“Learnervoice in Health Promoting Schools: de beleving van leerlingen uit secundaire scholen in Kaapstad op basis van Participatorisch Actieonderzoek”

In de schaduw van de wereldbeker[1]

In de schaduw van de wereldbeker is Zuid-Afrika een land van hoop en wanhoop, van overweldigende rijkdom en wrede taferelen van gangs en drugs. Ondanks zijn classificatie als een land met een modaal inkomen, wordt het gekenmerkt door wijdverspreide armoede, ziekte en patronen van raciale en geografische ongelijkheid (Blaauw & Gilson, 2001). Hierbij denken we aan de grote aantallen die vandaag nog in townships of sloppenwijken wonen. Dit heeft diepgaande gevolgen, niet in het minst op  het  onderwijs. Om goed te ontwikkelen hebben kinderen een veilige, gezonde en stimulerende omgeving nodig. Vanuit deze visie zette de Wereldgezondheidsorganisatie het wereldwijde netwerk Health Promoting Schools (HPS) op.  HPS gelooft er in dat elke school een Health Promoting School kan worden door te bouwen op de aanwezige krachten en de verbeelding van alle actoren op het veld (WHO, 2000). Er wordt beroep gedaan op leerkrachten, ouders, diensten in de omgeving… Discriminatoire praktijken liggen aan de basis voor het opzetten van HPS-netwerken door de ‘University of the Western Cape’. Het gaat om een interdisciplinair onderzoeks- en ontwikkelingsproject in drie secundaire scholen in twee gemeenschappen in de ‘Cape Flats’[2]. In deze context voerden wij onderzoek. Ons doel was drieledig: (1) de leerlingen een stem geven, (2) hen ervaringen aanreiken die aanzetten tot reflectie over het concept HPS (3) en hen stimuleren om van hun school een betere HPS te maken. Gebruikmakend van creatieve methodieken als metaforisch tekenen, fotografie en groepsdiscussie gaven we 30 middelbare scholieren uit de Kaapse townships een stem. We wilden ontdekken wat HPS voor hen betekent en wat ze nodig hebben om hun droomschool te realiseren.  Het ultieme doel was de beleving en ervaringen van de jongeren als HPS-lid in hun context te begrijpen. Verder wilden wij actie teweeg brengen die initiatieven voor het welzijn van de gemeenschap, geïnitieerd door de jongeren, ondersteunen (McIntyre, 2000, p. 127).

HPS als centraal element riep een brede waaier van thema’s op. Het leven in een context doordrongen van de sluimerende gevolgen van de post-Apartheid, deed diversiteit als thema rijzen. Leven volgens de Ubuntu-filosofie is het streefdoel van de jongeren. Deze staat voor harmonieus samenleven of met hun woorden: ALMAL KAN DEELNEEM wit bruin groen meng.[3] (auteur onbekend, 28/09/’09) Deze jongere spotte met de rassenseparatie. Ten tijde van de apartheid werd de bevolking verdeeld in 3 categorieën: blank, gekleurd en zwart. De onderzoeksparticipanten zijn ‘gekleurd’.  Ondanks hun open geest leidde deelname aan dit onderzoek ook voor deze jongeren tot confrontatie met hun eigen onbewuste stereotiepen en angsten.  We namen de groep mee in een voor hen onbekende zwarte township. My biggest fear was for black people. Coming to the school like that, I’m not going to interact, because I hate black people. But they proved me wrong. I don’t have to have that. I went to give them hugs.  (Danny-K, 22/10/’09) De leerlingen ontdekten dat Ubuntu niet stopt bij een vurig geloof, maar elke dag geleefd en gerealiseerd moet worden. Het is niet enkel een filosofie, maar werkwoord. Een andere thema is het spanningsveld tussen macht en machteloosheid. De jongeren worden dagelijks geconfronteerd met roken en drugs op school. Een grote groep van onze onderzoeksparticipanten draagt de rol van ‘prefect’.  Dit zijn verkozen jongeren die onderwijzers ondersteunen om orde en discipline te handhaven. Het vergt uitzonderlijke moed om op te staan en het voorbeeld te geven in een omgeving waar bepaalde leerkrachten met leerlingen meeroken. Dit zorgt voor frustratie: “Hoe kunnen wij hen stoppen als zelfs leerkrachten, mede-prefects of directie het voorbeeld niet tonen?” Hun mandaat om mede-leerlingen aan te spreken of om sigaretten of drugs in beslag te nemen, biedt geen bescherming tegen het veiligheidsrisico dat ze lopen. Dit brengt ons bij een volgend thema: geweld op school en in de omgeving.  De jongeren omschreven lidmaatschap in ‘gangs’ als iets hardnekkigs waarin men gemakkelijk verzeild raakt, maar later moeilijk uit het leven kan bannen. Gangs bepalen in grote mate  het leven van de persoon in kwestie. Gangs en security op school zorgen ervoor dat leerlingen continu op hun hoede zijn. Velen kampen met een gevoel van angst; zowel in de gemeenschap als op school. When a person doesn’t feel safe, he is consciously anxious, because you don’t know what will happen with your life… In every block there are cameras and the police comes to the school…because of the many attacks at our school on the learners and teachers. (auteur onbekend, 16/10/’09) Toch geven zij de moed niet op. Ze blijven streven naar beter en vragen hiervoor naar de oprechte steun van leerkrachten, naar een netwerk als HPS, naar sportevenementen om leerlingen positief te activeren. You don’t have to use your circumstances as an excuse not to do what you have to do. Those circumstances, they have to be a reason to do everything within your power to get out of it.  When I look at the people in the community, I want to be better. I don’t want to stay in this environment forever. (Curvacious, 12/01/’10) Hun vuur en de passie kan niet beter omschreven worden dan met hun eigen woorden: HPS is not only talking, it’s also taking action. … to make people aware of HPS. (Dr-Carter, 12/01/’10)Een andere leerling zei: Dis lekker om ’n HPS leerder te wees, want ek wil deel wees om ’n verskil te maak op die skool. (Sophie, 28/09/’09) Ook de metaforen die de jongeren gebruikten spreken voor zich: Our school is a tree that lives and strives for success. The trunk is the path that points us the right direction.… The brown trunk means that the path will not be straight all the time. The sun refers to a nice future. (Sophie, 28/09/’09)

HPS biedt jongeren kansen om voor de dag te komen met nieuwe ideeën en oplossingen. Dit gebeurt door hen uit te dagen om evidenties in vraag te stellen; door samen na te denken over manieren om met diversiteit om te gaan en door opties aan te reiken om tot actie over te gaan. De oprechte medewerking van alle actoren op het terrein –leerkrachten, directie, politie…- is essentieel om te bouwen aan een Health Promoting School.

HPS het ons selfbeeld en selfvertroue opgebou. (Miss-Goody-&-Shoes & Butterflies,  22/10/’09)

Moge het duidelijk zijn dat jongeren wereldwijd gebaat zijn met een HPS-netwerk in hun buurt, hetzij in Zuid-Afrika, hetzij in België. Elk land, elke school heeft zijn sterktes en noden. De kunst is deze te herkennen en er opbouwend mee aan de slag te gaan.

[1] Naar de gelijknamige reportage van Vranckx op Canvas. 04/06/’10.

[2] Tijdens de Apartheid maakten de blanken gebruik van de townships buiten Kaapstad, bv. de Cape Flats, om mensen van gemengd ras te dumpen. (Itano, 2001, p. 6)

[3] In Zuid-Afrika beweegt men continu heen en weer tussen Engels en Afrikaans. Dit wordt weergegeven in de citaten.