Immuuntherapie bij hersenkanker: Je eigen lichaam is het beste wapen

Slecht nieuws 

 Januari 2013. De 41-jarige Peter Janssens* wordt gediagnosticeerd met een kwaadaardige hersentumor. De oncoloog spreekt van een ‘anaplastisch astrocytoom’, ook wel ‘glioma graad III’ genoemd. Peter Janssens ondergaat een chirurgische ingreep, waarbij aansluitend radiotherapie wordt gegeven. 

Amper 3 jaar later ziet zijn oncoloog een nieuw ‘vlekje’ op zijn controle-hersenscan. De tumor is vermoedelijk terug gegroeid en een vervolgbehandeling wordt opgestart, ditmaal bestaande uit radiotherapie plus chemotherapie. Gezien het veranderde en meer agressieve uitzicht van de tumor op de hersenscan, wordt nu gesproken over een ‘glioblastoom’ of ‘glioma graad IV’.

In september 2017, één jaar na zijn tweede behandeling, wordt opnieuw tumorgroei (“recurrentie”) vastgesteld. De vooruitzichten zijn somber. Op dit moment is er geen enkele therapie die de overleving bij patiënten als Peter heeft kunnen verlengen. Literatuur wijst uit dat zijn mediane overleving nog slechts 7,5 maand bedraagt, zonder duidelijk behandelplan voor handen.

*Namen van patiënten zijn fictief om hun privacy te beschermen.

Immuuntherapie, de oplossing?

De onderzoeksgroep van het Medisch Oncologisch Centrum van de Vrije Universiteit Brussel (o.l.v. Prof. Dr. Bart Neyns), behandelde 21 patiënten, waaronder Peter Janssens, die de diagnose van ‘recurrent glioblastoom’ kregen. Bij deze patiënten werd in het verleden de zogenaamde kwaadaardige hersentumor ‘glioblastoom’ vastgesteld, die werd behandeld met chirurgie, chemo- en/of radiotherapie, maar uiteindelijk terug begon te groeien. Ze hebben geen behandelingsopties met bewezen overlevingsvoordeel, en kunnen zelden deelnemen aan klinische studies.

Na het tekenen van een informed consent, start de behandeling met immuuntherapie. Deze immuuntherapie bestaat uit het toedienen van 2 producten die als doel hebben het eigen lichaam aan te zetten tot het aanvallen en doden van de kankercellen. De immuuntherapie trekt menselijke afweercellen aan naar de tumor, waardoor deze afweercellen de tumor beter herkennen en kunnen aanvallen. Ons eigen lichaam wordt als het ware ingezet als wapen in de strijd tegen kanker.

Uniek aan deze studie is dat voor het eerst ter wereld één van beide producten rechtstreeks in de hersentumor wordt gebracht. Dit gebeurt tijdens een operatieve ingreep waarbij eerst een zo groot mogelijk deel van de tumor wordt weggesneden en vervolgens het product in de snijranden wordt ingespoten. Een tweede product wordt elke 2 weken toegediend via de bloedvaten in de arm (intraveneuze toediening), zoals we dit kennen voor sommige vormen van chemotherapie.

Het doel van deze studie is in eerste instantie de veiligheid en verdraagbaarheid van de behandeling te onderzoeken. De patiënten worden nauwgezet opgevolgd m.b.v. doktersafspraken, bloedafnames en hersenscans. Eventuele bijwerkingen worden zorgvuldig geregistreerd in een databank. Daarnaast wordt de reactie op de behandeling gemonitord aan de hand van hersenscan- beelden en de algemene toestand van de patiënt.

Veelbelovende resultaten

Een tussentijdse analyse van de voorlopige resultaten bleek veelbelovend. Geen enkele patiënt moest de studiebehandeling stoppen ten gevolge van bijwerkingen, wat betekent dat de immuuntherapie goed verdragen wordt. Daarnaast vertoonden 6 patiënten een positieve én aanhoudende reactie op de behandeling, waarbij ze nog steeds tumorvrij waren op het moment van de analyse. Tot slot toonde de studie aan dat deze immuuntherapie mogelijks een overlevingsvoordeel zou kunnen bieden voor de geselecteerde patiëntengroep, wanneer we deze vergelijken met andere studies (zie figuur 1).

Een kijkje in de glazen bol

Dit onderzoek wordt een fase I klinische studie genoemd. Hiermee bedoelt men dat er gekeken wordt of de voorgestelde behandeling veilig en verdraagbaar is. Indien dit het geval is, dan kan in een fase II klinische studie de werkzaamheid onderzocht worden. Gezien bij dit onderzoek gewerkt wordt met een specifieke patiëntengroep (teruggegroeid glioblastoom dat nog te opereren valt), zal, alvorens over te gaan naar een fase II, nagegaan worden of dezelfde resultaten bekomen kunnen worden in niet-opereerbare patiënten met deze hersentumor.

Mijn tumor is terug! Of toch niet...

Peter Janssens werd geopereerd in September 2017 en kreeg 6 kuren immuuntherapie. Zijn behandeling is nu voltooid, hij leeft nog en zijn ziekte is stabiel (m.a.w. de tumor is niet opnieuw beginnen groeien). Ondertussen zijn we meer dan anderhalf jaar verder. Zijn geval bleek echter een bijzonder en vrij recent gerapporteerd effect van immuuntherapie te belichten: soms lijkt de tumor verder te groeien bij het toedienen van immuuntherapie, maar enkele hersenscans later blijkt dit om een nagebootste tumorgroei te gaan.

Unpublished work (c) 2019 Stéphanie Peeters, studente 3de Master Geneeskunde VUB