Kunst en maatschappelijk engagement: Een onderzoek naar 'The Cosmopolitan Chicken Project' van Koen Vanmechelen als mogelijke metafoor voor de maatschappelijke visie van cultureel antropoloog Rik Pinxten.

De kip en de zebra: zoek het verschil

De Belgische hedendaagse geëngageerde kunstenaar Koen Vanmechelen omschrijft zijn Cosmopolitan Chicken Project als een metafoor voor onze samenleving. Het kruisen van nationale raskippen tot een kosmopolitische kip zou iets over onze maatschappij vertellen. In artikels verbindt men zijn werk telkens met zwaar beladen maatschappelijke onderwerpen, zoals de multiculturele samenleving, zonder dit echter grondig uit te diepen. Nieuwsgierigheid was dan ook de start van mijn onderzoek. 

Interviews met Vanmechelen vormde mijn vertrekpunt. Kunstenaars prefereren echter hun verhaal te vertellen via beeldtaal, vandaar achtte ik het noodzakelijk zijn metafoor te toetsen aan de culturele antropologie, een wetenschap die onze maatschappij als onderzoeksonderwerp heeft. Professor Rik Pinxten, een toonaangevende wetenschapper binnen dit vakgebied, leek me daarbij de beste tegenspeler. Grappig detail is dat Pinxten, net als Vanmechelen, de menselijke diversiteit vergelijkt met een dier, namelijk een zebra. 

De maatschappelijke en educatieve relevantie van dit onderzoek spreekt voor zich. Elke burger heeft volgens mij nood aan met een grondig uitgediepte visie over de vandaag zo prangende onderwerpen zoals identiteit, nationalisme, racisme,... Deze unieke aanpak, die de visie van een kunstenaar en een cultureel wetenschapper samenbrengt, kan een nieuw licht werpen op deze items. Deze invalshoek is anderzijds een spannende uitdaging, want Vanmechelen brengt zijn visie via metaforen als de kip en het ei, en Pinxten brengt zijn betoog hoofdzakelijk via het geschreven woord. 

Identiteit, diversiteit en de inclusieve samenleving

Drie gemeenschappelijke onderwerpen, die bij beiden centraal staan, vergeleek ik grondig, namelijk identiteit, diversiteit en de inclusieve samenleving. 

Identiteit

Koen Vanmechelen selecteert op intuïtieve wijze telkens een nationale raskip om deze vervolgens te kruisen tot een wereldkip. De hilariteit van dit project slaat echter om in diepe ernst als men zich de volgende vraag stelt: waarom sluiten we kippen op in een mentale kooi als zijnde zuivere en uniforme kippenrassen, als een kippenras wetenschappelijk niet bestaat? Een nationale kip is al helemaal een onzinnige constructie. En toch hebben wij op de wereldtentoonstelling in 1958 de Mechelse Koekoek als de Belgische kip voorgesteld. Ras is een puur menselijk concept, die we op de kip geplaatst hebben door het een vaste identiteit te geven: de kip krijgt een naam en typische karakteristieken toegeschreven. Zijn kunstwerk ‘Coming World’ (2009) beeldt de onhoudbaarheid en illusie van dit menselijk project uit. 

Al decennia lang weten we dat er net als bij de kip geen biologische basis bestaat om mensen op te delen in rassen en te discrimineren. De mens is genetisch verpletterend uniform en oogt net als de kip en de zebra universeel uniform als soort. Racisme is echter de wereld nog niet uit. Cultureel anderszijn vormt volgens Pinxten vandaag de dag de basis om andere mensen uit te sluiten. We maken volgens hem een denkfout, we sluiten namelijk onze ‘eigen identiteit’ en de ‘andere’ cultuur op in een kooi met een statische identiteit met typische kenmerken. 

Deze denkfout linkt Pinxten aan onze reactie op het feit dat we ons als westerling in een overgangsperiode bevinden. Onze dominantie over de wereld loopt ten einde en we zullen moeten onderhandelen met nieuwe grootmachten om welvarend te blijven. Europa reageert hierop met een blikvernauwing. Die blikvernauwing komt volgens Pinxten tot uiting in het vasthouden aan en terugplooien op een fictieve ‘eigen identiteit’ in een eng nationalisme of regionalisme. Daarbij grijpt men steeds terug op een fictief en kunstmatig verleden en sluiten we andere culturele, nationale, religieuze, etc. identiteiten uit. Het geloof in statische identiteiten is gebaseerd op een illusie en leidt tot onverdraagzaamheid en intolerantie in de maatschappij. 

Diversiteit 

Volgens Vanmechelen staat diversiteit vandaag de dag op de helling en hebben we de neiging die uit te moorden door te streven naar uniformiteit. Zijn kruisingsproject creëert een alternatieve wereld met een zichtbare rijke diversiteit. Door alle nationale raskippen te kruisen worden alle genetische en uiterlijke grenzen doorbroken: de bastaardkip wordt net als de mens terug een uniek wezen, die niet in een hokje te plaatsen valt. Hierdoor kaart hij het debat van het multiculturalisme aan. Op basis van uiterlijke kenmerken kan men niet meer met zekerheid definiëren uit welk land de kip afkomstig is en is de multiculturele samenleving de norm. Het belang van de uiterlijke kenmerken wordt vervangen door de innerlijke kenmerken. Vandaar dat   Vanmechelen vaak met transparant glas werkt. Dit kruisen moet metaforisch opgevat worden: de mens moet zich verbinden met andere culturen. 

Op het eerste zicht zien zebra’s er uniform uit, elke zebra heeft echter subtiel individueel verschillende strepen. Net als de mens is de zebra uniek en divers. Antropologen erkennen 4000 levende culturen of zebra’s met soortgelijke strepen. In onze toenemende mondialisering zullen culturen zich verder vermengen en aanpassingen vertonen, zonder daarbij echter een homogene smeltkroes te worden, meent Pinxten. De veelheid en de diversiteit is daarvoor te groot. Een statische identiteit of cultuur is dan ook uit den boze. Vandaar dat Pinxten elk individu als een bastaard omschrijft. Net als in het kruisingsproject blijft pluriformiteit de norm.

Door de overgangsperiode is de westerling volgens Pinxten echter niet voorbereid op de huidige diversiteit in de samenleving en heeft hij geen gepaste middelen om hiermee om te gaan. 

De inclusieve samenleving

De kosmopolitische kip zal alle nationale raskippen van de wereld in zich bundelen en Vanmechelen stelt deze kip voor als een ideaal vol gebreken. Hij omarmt in zijn project elke verrassing of wending in zijn project, ook gebreken. De kunstenaar kiest met andere woorden voor een inclusieve samenleving. Zijn humanistische visie op de samenleving komt bij uitstek tot uiting in het kunstwerk ‘The Golden Spur’ (2006). De haan werd half blind geboren en verloor later zijn spoor, waardoor hij in de kippengemeenschap niets meer te betekenen had. Vanmechelen koos om de haan terug een gouden spoor te geven, waardoor hij zijn positie als haan terug kon innemen.  Pinxten is sinds 2003 voorzitter van de Humanistische-Vrijzinnige Vereniging van Vlaanderen. Als vrijzinnige humanist is hij voorstander van een inclusieve samenleving. 

Beide protagonisten hebben volgens mij eenzelfde maatschappelijke visie over de onderzochte onderwerpen, alleen vertellen ze hun verhaal via een ander medium. Kunst kan met andere woorden via metaforen een even sterke visie overbrengen als wetenschap. Ik stel mij hierbij achter de opinie dat kunst en wetenschap evenwaardige manieren zijn om de realiteit te leren kennen en dat beiden daardoor een evenwaardige stem in de maatschappij verdienen.