Het bij toeval ontdekte onnut van de komma

Komma of geen komma? Twijfelt u soms ook? Recent taalkundig onderzoek toont aan dat uw twijfel absoluut gegrond is. Want waar zijn komma’s nu eigenlijk goed voor?

Sinds de late middeleeuwen is het plaatsten van leestekens dé standaardingreep om een tekst meer leesbaar te maken. Vandaag stellen heel wat taalkundigen zich echter de vraag wat die “leesbaarheid” inhoudt en tot welk doel leestekens precies dienen. Met een scriptie over de uitspraak van een pietluttig woord in het Frans, komt het antwoord op die vragen, geheel toevallig, uit onverwachtse hoek.

Bijwoorden en andere taalmonsters

“Taal- en Letterkunde, dat is toch hele grammatica’s inprenten en vooral gedichten voordragen?” Het is u vergeven indien deze gedachte ook door uw hoofd gedarteld is, want laten we eerlijk zijn, de taalsector heeft in onze ontwikkelende STEM-maatschappij (Science, Technology, Engineering, Mathematics, n.v.d.r.) een niet al te best imago. Toch is ook onderzoek in de taalkunde absoluut noodzakelijk en wordt snel duidelijk dat men ook met taal kan “rekenen”.  

We beginnen ons verhaal bij een onderzoek naar het woord ‘visiblement’ (‘zichtbaar’) in het Frans. Het gaat om een bijwoord, een woord dat –­­­ hoe kan het ook anders – ‘bij’ een werkwoord, bijvoeglijk naamwoord of ander bijwoord hoort. Al tientallen jaren is er gekibbel over de twee betekenissen van bijwoorden zoals ‘visiblement’. Nu hoor ik u denken : saaaaaai! Geduld, het spannende deel komt nog. Om eens en voor altijd de discussie over de bijwoorden te beslechten werd een onderzoek opgestart om een nieuwe test te ontwikkelen. Die test moest aangeven of het bijwoord betekenis 1 of betekenis 2 heeft. Beeld je een alcoholcontrole in waarbij de bestuurder het bijwoord is, de politieagent de taalkundige en het blaasapparaat de test met na ‘blazen’ twee mogelijke waarden : betekenis 1 en betekenis 2.

Het blaasapparaat : prosodie en spraakanalysesoftware

Hoe kunnen we nu een blaasapparaat (lees “test”) ontwikkelen om de twee betekenissen van ‘visiblement’ te onderscheiden? Hou u vast, want nu komen we aan het spannende en tevens wiskundig-fysische deel. *tromgeroffel* Via spraakanalysesoftware, natuurlijk! Er bestaan vandaag de dag verschillende programma’s die het toelaten om opgenomen zinnen op te laden en vervolgens te analyseren in termen van toonhoogte, spreektempo, pauzes en klemtoon. Het geheel van die termen krijgt het label ‘prosodie’, in de volksmond ook wel ‘intonatie’ genoemd. Met behulp van het spraakanalyseprogramma ‘WinPitch’ (het is gratis, dus feel free om het te proberen!) werd een honderdtal zinnen met ‘visiblement’ geanalyseerd. De resultaten ondergingen vervolgens statistische toetsing en wat blijkt?

Toonhoogte en een onverwachte wending

De spraakanalysesoftware was duidelijk: de twee betekenissen van ‘visiblement’ kunnen onderscheiden worden door een verschillende toonhoogte; de ene spreekt men uit met een stijgende toon, de ander met een dalende of neutrale toon. Hoera! We hebben een antwoord. Case closed. Of toch niet?

Om het onderzoek meer kracht bij te zetten, werd ook de invloed van komma’s op de uitspraak van ‘visiblement’ bekeken. Uitspraakgidsen, academici, maar ook onderwijzers zijn het er al jaren over eens dat een komma in de zin overeenstemt met een pauze luidop. Een voorbeeld: in de zin "Meester, ik wil talen gaan studeren" volgt tussen ‘Meester’ en ‘ik’ een lange pauze. Dat is toch wat men dacht. De spraakanalysesoftware in het onderzoek naar ‘visiblement’ bracht namelijk heel andere resultaten aan het licht. Er was een pauze aanwezig bij de helft van de komma’s, en wanneer die pauze aanwezig was, was ze allesbehalve lang. In de taalsector vertrekt men dus al jaren van de verkeerde aanname. Het besef dat komma’s absoluut niet gelijkstaan aan pauzes heeft verregaande gevolgen voor verschillende domeinen.

Taalonderwijs en Google Translate

Eerst en vooral is het belangrijk dat de leerlijnen rond leestekens in het (Vlaamse) onderwijs worden herbekeken. Zowel in het vreemdetalenonderwijs als voor Nederlands is het van groot belang dat er niet meer gesproken wordt over verplichte pauzes na een komma. Bovendien komt uitspraak pas aan bod op het universitaire niveau. En dat terwijl meerdere studies aantonen dat een voorrang voor uitspraakonderwijs op grammatica leidt tot een hogere taalbeheersing bij kinderen.

De kommaontdekking sluipt ook binnen in een geheel ander domein. Denk bijvoorbeeld aan technologiegigant Google en zijn vertaalprogramma Google Translate. U bent vast niet de enige die zich ooit een kriek heeft gelachen met de onnatuurlijke, automatisch gegenereerde stem van Google. De bevindingen over pauzes en toonhoogte bij bijwoorden zouden alvast een belangrijke verbetering van de Googlestem kunnen opleveren.

Komma’s : waar zijn ze goed voor?

We onthouden dat u gelijk heeft wanneer u niet weet of u nu wel of geen komma moet plaatsen. Komma’s komen namelijk, in tegenstelling tot wat men altijd gedacht heeft, niet overeen met een pauze in spraak. Waar ze dan wel goed voor? Geef toe, u wacht al acht alinea’s in spanning op het antwoord, toch? Het antwoord blijf ik u schuldig. We hebben alvast ontdekt wat komma’s niet doen, verder onderzoek is nodig om te bestuderen wat ze wel doen. En wie weet, misschien bent u wel degene die het uitvoert!

Laat het tot slot duidelijk zijn dat talen bestuderen meer is dan alleen boeken lezen en dat er af en toe, geheel toevallig, andere dingen ontdekt worden dan oorspronkelijk de bedoeling was. Tja, de ontdekking van Coca Cola was ook een foutje en kijk hoe dat is geëindigd…