Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, een idee met geschiedenis

“Tijd is geld”, schreef Benjamin Franklin in 1748 in zijn advies aan jonge ondernemers. Franklins gezicht is nog steeds terug te vinden op bankbiljetten van honderd dollar. Geld stond volgens Franklin evenwel ten dienste van het goede. Deze moralistische kijk op ondernemerschap was een tijdje naar de achtergrond verdwenen, maar met aandacht voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen lijkt de ethiek voorzichtig terug te keren in de economie.

MVO

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) krijgt de laatste jaren steeds meer aandacht. Over de betekenis van dit concept wordt verschillend gedacht. Voorbeelden van MVO op de website van MVO Vlaanderen variëren van “Verzekeringsmaatschappij zorgt dat personeel goed in zijn vel zit” tot “Eerste energieneutrale autoshowroom staat in Limburg”. Personeel, milieu, consumenten, MVO kan betrekking hebben op alle belanghebbenden die op enige wijze betrokken zijn bij een onderneming.

Het concept MVO is vrij recent, maar het denken over verantwoord ondernemen is al zo oud als het ondernemen zelf. Het concept wordt wereldwijs gebruik, maar heeft zich in de Verenigde Staten ontwikkelt als Corporate Social Responsibility. Deze ontwikkeling is het onderwerp van mijn scriptie, waarbij ik speciaal aandacht heb besteed aan het denken van Benjamin Franklin.

Benjamin Franklin

Benjamin Franklin is beroemd als een van de grondleggers van de Verenigde Staten (als medeauteur en ondertekenaar van de onafhankelijkheidsverklaring), als wetenschapper (hij ontwikkelde onder andere de bliksemafleider), en als diplomaat in Frankrijk (zijn standbeeld is nog steeds te zien aan de Rue Benjamin Franklin in Parijs). Hij begon zijn veelzijdige  loopbaan als drukker en schrijver. Hiermee wist hij een aanzienlijk kapitaal te vergaren, waardoor hij zich kon toeleggen op de wetenschap. In zijn tijd werd hij gerespecteerd door intellectuelen in Europa, zoals de beroemde filosoof David Hume.

Franklins denken was niet zo vernieuwend of veelomvattend dat hij interessant was voor latere filosofen. Toch was zijn invloed groot, hij bereikte een groot publiek met de uitgave van een almanak. Zijn autobiografie werd verplichte kost voor latere generaties schoolkinderen in de Verenigde Staten. Enkele van de rijkste Amerikanen wezen hem aan als een grote invloed, van bankier Andrew Mellon (1855-1937) tot investeerder Warren Buffet (1930).

Ideeën

Franklin ontleende zijn opvattingen voor een belangrijk deel van de heersende protestantse moraal in koloniaal Amerika. Opvattingen over verantwoord ondernemen werden door de eeuwen heen beïnvloed door religie. Protestantse kerken waren dominant in de VS, maar ook Katholieke jezuïeten hadden invloed via het onderwijs. Ze brachten de Europese discussies over verantwoord ondernemen naar Amerika.

De discussie over MVO kan beschouwd worden als een voetnoot in de grotere debatten over economische systemen, zoals kapitalisme tegenover communisme. Het communisme kreeg in democratische landen geen voet aan de grond, maar de dreiging van revolutie was een aansporing om arbeidersrechten serieus te nemen.  De overheid, maatschappelijke organisaties, kerk en universiteiten lieten allen hun invloed gelden om bedrijven tot verantwoord ondernemen aan te zetten.

De Tsjechische econoom Tomáš Sedláček betoogde in 2012 in zijn boek De economie van goed en kwaad voor een terugkeer van de ethiek in de economie. De economische wetenschap wordt veelal gezien als beschrijvend en waardevrij, maar blijkt in de praktijk veel meer voorschrijvend dan beschrijvend. De idee dat winst maken het voornaamste doel van bedrijven is of dat bedrijven een maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben zijn eveneens ideologisch geladen. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is een concept dat kan helpen de ethiek terug te brengen in het bedrijfsleven. Daarbij is een rol weggelegd voor academisch filosofen. Filosofen hebben, veel meer dan economen, kennis van ethisch denken. Wat valt er bijvoorbeeld te vertellen over MVO als metaxu? Om een term te lenen van KU Leuven filosoof William Desmond. Tot op heden is de aandacht van filosofen voor bedrijfsethiek nog beperkt. Dit lijkt een gemiste kans.

Geschiedenis

Wat leert de geschiedenis ons? Hoewel sommige bedrijven uit zichzelf ethische standaarden stelden, bleek dat volledig vrij ondernemerschap vaak tot maatschappelijke misstanden leidde. De rijke industriëlen, zoals Andrew Carnegie (1835-1919) en John D. Rockefeller (1839-1937) werden door critici Robber Barons, roofridders genoemd. Toch waren ze ook de grootste filantropen van die tijd en werden ze door anderen geroemd om de welvaart die ze hadden gebracht. Het vergaren van een kapitaal om er vervolgens goed mee te doen is karakteristiek voor ondernemers in de Verenigde Staten.

De slavernij werd in de VS in 1865 afgeschaft, maar volgens de Verenigde Naties zijn er wereldwijd meer dan 40 miljoen mensen die vandaag de dag nog geraakt worden door moderne slavernij. De moderne onderneming handelt nog primair in het belang van de aandeelhouder, maar andere belanghebbenden kregen meer invloed. Ethiek van een onderneming krijgt meer belang, zoals het ook voor Franklin van belang was. Ter illustratie van Franklins ondernemersethiek ging het volgende verhaal rond.

Franklin kreeg een stuk aangeboden om te drukken in zijn krant. Hij vroeg de klant de volgende dag terug te keren waarna hij hem te kennen gaf: “Ik heb je stuk doorgelezen en vond het schandelijk en lasterlijk. Om te bepalen of ik het zou publiceren of niet, ging ik 's avonds naar huis, kocht een goedkoop brood bij de bakker, en met water uit de pomp maakte ik mijn avondmaal; Ik trok mijn overjas aan, legde me op de vloer en sliep tot de volgende ochtend, toen ik met het overgebleven brood en een mok water mijn ontbijt maakte. Bij deze levenswijze voel ik geen ongemak. Omdat ik zo kan leven, heb ik besloten om mijn pers niet te prostitueren voor de doeleinden van corruptie en misbruik van deze soort, om een comfortabeler bestaan te behalen.'' Kom daar maar eens om bij Christian Van Thillo. Het is goed om rijk te zijn, maar beter om goed te zijn.