Therapeutisch hoorspel: al van gehoord?
“Where words fail, music speaks.”
Met die woorden plaatste de sprookjesschrijver Hans Christian Andersen, een kunstenaar met woorden, muziek op een nog hoger voetstuk. En terecht: muziek heeft het vermogen om mensen in beweging te brengen, zowel fysiek als emotioneel. Doorheen de jaren werd muziek in allerlei vormen ingezet als entertainment, educatief materiaal en zelfs voor therapeutische doeleinden – met succes. Maar wat zou er gebeuren als muziek en het gesproken woord hand in hand gaan? Ik ging voor mijn bachelorproef op zoek naar een antwoord op die vraag en schreef een therapeutisch hoorspel voor kinderen met autisme: “Opstaan met Sam”.
Wat is een therapeutisch hoorspel? Hoorspelen bestaan al sinds de jaren ’60 als een manier om verhalen te vertellen. Oorspronkelijk gebeurde dit via de radio maar vandaag zien we een heropleving van het genre met bijvoorbeeld podcasts of grappige versies van oude sprookjes. Denk maar aan de muzikale verhalen van Het Geluidshuis. Dialoog, geluiden en muziek worden hier met elkaar verweven om kinderen op een levendige manier verhalen te vertellen. Als kind was ik gefascineerd door dergelijke hoorspelen, en ik vroeg me af of ze ook een rol konden spelen bij mijn werk met kinderen met een beperking. Ik ging op zoek naar goede voorbeelden – en vond er geen. Natuurlijk maakt het samen schrijven van een hoorspel wel eens deel uit van (muziek)therapie. Maar nergens vond ik een hoorspel waarvan de inhoud zelf een therapeutisch doel had. De therapeutische mogelijkheden van hoorspelen waren dus nog onverkend terrein! Een eerste stap bestond uit de keuze van een geschikte doelgroep. Heel wat wetenschappelijke artikels wezen me de weg: er waren de laatste jaren al vele positieve resultaten geboekt met muziek in het werk met kinderen met autisme.
Ongetwijfeld heeft u al eens gehoord over autisme. Films en boeken hebben autisme de laatste jaren regelmatig in de kijker gezet. En toch hebben de meeste mensen een vrij stereotiep beeld van deze stoornis. Autisme komt voort uit een anders werken van de hersenen, een exacte oorzaak is niet gekend. De symptomen kunnen sterk variëren van persoon tot persoon maar over het algemeen ondervinden mensen met autisme vooral in hun kindertijd heel wat moeilijkheden in de omgang met anderen en het begrijpen van de wereld om zich heen. Prikkels die het lichaam binnenkomen worden op een andere manier verwerkt waardoor sommige zaken die voor anderen vanzelfsprekend lijken, voor personen met autisme juist heel verwarrend overkomen. Dit gaat vaak gepaard met een sterke fixatie op vaste structuren waarvan ze niet willen afwijken. Vaste patronen maken die chaotische wereld aangenamer en voorspelbaarder. Het doorbreken van zulke patronen is voor veel mensen met autisme dan ook angstaanjagend.
Autistische kinderen ervaren problemen bij heel wat activiteiten. Om een therapeutisch hoorspel te schrijven was het belangrijk om één specifiek probleem uit het dagelijks leven te selecteren. Uiteindelijk koos ik voor het uitvoeren van de ochtendroutine. Voor veel kinderen met autisme en hun ouders start de dag al op een onaangename manier: een chaos van kleine taken in combinatie met een voorttikkende klok. Zou een hoorspel gezinnen helpen om vlotter door de ochtenddrukte te geraken?
Ik wist dat ik dit niet alleen kon. Ik had de hulp nodig van de kinderen én hun ouders. Pas dan zou ik volledig begrijpen welke problemen precies aangepakt moesten worden en welke creatieve opties mogelijk waren. Met deze aanpak volgde ik de methodiek van service design; een werkwijze waarbij de eindgebruikers van het product actief meewerken in de ontwikkeling ervan. Drie proefgezinnen waren bereid om feedback te geven op de verschillende prototypes van het hoorspel. Dankzij hun eerlijke mening kon het hoorspel evolueren van een idee naar een product dat inspeelde op de noden en wensen van de kinderen. Zowel het verhaal als de muziek schreef ik in voortdurende wisselwerking met deze gezinnen tot we tot het eindresultaat van de bachelorproef konden kwamen: een volledig uitgewerkt semi-professioneel prototype van het hoorspel “Opstaan met Sam”.
Deze laatste versie werd natuurlijk ook getest bij de proefgezinnen, met positief resultaat. Allen uitten zich lovend over “Opstaan met Sam” en in twee van de drie gezinnen merkten de ouders zichtbare vooruitgang in hoe hun kinderen de ochtendroutine uitvoerden. Het hoorspel hielp hen om gestructureerder, geconcentreerder en vlotter de verschillende taken uit te voeren. Bovendien, en misschien is dit het belangrijkste, merkten ze een duidelijke verbetering in de motivatie van hun kind. De ochtendroutine, die voor deze gezinnen een dagelijks terugkerende bron van stress en irritatie vormde, was nu een aangenamere belevenis voor alle gezinsleden. “Een nieuwe dag” of “De tandenborstel-salsa” maakten écht een verschil.
Uiteraard is dit nog lang geen statistisch bewijs dat het hoorspel werkt of dat hoorspelen geschikt zijn als een therapeutisch hulpmiddel. Maar het is een eerste stap op ongekend terrein. Het is een nieuwe manier om het dagelijks leven van deze gezinnen een positieve impuls te geven. Aan de hand van de gekregen feedback werk ik momenteel verder aan het hoorspel tot het effectief op professioneel niveau ingezet en eventueel gecommercialiseerd kan worden. In die latere fase zou een grootschaliger onderzoek naar het effect van het therapeutische hoorspel zeker interessant zijn.
En er is méér. Er zijn binnen autisme nog zoveel uitdagingen die op eenzelfde manier aangepakt kunnen worden. “Sam gaat naar school”, “Sam maakt vrienden”, “Met Sam aan tafel” en noem maar op. Er kunnen zelfs hoorspelen ontwikkeld worden voor andere doelgroepen: ouderen, personen met een beperking, kinderen met leerstoornissen.
Hoorspelen als therapeutische hulpmiddelen zijn een nieuw en vernieuwend concept dat gebruik maakt van een ouder medium.De eerste reacties van de doelgroep waren hoopgevend, zoals bij het jongetje dat helemaal geen zin had in op reis gaan, wat zijn ouders ook zeiden. Maar méér dan woorden hielp muziek. Als “de liedjes van Sam” mee mochten, was alles dik in orde. Had Hans Christian Andersen het bij het rechte eind met zijn uitspraak? Kan een therapeutisch hoorspel meer zeggen dan woorden? Eén ding kunnen we al met zekerheid stellen : hier zit muziek in!
