Het mysterie van seksuele insignes uit de middeleeuwen

In de archeologie werd er tot nu toe nauwelijks tot zelfs geen aandacht besteed aan heteroseksualiteit in het verleden. Met haar onderzoek brengt Lisa Fenucci (VUB) hier verandering in. Zij focuste in haar masterproef op seksuele insignes, laatmiddeleeuwse objecten die gemaakt zijn uit lood en tin en die een seksueel thema uitbeelden. Vermoedelijk werden deze insignes op een zichtbare plaats opgespeld, maar naar de betekenis ervan valt nog altijd te raden. “Door deze insignes te bestuderen, krijgen we een beter inzicht in de beleving van heteroseksualiteit in de late middeleeuwen in de Lage Landen”, zegt Fenucci.

Onnatuurlijke seksualiteit
In de middeleeuwen werd er nog geen onderscheid gemaakt tussen heteroseksualiteit en homoseksualiteit. De term heteroseksualiteit kent zijn oorsprong namelijk pas in de 19de eeuw. In de middeleeuwen bracht men seksualiteit onder in de categorie van natuurlijke of onnatuurlijke seksuele handelingen. De Rooms-Katholieke Kerk bepaalde de aard van de seksuele handeling. Zo moesten alle natuurlijke seksuele handelingen gericht zijn op de voortplanting binnen het huwelijk. Alle andere seksuele handelingen - zoals masturbatie, anale seks en homoseksualiteit – werden beschouwd als onnatuurlijk.

Op z’n hondjes is voor de beesten
Maar de kerk ging nog verder: zelfs bepaalde standjes werden beoordeeld. Zo bepaalde de kerk ook dat de missionarispositie de enige aanvaardbare houding was voor geslachtsgemeenschap. “Elke andere houding, zoals op zijn hondjes, was verwerpelijk”, vertelt Fenucci. “Er zijn heel wat seksuele insignes gevonden waarbij een heteroseksueel koppel in missionarispositie wordt afgebeeld. Dit staat in schril contrast met de afbeeldingen van veel verschillende seksposities in de antieke oudheid. Zo bestaat er bijvoorbeeld een fresco in Pompei waarbij een man een vrouw oraal bevredigt. De moraliserende stem van de Rooms-Katholieke Kerk over de “juiste”, natuurlijke seksuele handeling is dus duidelijk aanwezig in de seksuele insignes in de late middeleeuwen.”

Fallus op poten
Voor de Rooms-Katholieke Kerk draaide seks om voortplanting: onvruchtbaarheid binnen het huwelijk was een bron van angst. De pest die hevig huishield in de Lage Landen in de 14de eeuw zorgde voor een daling van het bevolkingsaantal, waardoor de Katholieke Kerk nog meer aandrong op de voortplanting binnen het huwelijk. En dat was te zien in de insignes. In een fallus met benen bijvoorbeeld, een middeleeuwse opvolger van het “tintinnabulum” uit de Romeinse periode.

“Een tintinnabulum is een fallus met dierlijke poten, een staart en vleugels. Die werd in huis opgehangen en diende om het kwade af te weren”, vertelt Fenucci. In tegenstelling tot bij de Romeinen werden in de seksuele insignes uit de late middeleeuwen de dierlijke poten vervangen door slanke, menselijke benen en kregen ze schaamhaar. Die nadruk op slanke benen speelt een belangrijke rol in de laatmiddeleeuwse mode. Slanke benen benadrukten namelijk het mannelijk geslachtsorgaan. Deze klederdracht accentueert niet alleen de mannelijkheid van de man, maar ook de vruchtbaarheid, twee concepten die toen nauw met elkaar verbonden waren. Ook de toevoeging van schaamhaar beklemtoont de mannelijkheid en daardoor ook de vruchtbaarheid van de man.

Wie droeg de insignes?
Dat blijft voorlopig een raadsel. De objecten zijn gemaakt uit goedkope metalen en konden dus massaal geproduceerd en gekocht worden. Ze waren bestemd voor de lagere lagen van de laatmiddeleeuwse maatschappij, denken wetenschappers. Maar dat hoeft niet per se het geval te zijn, stelt Fenucci. “Zowel de hogere als lagere klasses hadden een gedeelde visuele cultuur als het aankwam op het afbeelden van seksualiteit. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van de metafoor van de mossel. Deze metafoor verwijst naar het vrouwelijk geslachtsorgaan en komt zowel voor in hoogliteraire teksten als in enkele seksuele insignes.” Zo klein het taboe was op de seksuele taferelen op deze insignes, zo groot blijft het mysterie over wie ze nu droeg…

Dit artikel verscheen in Metro.

Lisa Fenucci (VUB) nam deel aan de Vlaamse Scriptieprijs 2021. Lees haar masterproef via www.scriptiebank.be/archeologie-heteroseksualiteit.

Bijna / net afgestudeerd? De Vlaamse Scriptieprijs gaat ook dit jaar op zoek naar de beste scripties en brengt ze onder de aandacht van de pers. Deelnemers maken kans op een publicatie in Metro en prijzen tot 2.500 euro.

Deelnemen? Kruip in je pen, schrijf een boeiend journalistiek artikel over je onderzoek en stuur het samen met je scriptie in via www.scriptieprijs.be. Veel succes!

Meer info over de wedstrijd