Stijgend aantal asielzoekers terug naar herkomstland: 'kiezen met de rug tegen de muur'

Een succesverhaal. Zo wordt de stijging van het aantal asielzoekers dat voor vrijwillige terugkeer naar het herkomstland kiest door beleidsmakers omschreven. Het is goedkoper dan een gedwongen terugkeer en dankzij de ondersteuning – financiële en andere - zou het ook een duurzame oplossing zijn. Wij onderzochten hoe die vrijwillige terugkeer in de praktijk wordt ervaren, luisterden naar wat asielzoekers tot de keuze voor vrijwilliger terugkeer inspireerde en hoe zij die terugkeer ervaren.

Vrijwillige terugkeer naar het herkomstland, zegt het Belgisch Staatsblad, is een terugkeer als gevolg van een zelfstandig genomen beslissing om beroep te doen op een programma om ondersteuning te krijgen om terug te keren naar het herkomstland. Het UNHCR, het commissariaat voor vluchtelingen en staatlozen van de Verenigde Naties, heeft het over een keuze zonder druk met oog op een duurzame en langdurige terugkeer.

Bestemming … onbekend

In 2015 keerden 3.957 personen met behulp van de terugkeersteun vrijwillig terug naar hun herkomstland. De grootste groep keerde terug naar Irak, Oekraïne en Roemenië. Slechts veertien procent hiervan bevond zich op dat ogenblik nog in de asielprocedure. Wat het voor hen in theorie nog mogelijk maakte om een legaal statuut te krijgen. De overige 86 procent waren uitgeprocedeerde asielzoekers of migranten die nooit asiel in België vroegen en dus illegaal in het land verbleven. Voor hen stelde zich in de praktijk de keuze tussen vrijwillige terugkeer of een verblijf in de illegaliteit. Officiële cijfers over hoeveel mensen illegaal in België verblijven, zijn er niet. Het is dus onduidelijk hoe groot het aandeel is van mensen die vrijwillig terugkeren ten opzichte van de personen die ervoor kiezen om in de illegaliteit te leven. Cijfers van Fedasil tonen aan dat - van de personen die asiel aanvragen en een negatief antwoord ontvangen - slechts 4,4 procent uiteindelijk vrijwillig terugkeert. 87 procent verdwijnt naar een onbekende bestemming, vermoedelijk een leven in de illegaliteit.

Gezinnen met kinderen

We zien dus dat zowel uitgeprocedeerde asielzoekers, mensen die in illegaliteit leven en personen in een asielprocedure voor de vrijwillige terugkeer kiezen. Onder hen heel wat gezinnen met kinderen. Hoe komen zij tot deze keuze en hoe beleven zij de procedure van terugkeer? Daar spitste ons onderzoek zich op toe, want tot op vandaag was dit een zo goed als onontgonnen terrein. We toetsten het hoera-groep van de beleidsmakers af aan de ervaringen van de gezinnen in vrijwillige terugkeer zelf.

De keuze voor vrijwillige terugkeer

Maar kunnen we eigenlijk van een vrijwillige terugkeer spreken? Wettelijk gezien is er immers geen keuze: het merendeel moet terug naar het herkomstland. In de praktijk blijft er natuurlijk ook de mogelijkheid om illegaal in België te blijven. Het lijkt dan ook een keuze tussen twee kwaden of kiezen met de rug tegen de muur: men kiest voor een verblijf in erbarmelijke omstandigheden in de illegaliteit - geen recht op onderdak, geen recht op arbeid … - of voor een terugkeer naar het herkomstland. Heel wat factoren spelen in de uiteindelijke keuze mee: het al of niet beschikken over een sociaal netwerk of een inkomen zijn vaak doorslaggevend. Bovendien leeft bij velen de overtuiging dat de situatie die hun vlucht uit het herkomstland veroorzaakte, nog niet is veranderd. Zij betwijfelen dus dat het mogelijk zou zijn om in hun herkomstland opnieuw een leven op te bouwen. Anderzijds biedt een leven in België - in de illegaliteit - hen weinig toekomstperspectief. Zeker gezinnen met kinderen kiezen daarom soms toch voor een vrijwillige terugkeer.

Acute nood aan opvang

Interviews met verschillende gezinnen in deze situatie brachten al snel een bijkomende factor aan het licht. Wie voor een vrijwillige terugkeer kiest, krijgt immers opvang gedurende de procedure van de terugkeer. Het is dan ook de acute nood aan opvang die hen doet zwichten voor de vrijwillige terugkeer, eerder dan een positieve en weloverwogen keuze vanuit een beter toekomstperspectief voor het gezin. Niet instemmen met vrijwillige terugkeer betekent dan zoveel als op straat worden gezet, wat voor deze ouders geen optie is omwille van de kinderen. De beslissing biedt een oplossing op korte termijn, maar heeft enorme gevolgen op lange termijn. Omdat veel ouders denken dat het onmogelijk is om in hun herkomstland met hun kinderen een leven uit te bouwen, betwijfelen zij dat ze er lang zullen blijven. Het denkbeeld van vrijwillige terugkeer als een duurzame oplossing wordt op deze manier niet alleen tenietgedaan, de vrijwillige terugkeer lijkt hiermee bovendien helemaal aan zijn doel voorbij te gaan.

Leven in een wachtkamer

Wanneer een gezin instemt met vrijwillige terugkeer kan het nog weken tot maanden - of zelfs jaren - duren voor men ook werkelijk terugkeert. De juiste papieren verkrijgen kan in sommige gevallen voor veel vertraging zorgen. Dit zorgt voor een periode, waarin het gezin niets anders kan doen dan letterlijk wachten. Hun leven wordt op pauze gezet en zij kunnen op geen enkele manier aan hun toekomst bouwen – niet in België en niet in hun herkomstland. Ook de grote onzekerheid in het herkomstland verhindert langetermijnplannen. Deze wachtkamer zonder toekomstperspectief zorgt voor een fundamenteel gevoel van thuisloosheid. Door de plotse beslissing voor vrijwillige terugkeer lijken bovendien hun inspanningen om zich te integreren in België voor niets te zijn geweest. Geen enkel land is nog hun thuis, nergens kunnen zij als ‘normale mensen’ een leven opbouwen en aan de samenleving deelnemen.

Positieve keuze

Deze vaststellingen tonen wat er vandaag fout loopt, maar geven ook de richting aan van hoe het mogelijk beter kan. De wachtruimte waarin gezinnen in een terugkeerprocedure verblijven, moet omgebouwd worden tot een voorbereidingsruimte. Vrijwillige terugkeer kan pas een positieve keuze zijn als de gevolgen van die keuze overeenstemmen met hun toekomstperspectief. Om hiertoe te komen is het belangrijk om de actieve rol van deze personen te erkennen en hen de ruimte te geven aan hun toekomst te blijven werken. Er zijn dus elementaire aanpassingen aan het huidig terugkeerbeleid nodig voor we van een gefundeerd succesverhaal kunnen spreken.