Onveiligheidsbeleving en slachtofferschap van geweld op school

Onveiligheidsbeleving en slachtofferschap van geweld op school: taboe of realiteit?

Woensdag 16 september 2009, KTA Wemmel. Het staat nog vers in ieders geheugen gegrift… Bij een 17-jarige jongen slaan de stoppen door… Eerst verkrachte hij een 14-jarige schoolgenote, daarna probeerde hij haar te wurgen. Wanneer dit niet lukte, stak hij haar met een gebroken bierflesje en een schaar in de hals.

De media rapporteren steeds meer schokkende gebeurtenissen die handelen over leerlingengeweld uit binnen- en buitenland. Het fenomeen is niet meer uit onze maatschappij weg te denken. De school, die vroeger de veilige thuishaven voor jongeren leek, blijkt nu een plek te zijn waar men het slachtoffer wordt van pesterijen, bedreigingen, slagen, seksueel geweld,…  Echter, in het gros van de onderzoeken naar jongeren en criminaliteit gaat de aandacht vooral uit naar de jongere als dader. De jongere als slachtoffer lijkt in het Vlaamse onderzoekslandschap vergeten te zijn. Het zijn nochtans deze jongeren die ernstige (psychische en/of fysieke) letsels kunnen overhouden aan hun slachtofferschap. Daarnaast wordt vaak vergeten dat ook adolescenten gevoelens van onveiligheid kunnen ervaren. Vandaar een zoektocht naar de aard, omvang en oorzaken van enerzijds de onveiligheidsbeleving van jongeren en anderzijds het slachtofferschap van geweld op school. Aan 547 leerlingen uit het tweede middelbaar die school liepen in Lokeren tijdens het schooljaar 2008 – 2009, werd gevraagd een enquête in te vullen. De leerlingen kregen hierbij de opdracht aan te geven of ze al dan niet slachtoffer waren geweest van een 18-tal geweldsdelicten in de afgelopen 12 maanden. Ook werd gepeild naar hun onveiligheidsbeleving op school.   

De overgrote meerderheid (72.1 %) van de bevraagde jongeren gaf aan minstens één keer het slachtoffer te zijn geweest van schoolgeweld in het afgelopen jaar. 58.7 % van de respondenten stelde zelfs meerdere malen het slachtoffer te zijn geweest van schoolgeweld. Slachtofferschap van pestgedrag door medeleerlingen blijkt het vaakst voor te komen, gevolgd door opzettelijk pijn gedaan worden door medeleerlingen en pestgedrag door leerkrachten. Slachtofferschap van geweldsvormen die vallen onder grof fysiek geweld door medeleerlingen, steaming, fysiek en seksueel geweld door leerkrachten, werd opvallend minder gerapporteerd dan de andere bevraagde slachtofferschap-items. Slachtofferschap van schoolgeweld blijkt uit dit onderzoek vooral te gaan over slachtofferschap van psychisch geweld (waaronder pestgedrag, woordelijke bedreigingen,…) door zowel medeleerlingen als leerkrachten, licht fysiek (zoals schoppen/slagen/duwen, expres pijn doen/aanstoten/laten struikelen), materieel (vandalisme/diefstal) en seksueel geweld (seksuele opmerkingen, aanrakingen) door medeleerlingen op school.

Voor wat betreft de onveiligheidsbeleving schatten de leerlingen vooral het risico om zelf slachtoffer te worden op school van pestgedrag door medeleerlingen hoog in. Dit meer dan het risico om zelf slachtoffer te worden van steaming, schoppen, slagen, bedreigingen en diefstal door medeleerlingen. Een kleine meerderheid van de respondenten gaf aan zich wel eens onveilig te voelen op school. Iets meer dan 40 % rapporteerde wel eens het gevoel te hebben dat hen iets zou kunnen overkomen op school en bijna 60 % van de bevraagde jongeren stelde zich niet altijd op hun gemak te voelen bij sommige leerkrachten. Bijna de helft van de bevraagde leerlingen gaf aan plaatsen te mijden op school om zo contacten met andere medeleerlingen te vermijden of omdat ze zich er niet op hun gemak voelen. Samengevat bleek 41.87 % (219) van de jonge adolescenten die deel uitmaakten van het onderzoek ‘hoge onveiligheidsgevoelens’ of ‘zeer hoge onveiligheidsgevoelens’ op school te ondervinden tegenover 58.12 % (304) dat aangaf ‘zeer lage’ of ‘lage’ onveiligheidsgevoelens op school te ervaren.

Bestaat er een link tussen bepaalde eigenschappen van individuen of de schoolcontext met enerzijds slachtofferschap van schoolgeweld of anderzijds het ervaren van onveiligheidsgevoelens op school? Uit dit onderzoek blijkt er inderdaad een verband te bestaan tussen ondermeer lage socio-economische status van het gezin, komen uit een eenoudergezin, schoolse vertraging en slachtofferschap van geweld op school. Jongeren die positief scoorden op deze items blijken dus een grotere kans te maken om slachtoffer te worden van schoolgeweld. Ook kenmerken die samenhangen met de schoolcontext zoals etnische heterogeniteit, een negatief sociaal schoolklimaat en een hoge mate van blootstelling aan (potentiële) daders op school blijken een invloed te hebben op individueel slachtofferschap van schoolgeweld. Voor wat betreft de onveiligheidsbeleving hebben we vastgesteld dat er een link bestaat tussen geslacht, eenoudergezin, scholingsgraad en het ervaren van onveiligheidsgevoelens op school. Ook de schoolcontext blijkt een effect te hebben op de onveiligheidsbeleving van jongeren. De voornaamste bevinding uit dit onderzoek is dat er een verband bestaat tussen slachtofferschap van schoolgeweld en het ervaren van onveiligheidsgevoelens op school. Jongeren die reeds slachtoffer waren van eender welke vorm van schoolgeweld blijken zich meer onveilig te voelen dan anderen.  

Met dit onderzoek is getracht een klein deeltje van het enorme tekort aan criminologisch onderzoek naar slachtofferschap en onveiligheidsgevoelens van jongeren op te vullen. Er werd met dit geografisch beperkt onderzoek aangetoond dat slachtofferschap van schoolgeweld en onveiligheidsbeleving op school wel degelijk fenomenen zijn die voorkomen in onze maatschappij. Het is geen taboe, maar realiteit. Uit dit onderzoek is gebleken dat verschillende variabelen belangrijk zijn bij het verklaren van individuele verschillen in frequenties van slachtofferschap van schoolgeweld en in het ervaren van onveiligheidsgevoelens op school. Deze variabelen waaraan een causale rol toegeschreven wordt, dienen dan ook het voorwerp te vormen van initiatieven om deze fenomenen te voorkomen of te reduceren. Een opdracht voor beleidsmakers om zo de veiligheid voor scholieren te verbeteren…