Sensitief theater als 'presence' effect in een postemotionele samenleving: zintuiglijke ervaring als bron van kennis

Theater van de zintuigen: een leven pellen als een artisjok

“Of ik een persoonlijke vraag heb verzonnen?” vroeg een Spaanse señora me aan de ingang van een halve ruïne op de heuvel van de Montjuíc. Binnen de muren van Teatro de los Sentidos, een theatergezelschap onder leiding van de Colombiaanse antropoloog Enrique Vargas, was het geen vreemde vraag. Naar aanleiding van de herneming van hun stuk Oraculos zakte ik twee jaar geleden af naar Barcelona om een nieuwe kunstvorm te onderzoeken: sensitief theater. Deze stroming leerde ik kennen in het Europees theaterproject Between Us. Een zomer lang vormden 40 jongeren uit België, Frankrijk, Denemarken en Slovenië een dorp waar toeschouwers uitgenodigd werden op ontdekking te gaan. Een dorp vol zintuiglijke ervaringen die ruimte boden voor verstilling in een drukke samenleving en richting gaven aan wie even het Noorden kwijt was.

De laatste jaren is er een grote interesse voor (totaal)ervaring binnen het theater. Sensitief theater is zo’n vorm van ervaringstheater, waarbij het zicht en gehoor niet langer de dominante speler vormen, maar alle zintuigen worden aangesproken. De voorstellingen zijn meestal afgestemd op een beperkt aantal toeschouwers. Dit wil echter geenszins zeggen dat sensitief theater zich op een selectief publiek richt. De voorstellingen zijn vanwege de grote afwezigheid van taal  en het belang van de lichamelijke ervaring zeer laagdrempelig. Niets is voor de mens zo ‘natuurlijk’ als voelen, onafhankelijk gender, herkomst of klasse. De verhouding van de toeschouwer tegenover de performers is radicaal verschillend van de doorsnee zaalvoorstelling. Het publiek zit niet langer verscholen in zijn theaterzitje, maar krijgt de positie van een bezoeker of reiziger aangemeten. De bezoeker gaat, in tegenstelling tot de ‘kijkende’ toeschouwer, op onderzoek en treedt in interactie met zijn omgeving. Ontmoetingen ontstaan en er leeft een grotere balans tussen performer en toeschouwer. Het publiek wordt in feite ‘meemaker’ aangezien hij initiatief neemt en zelf betekenis geeft aan zijn ervaringen tijdens de voorstelling.

Zo speelt betekenisgeving vanuit de lichamelijke ervaring een grote rol binnen sensitief theater. Deze opvatting is niet dominant binnen onze hedendaagse samenleving. De westerse maatschappij vertrekt immers vanuit het idee dat het individu centraal staat en kennis enkel kan ontstaan in de menselijke geest. Dit onderscheid tussen betekenisgeving vanuit de lichamelijke ervaring en het menselijke denken wordt door de Duitse filoloog Hans Ulrich Gumbrecht aangeduid met de termen ‘presence’ en ‘betekeniscultuur’. Hoewel er steeds een overheersende cultuur is, is geen enkele samenleving volledig het één of het ander. Wanneer één cultuur sterk overheerst, zoekt men dan ook naar een tegengewicht.

Binnen onze samenleving manifesteert dit tegengewicht zich bijvoorbeeld in de grote interesse in oosterse meditatievormen, aandacht voor tuinieren en permacultuur of… sensitief theater. Stuk voor stuk zijn het bewegingen die belang hechten aan een balans tussen lichaam en geest en belangstelling hebben voor de poëzie in het alledaagse. Iedereen kent de uitdrukking ‘het zit hem in de kleine dingen’. Deze stromingen nemen deze gedachte ter harte en zetten hem in het centrum van hun werking. In onze betekeniscultuur vormen die ‘kleine dingen’ immers het tegengewicht: momenten van ‘presence’, van een gevoel van verbondenheid. Men draaft voor een moment niet mee in het hoge ritme van de dagelijkse drukte, maar besteedt aandacht aan zijn omgeving. De hedendaagse werkelijkheid werkt immers vaak overweldigend. Door een teveel aan indrukken in onze dagdagelijkse omgeving kunnen we niet langer simpelweg ervaring uit onze leefwereld destilleren. We worden onbewust gevormd, vervormd om onze emotie niet langer spontaan te tonen in het openbaar, maar te rationaliseren. Het betreft een standaardisering van onze emotionele en genotservaring onder invloed van de westerse entertainmentindustrie: een industrie die bol staat van de ‘happy meals’ (aangezien vrolijkheid de norm is) en ‘like-buttons’ (niet langer vervuld van passie, maar wel ‘leuk’).

Deze ervaringsarmoede vormt voor sensitief theater het uitgangspunt om de bezoeker opnieuw de poëzie (die kleine dingen) in het alledaagse te laten ontdekken. Daarboven tracht men de poëzie van de omgeving te laten resoneren met zichzelf. Dit gegeven noemt Vargas ‘synchroniciteit’. Het is een begrip uit de psychologie, bedacht door de psychiater Jung, dat een betekenisvol toeval aanduidt. Dit betekenisvol toeval ontstaat wanneer iemand een verband legt tussen twee of meer belevenissen. Geen causaal, maar een associatief verband dat volledig berust op de persoonlijke leef- en denkwereld van die persoon. Een gegeven krijgt betekenis, overstijgt zijn alledaagse waarde doordat de toeschouwer een link legt tussen de zintuiglijke beleving en zichzelf.

Deze poëtische ervaring van verbondenheid kunnen we illustreren aan de hand van het volgende voorbeeld: tijdens het repetitieproces van Between Us had ik op een bepaald moment een jonge Française in mijn ‘huisje’. We zagen elkaar nauwelijks, doorheen de witte, transparante doeken. Ik opende een doosje met allerlei curiosa waaronder een klein muziekdoosje. Mijn bezoekster mocht één object aanduiden en koos het metalen muziekdoosje, waaruit de melodie ‘La vie en Rose’ van Edith Piaf klonk. Haar gezicht veranderde en een traan rolde van haar wang. We kennen allemaal het emotionele effect dat muziek kan hebben op ons gemoed. De reden van de tranen van de Française hadden echter te maken met een specifieke herinnering die ze linkte aan ‘La vie en Rose’. Ze werd door een zintuiglijke prikkel als het ware teruggegooid in de emotionele beleving van een vervlogen moment. Niet enkel geluid, maar eveneens een beeld, een geur, smaak of aanraking bevat het vermogen tot een gevoel van synchroniciteit.

Nu, waarom vroeg de Spaanse señora in Barcelona mij of ik een persoonlijke vraag had bedacht? Zou ik een antwoord krijgen op een prangende vraag, een sluimerende onzekerheid? Zou een zintuiglijke ervaring mij de wijsheid geven die ik nodig had in mijn avontuur van het leven? Sensitief theater heeft geenszins dergelijke ambities. Geen concrete antwoorden, geen exacte kennis ontsproten aan het rationele denken, maar, volledig in de lijn van een ‘presence’ cultuur, de aanzet van een zoektocht. Dat is wat de zintuiglijke voorstellingen in gang willen zetten: een zoektocht als de ontleding van een artisjok. De vraag bij ingang van Oraculos vormt hierbij geen directe messteek naar het hart van de artisjok, maar is de verwijdering van het eerste blad. Eén blad gedaan, nog vele te gaan: het beginpunt dat een rijkdom aan inzichten kan opleveren. Waarschijnlijk niet onmiddellijk wanneer je uit de sensitieve voorstelling stapt. Dan moet het pellen van de artisjok nog écht beginnen.