Northern Uganda’s formerly recruited youth in detention: A qualitative study of their transition process and imprisonment

“Vergeten verhalen: ex-kindsoldaten in de gevangenis”

“Het misdrijf waarvan ik verdacht word, is gebaseerd op een leugen. Mensen in m’n gemeenschap beschuldigden mij ervan omdat ik vroeger bij de rebellen leefde. Vandaag ben ik erg ongelukkig door de grote onzekerheid… hoe lang zal ik hier nog opgesloten zitten?”

Jack is één van de tienduizenden jongeren die in Noord-Oeganda ontvoerd werd door de rebellen van het Lord’s Resistane Army (LRA) om hen in te zetten als kindsoldaat. Vandaag is hij een jonge man die reeds twee jaar in de gevangenis leeft.

Iedereen heeft wel al eens iets gehoord over kindsoldaten en wie de actualiteit volgt, weet dat dit een brandend actueel onderwerp is. Denk maar aan de Nigeriaanse meisjes die door Boko Haram ontvoerd werden of aan de gewapende groeperingen die in de Centraal Afrikaanse Republiek onlangs honderden kindsoldaten vrijlieten. En wat met de kinderen van het Kalifaat die verwikkeld zitten in het spinnenweb van conflicten in het Midden-Oosten? Ondanks veroordeling door de internationale gemeenschap zijn vandaag wereldwijd honderdduizenden kinderen en jongeren actief betrokken bij gewapende conflicten. Maar hoe vergaat het deze kinderen na hun terugkeer in de samenleving? Hoe komt het dat jongeren zoals Jack in de gevangenis belanden? En hoe kunnen we de re-integratie van voormalige kindsoldaten bevorderen?

Het oorlogslitteken van Noord-Oeganda
Noord-Oeganda is getekend door een oorlog die de regio meer dan 20 jaar in de ban hield. Sinds 1986 zaaide de beruchte rebellenleider J. Kony er samen met zijn LRA terreur met gruwelijke aanvallen op burgers. Op gewelddadige manier ontvoerde het LRA doorheen de jaren tienduizenden kinderen om ze vervolgens gedwongen in hun rangen in te zetten. De tactiek van de rebellen was meedogenloos: ‘s nachts werden dorpen aangevallen, huizen in brand gestoken, mensen vermoord en kinderen ontvoerd. In 2007 leidden vredesgesprekken tussen de Oegandese regering en het LRA tot een vredesakkoord. Sindsdien is het LRA, ondanks sterk afgenomen in aantal, actief aan de grens met buurlanden.

De weg terug naar huis
Het merendeel van de jongeren die terug kwam van het rebellenleger, wist zelf te ontsnappen. De helft van hen keerde meteen terug naar hun familie, de andere helft doorliep een formeel re-integratietraject. Zo kwamen ze terecht in opvangcentra waar ze therapie kregen. Eens de jongeren terugkeerden naar hun gemeenschap, stonden ze in een dubbele positie. Enerzijds waren ze slachtoffer van ontvoering, anderzijds werden ze gedwongen hun eigen gemeenschap als dader aan te vallen. Dit maakt het proces van re-integratie zeer complex en het inrichten van een gepaste hulpverlening moeilijk.

Door de complexiteit van hun re-integratieproces, ervaarden deze jongeren heel wat moeilijkheden om terug hun plekje te vinden in de verscheurde samenleving en opnieuw een zinvol toekomstperspectief te creëren. Is het ook daarom dat een deel van de jongeren terecht kwam in de gevangenis? In de gevangenis van Lira, een stad die in een latere fase van het conflict werd getroffen, ging ik in gesprek met 20 ex-kindsoldaten.

Stemmen achter tralies
Onderzoekers engageerden zich reeds om de uitdagingen en krachtbronnen die het re-integratietraject van ex-kindsoldaten kenmerkt, in kaart te brengen. Studies vonden voornamelijk plaats kort na hun ontsnapping en in de context van de opvangcentra en gemeenschappen waarnaar ze terugkeerden. Er is echter onvoldoende onderzoek verricht naar hoe het hen vergaat op langere termijn. Daarnaast zijn er bepaalde contexten, zoals de gevangenis, waarin onderzoek met deze groep nauwelijks heeft plaatsgevonden.
Zo’n 8 jaar na het eindigen van de oorlog, onderzocht ik daarom hoe voormalige kindsoldaten in detentie betekenis geven aan hun proces van re-integratie. Wat dit project zo uniek maakt, is het feit dat de verhalen van jongeren in de gevangenis tot nu toe altijd verborgen bleven en zij nooit eerder een stem kregen.

Wat wisten deze vrouwen en mannen mij te vertellen? De terugkomst uit de rebellengroep betekende voor hen de start van een transitieproces. Ze moesten zichzelf losrukken van hun label als kindsoldaat en een nieuwe identiteit opbouwen. Ook zochten ze naar manieren om terug aansluiting te vinden bij hun gemeenschap. Dit proces werd voor een deel van de jongeren gefaciliteerd door hulpverleningsinitiatieven. Toch schoot deze hulpverlening vaak tekort. De helft van de geïnterviewde jongeren gaf een link aan tussen hun verleden als kindsoldaat en het feit dat ze opgesloten zitten in de gevangenis. Wat opviel was hoe voornamelijk zij die jarenlang ontvoerd werden, expliciet deze verbinding maakten. Een deel van hen gaf aan dat ze nog altijd sterk de neiging hebben om terug te vallen op het aangeleerde agressieve gedrag van bij de rebellen in situaties waarin ze zich bedreigd voelen. Anderen wezen erop hoe hardnekkige stigmatisering door hun gemeenschap er altijd weer toe leidde dat zij de schuld kregen van alles wat fout liep.

Lessen voor de toekomst
Als we de hulpverlening efficiënter willen inrichten, is het belangrijk om een  genuanceerd begrip te creëren van wat een goede hulpverlening inhoudt. De 20 unieke verhalen tonen hoe we de individuele ondersteuning van kindsoldaten niet uitsluitend mogen richten op dé kindsoldaat. Elke jongere is uniek en we moeten dan ook streven naar hulp-op-maat. Zo blijkt een langdurig ontvoerde jongere vaker nood te hebben aan intensieve begeleiding rond gedragsproblemen en omgaan met stigmatisatie. In het algemeen hebben de jongeren nood aan ondersteuning bij het terugkeren naar school en het genereren van een inkomen. Anderzijds mogen we het zwaartepunt van de hulpverlening niet uitsluitend leggen op de voormalige kindsoldaten. Uit het onderzoek blijkt het belang van het betrekken van de hele gemeenschap in een verhaal van re-integratie en samenlevingsopbouw. Gemeenschappen moeten via sensibiliseringsprogramma’s begeleid worden bij het opvangen van de terugkeerders en moeten eveneens betrokken worden in de heropbouw van toegang tot onderwijs en economisch herstel.

Voormalige kindsoldaten in detentie kregen eindelijk de kans om ook hun stem te laten horen in de zoektocht naar een betere ondersteuning van hun transitie. Het belang van een duurzame hulpverlening met het nodige maatwerk en een hulpverlening gericht op de context en ecologie rondom deze kinderen en jongeren zijn essentiële principes die meegenomen kunnen worden in de begeleiding van jongeren in conflictgebieden wereldwijd