Witoto vrouwen in het Amazonewoud van Colombia strijden voor gerechtigheid.
Colombia heeft het hoogste aantal binnenlandse ontheemden ter wereld, gevolgd door Syrië met 6,7 miljoen binnenlandse ontheemden en 5,2 miljoen binnenlandse ontheemden in de Republiek Congo. Volgens de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor Vluchtelingen verlieten ongeveer 8,3 miljoen Colombiaanse burgers hun oorspronkelijke grondgebied en verhuisden naar steden en informele nederzettingen. Dit interne conflict wordt ‘de gedwongen verstedelijking van het land’ genoemd. Hun grondgebied wordt niet alleen afgenomen in functie van buitenlandse investeringen in de vee- en mijnbouwindustrie, maar ook als machtsinstrument voor de paramilitaire en guerrillagroepen. Het land levert hun economische winst op door speculatie en cocaproductie. Naar schatting maken de 1.500.000 IP's (Indigenous peoples) zo’n 3,4 procent uit van de totale bevolking van Colombia. Zij vormen vandaag nog steeds de meest kwetsbare bevolking van Colombia. Volgens Herrera Nemerayema & Duarte (2020) heeft de Inheemse bevolking in Colombia zeker vooruitgang geboekt in verschillende scenario's van cultureel verzet en autonomie. Deze debatten vinden plaats in ronde tafels en commissies rond mensenrechten, Inheems onderwijs en Inheemse strijd rond territorialiteit en gezondheid. Als gevolg is het overheidsbeleid met en voor Inheemse bevolkingsgroepen toegenomen. De deelname van Inheemse vrouwen uit het Amazonegebied aan deze besluitvormingsprocessen is echter nog zeer beperkt. Om dit proces te bevorderen ontstonden verschillende initiatieven. Zo ontstond het programma voor de bescherming van de rechten van Inheemse vrouwen in het Amazonegebied, opgedragen door het Colombiaanse Constitutionele Hof bij Auto 092 van 2008. Deze vrouwen zijn het slachtoffer van ontheemding en gewapende conflicten. Dankzij dit proces kunnen Inheemse vrouwen van het Amazonegebied beroep doen op de autoriteiten en instellingen die zich met deze kwestie bezighouden en vragen stellen over de interne en externe omstandigheden die hun recht op participatie beperken (Herrera Nemerayema & Duarte, 2020). Vervolgens ontstond de politieke opleidingsschool van de nationale organisatie voor Inheemse volkeren van het Colombiaanse Amazonegebied (OPIAC). Deze school focust nadrukkelijk op de participatie van Inheemse vrouwen. Tijdens mijn verblijf in Solano, een Colombiaans Amazone dorp waar de Inheemse Witoto-gemeenschap gevestigd, maakte ik via de NGO ‘Proterra’ kennis met verschillende vrouwelijke Inheemse leiders.
De Witoto-vrouw heeft een grote symbolische waarde voor het territorium. In het volgende citaat beschrijft Ninfa Herrera, een inspirerende Witoto-leider die momenteel werkt voor het Nationaal Instituut voor Gezinswelzijn (ICBF), wat het betekent om een Witoto-vrouw te zijn.
"De vrouw is voor mij de bron van het leven, is de fundamentele pijler van onze cultuur, zodat die in de toekomst blijft bestaan, toch? Want het is de vrouw die leven geeft, zij is degene die dat leven of dat zaad cultiveert, en niet alleen in termen van kinderen, maar zij zorgt ook voor het zaad van leven, van voedsel, van kennis, want de vrouw is degene die die eerste relatie met haar kind heeft, en daar wordt een heel volk gesticht.1" (Persoonlijke communicatie. 02.04.2022).
De toenemende deelname aan de territoriale strijd geeft de Witoto-vrouw een nieuwe rol binnen en buiten de gemeenschap. Dit onderzoek draagt bij aan dit dekolonisatieproces door motivaties en alternatieve voorstellen van Inheemse vrouwen te formuleren, zodat belanghebbenden rekening kunnen houden met deze perspectieven.
Zo stelde ik aan de hand van dit onderzoek vast dat de empowerment van vrouwen ook gepaard gaat met empowerment van jongeren en het behoud van de cultuur. Een tegenstrijdigheid is dan bijvoorbeeld hoe de empowerment van vrouwen gepaard gaat met de verwesterlijking van de Inheemse cultuur door het opstarten van eigen economieën, deelname aan politieke ruimten en toetreding tot openbare scholen. Deze gebieden worden vaak gedomineerd door westerse paradigma’s en stellen de traditionele cultuur ter discussie. Ook belangenvertegenwoordigers die vanuit de stad naar de rurale gebieden trekken, dienen respectvol blijven ten aanzien van de Inheemse taal en ontologische visies om neokolonisatie tegen te gaan. Wanneer men een contextualisatie maakt van Inheemse gendersystemen en visies op leiderschap, is het belangrijk deze culturen niet als statische entiteiten te zien, maar de relationele dynamiek tussen de verschillende categorieën te erkennen.
Leiderschap heeft niet dezelfde invulling voor een Witoto-vrouw als de dominante, conventionele opvatting. Deze laatste koppelt het namelijk aan politieke partijen, bewegingen en instellingen. Witoto-vrouwen heroverwegen politieke participatie door zich te richten op alledaagse praktijken en alternatieve manieren van politiek bedrijven. Een leider is iemand die problemen oppakt binnen de werkruimte. Deze ruimte kan de keuken zijn, de weefruimte, de chagra enzovoort. Op die manier stelt het deze gehomogeniseerde categorie en de hiërarchie tussen deze verschillende rollen in vraag. Iemand die in de chagra werkt wordt als een gelijkwaardige leider beschouwt als iemand die op institutioneel niveau aan milieubeleid werkt. Naar mijn mening zou deze waardering ook in het Westen moeten bestaan voor degenen die bijvoorbeeld duurzame projecten opstarten onafhankelijk van winst en politiek.
De motivaties van deze vrouwen om deze rol uit te dagen en zo een proces van versterking op gang te brengen, zijn divers. De meest voorkomende zijn: de door de kolonisatie veroorzaakte culturele schade herstellen, de discriminatie van vrouwen tegengaan en de waardering van specifieke vrouwelijke leiderschapscapaciteiten vergroten. Hun politieke belangen eisen voornamelijk collectieve doelen op, hoewel er de laatste tijd meer belangstelling is voor specifieke vrouwenbehoeften. In ieder geval is de deelname van vrouwen aan de territoriale strijd een middel en een doel op zich mits het de versterking van vrouwen teweegbrengt.
Aan vrouwelijk leiderschap zijn verschillende uitdagingen verbonden. Ten eerste is er een gebrek aan mogelijkheden zoals een ruimte waarin vrouwen zich academisch of economisch kunnen inzetten. Daarnaast gaat politieke participatie of de kans om naar een openbare school te gaan vaak gepaard met vervreemding van de eigen cultuur. Men moet bijvoorbeeld een nieuwe wettelijke westerse taal leren. Een extra uitdaging voor een Inheemse persoon is dus het vinden van een evenwicht tussen de westerse en traditionele wereld. Een andere belemmering is de plicht van de vrouw om voor de kinderen en het gezin te zorgen. Hierdoor blijft er weinig tijd over om leiderschapsposities in te nemen. Bovendien rust er nog steeds een stigma (binnen en buiten de gemeenschappen) op vrouwen (en ook jongeren). Zij zouden minder geschikt zijn voor leiderschap. Door het verdwijnen van vrouwen in de privésfeer en de onderschatting van hun capaciteiten bevinden zij zich vaak in een lagere economische positie dan mannen. Hoewel er binnen een Inheemse gemeenschap meerdere manieren zijn om leiderschap uit te oefenen, bestaat er nog steeds jaloezie tussen vrouwelijke leiders.
De verschillende politieke belangen zijn inherent met elkaar verbonden en kunnen niet los van elkaar worden gezien. De bescherming van de cultuur komt vooral aan bod omdat de vrouw wordt gezien als een belangrijke vertegenwoordiger van de culturele traditie (bv. de opvoeding van de nieuwe generatie, voedselsoevereiniteit via de chagra, de traditionele ambachten en het voortbestaan van de Witoto-taal). Het behoud van de cultuur impliceert ook de territoriale verdediging. Cultuur is immers gebaseerd op een ontologische relatie met het grondgebied, in de veronderstelling dat mens en natuur één zijn. Deze spirituele ecologie veronderstelt een evenwicht tussen geven en nemen van Moeder Natuur. Door andere logica's en praktijken van genderrelaties voor te stellen levert de vrouwelijke Inheemse strijd kritiek op tegen het extractivisme, de relatie moderniteit/kolonialisme en het patriarchaat. Inheemse Witoto-vrouwen stellen een holistische en integrale lezing van de werkelijkheid voor en bieden voorrang aan collectieve kwesties zoals grondgebied, autonomie en onderwijs. Toch winnen ook ernstige en specifieke situaties van schendingen van vrouwenrechten geleidelijk aan meer belang.
