de verantwoordelijkheid om voor zijn moeder, zussen en broers te zorgen. Sinds zijn vertrek hadden zij het financieel erg moeilijk. Niet in staat om te werken in België en zijn rol binnen het gezin op te nemen, vroeg hij God in zijn gebeden om hulp. Het geloof in God geeft Halim hoop.

Een andere participant, Najib, vertelt hoe de islam de afwezigheid van familieleden opvangt door een soort plaatsvervangende leidraad te bieden. Door de afstand zijn Najibs verwanten minder in staat om toezicht te houden over zijn gedrag. Hij is dankbaar om de stabiliteit die religieuze principes, gedragsnormen en betekenissen hem bieden:

>> (Najib) Als ik geen regels heeft voor mij eigen zo, moet ik gewoon in… Moet je eigen in een kader houden zo. Zeggen: ja die zijn de grenzen, deze moet ik doen, deze mag ik nie. […]

(Interviewer) En helpt de islam jou dan in dat kader?

(Najib) Ja.

Kortom: de islam kan een beschermende factor zijn. Toch is het niet zo eenvoudig. Bestaand onderzoek toont aan dat moslims in Europa en Noord-Amerika geconfronteerd worden met ernstige discriminatie en negatieve vooroordelen, in het bijzonder sinds de aanslagen van 11 september 2001.

Draden van verbinding en daden van zorg

Verder belichten de interviews hoe familieleden samen culturele tradities in ere houden, ook al leven ze in een verschillend land. Najibs moeder is bijvoorbeeld op zoek naar een geschikte echtgenote voor haar zoon, zoals dat de gewoonte is in Afghanistan. Ze polst bij Najib welke vrouw zijn interesse opwekt. Alleen leeft de zoon in Vlaanderen en de moeder in Afghanistan.

Culturele tradities kunnen aangegrepen worden om de band met elkaar levendig te houden. Tradities vormen zo draden van verbinding, over landsgrenzen heen. Ze bieden kansen om nog actief deel uit te maken van elkaars leven en een rol op te nemen binnen de familie. Een traditie verderzetten kan tegelijkertijd een manier zijn om voor elkaar te zorgen.

Over spanningen en verschil

Wanneer men gescheiden leeft van familieleden gaat het verlies van culturele tradities mogelijk gepaard met spanningen. Soms is het door de afstand niet meer mogelijk om tradities in ere te houden, hoewel die wens er wel is. Eén van de participanten zal zich bijvoorbeeld weldra verloven met een vrouw van Afghaanse afkomst, woonachtig in Nederland. Het doet zijn moeder pijn dat zij niet de hand kan gaan vragen van haar toekomstige schoondochter. Participanten vertellen daarnaast ook hoe culturele praktijken, gedragsnormen en waarden soms het onderwerp zijn van discussie via de telefoon:

>> (Abdullah) Als ik soms vertel ik uitgaan met de meisje, relatie of dit. […] Zegt: ‘Ah oké, waarom doet jij zo?’

Hoewel er soms een zekere druk is om te voldoen aan de culturele scripts van het thuisland, ervaren sommigen echter ook autonomie en tolerantie. Over zijn tatoeage zei Zia bijvoorbeeld het volgende:

>> (Zia) Zij weten dat ik hier in Europa woon, das zo ene leven hé hier.

Je doet een poging om mij te begrijpen

Het dient beklemtoond te worden dat de bevindingen van dit kleinschalig en verkennend onderzoek niet te veralgemenen zijn. Niettemin vraagt de studie ons om stil te staan bij wat het kan betekenen om gescheiden te leven van familieleden omwille van oorlog en vervolging. Het is net door hierbij stil te staan dat we pogingen doen om elkaar te begrijpen en personen met een achtergrond van gedwongen migratie beter kunnen ondersteunen.

>> “Wij zijn de kinderen van de oorlog. Snap je?”, vroeg de jongeman naast me aan het einde van ons eerste gesprek. “Hmm ja. Ja nee… Ik kan daarover nadenken, maar ik ga dat nooit volledig begrijpen hé”, zei ik. Hij lachte en vervolgde: “Ja, dat wou ik horen. Je doet een poging om mij te begrijpen.”