Komt ecofeministische kunst de wereld redden?
Miljoenen mensen vinden elkaar in hulpverlening na een zoveelste natuurramp. Duizenden activisten komen samen op straat om ongelijkheden in de maatschappij aan te klagen. Zelfs wanneer mensen verplicht in hun kot moeten blijven door een pandemie, zien we een gigantische groei in solidariteitsacties en gemeenschapsgevoelens. Men mag dan wel zeggen dat onze huidige westerse maatschappij een individualistische en anonieme bedoening is, uit deze voorbeelden blijkt soms ook het tegenovergestelde waar te zijn. Er is schijnbaar nog hoop voor onze groene bol, en die hoop lijkt vervat in samenwerking en een zogenaamde ‘community’. Deze hoop, en dit belang van gemeenschap, hebben ook hedendaagse kunstenaars opgemerkt. Meer specifiek gaan verschillende kunstenaars binnen de zogenaamde ecofeministische kunst hiermee om; kunstenaars die zich zowel willen toeleggen op maatschappelijke als op ecologische problematieken. In ecofeministische kunst zien we namelijk dat gemeenschappen een centrale plaats krijgen, en dat dit concept een ideale manier blijkt om onze planeet – en onze maatschappij – van een betere toekomst te voorzien.
Ecofemi-wadde?
Het ecofeminisme is een activistische en filosofische denkstroming die het levenslicht zag in de woelige jaren ’70 van de vorige eeuw. Wat de filosofie juist inhoudt, zit in feite al vervat in het woord zelf: ‘eco’ + ‘feminisme’. Denkers uit deze stroming gaan ecologische problematieken verbinden met maatschappelijke kwesties, en stellen als belangrijkste argument dat de onderdrukking van de vrouw intrinsiek verbonden is met de onderdrukking en de uitputting van de natuur. Problematische patriarchale en kapitalistische systemen zouden volgens ecofeministen zowel verantwoordelijk zijn voor de uitputting van de natuur als voor de uitbuiting en onderdrukking van vrouwen en andere als minderwaardig beschouwde groepen. Het spreekt voor zich dat verschillende van deze ideeën ook van een gepaste korrel zout moeten worden voorzien, en dat ze doorheen de jaren geregeld kritiek kregen van andere denkers. Toch blijft de basis van dit gedachtegoed nog steeds bijzonder actueel. Inspiratie voor het ecofeministische idee haalt men zowel uit ecologisch als feministisch activisme, en de denkstroming zelf inspireert op haar beurt ook nog een heleboel andere disciplines. Een van deze disciplines is het domein van de hedendaagse kunst. Al sinds de jaren ’70 gaan verschillende kunstenaars deze ideeën namelijk steeds verder ontwikkelen, en leveren ze met allerhande kunstwerken en projecten originele bijdrages aan het gedachtegoed.
Het ecofeminisme schonk sinds haar ontstaan al vaak een bijzondere aandacht aan het belang van gemeenschap en samenwerking. In tegenstelling tot andere activistische bewegingen en filosofieën die vaak afzonderlijke ‘helden’ vooropstellen binnen hun ideologie, baseert het ecofeministische gedachtegoed zich op verhalen van groeperingen en gemeenschappen ter inspiratie voor oplossingen bij ecologische en maatschappelijke crisissen. Het is ook deze aandacht voor gemeenschap die verschillende hedendaagse kunstenaars maar al te graag overnemen.
Kunst over, tussen, rond, in, voor en door de gemeenschap
Uit verschillende casestudies blijkt dat ecofeministische hedendaagse kunst net zo divers is als haar filosofische inspiratiebron, en dat ook hier het concept van gemeenschap een erg belangrijke rol speelt. Een voorbeeld is het werk van Ana Mendieta, een Cubaans-Amerikaanse kunstenaar die in haar bijzonder lichamelijk werk op zoek gaat naar een gemeenschap om thuis te horen, zowel binnen de maatschappij als in de natuur. De New Yorkse Mierle Laderman Ukeles benadrukt het belang van gemeenschap dan weer in grootschalige community-projecten die gericht zijn op het herwaarderen van de natuur in stedelijke gebieden. Aviva Rahmani werkt op kleinere schaal, maar ook zij betrekt haar volledige gemeenschap in kunstprojecten die focussen op het herstellen en behouden van natuurgebieden. Filmmaakster Marwa Arsanios stelt al deze kwesties dan weer in vraag, door zich te richten op ecofeministische kwesties binnen gemeenschappen in conflictgebieden.
Enkele algemene kenmerken van ecofeministische hedendaagse kunst tonen aan dat dit concept van gemeenschap een intrinsiek deel is van de stroming. Zo komen de projecten bijvoorbeeld vaak voort uit activistische bewegingen of protesten, zijn ze daarop gebaseerd, of dragen ze er interessante nieuwe invalshoeken aan bij. Ook het idee dat de wereld bestaat uit complexe netwerken en relaties komt in verschillende ecofeministische kunstwerken sterk naar boven. Ecofeministische kunstenaars gaan met dit idee in het achterhoofd samenwerken met de natuur, alsook met allerhande verschillende mensen. De Amerikaanse kunstenaar Aviva Rahmani is bijvoorbeeld erg begaan met het koesteren van de bedreigde moerassen rond haar woonplaats, en betrekt de volledige gemeenschap rond dat gebied om de plaats te herwaarderen. Op die manier werpt ze niet alleen licht op een vaak vergeten ecologisch probleem, ze toont ook het belang van samenwerking aan en bewijst hoe cruciaal vrouwen en onderdrukte groepen zijn in deze kwesties. Gemeenschap, connectiviteit, samenwerking en collectiviteit kunnen met andere woorden gezien worden als essentieel binnen ecofeministische kunstpraktijken. De kunstenaars kunnen deze concepten nemen als onderwerp, bijvoorbeeld door het in vraag te stellen of er dieper op in te gaan. Anderzijds kunnen ze de concepten aanwenden als ‘materiaal’ voor hun werk, door met collectieven te gaan samenwerken, of binnen gemeenschappen allerhande projecten uit te voeren. Ecofeministische kunstenaars werken dus zowel over, tussen, rond, in, voor en door de gemeenschap, in de hoop zo hun boodschap over te brengen en een betere toekomst te voorzien voor de planeet en al hetgeen er op leeft.
Komt kunst de wereld redden?
Verschillende andere kunststromingen hebben in het verleden al aangetoond dat kunst als medium maar al te goed in staat is om bepaalde kwesties op een behapbare manier bij een groter publiek over te brengen, en om dat groter publiek vervolgens ook aan te sporen tot concrete actie. Bij een stroming als de ecofeministische kunst is dit zeker erg belangrijk, aangezien de kwesties die de kunstenaars aankaarten ons laten nadenken over dringende klimaatkwesties in combinatie met maatschappelijke problematieken die niet genegeerd mogen worden. Het concept van gemeenschap speelt hierin een cruciale rol. Ecofeministische kunst kan ons leren om als samenleving en als gemeenschap voor elkaar en voor de planeet te zorgen, en zo een betere toekomst te voorzien voor de komende generaties. Door deze stroming dan ook op een grondige manier te gaan bestuderen en van een academische grondslag te voorzien, kunnen we deze doelen hopelijk nog vlotter bereiken.
