Is godsdienst liefde?
“[…] en ik vroeg aan God of hij niet alsjeblieft mijn konijn maar mijn broer Matthies kon nemen: ‘Amen’” (Rijneveld 22)
Met deze gedachte van het hoofdpersonage Jas lijkt het hele verhaal te beginnen. Haar onschuldige gedachte wordt werkelijkheid wanneer grote broer Matthies verdrinkt bij een schaatswedstrijd. Verdriet neemt in het gezin de overhand, liefde wordt een onbestaand begrip. De gezinsleden verliezen niet alleen elkaar, maar ook zichzelf. Die hunkering naar liefde vormt samen met de alom aanwezige godsdienst het centrale thema doorheen de roman.
In mijn masterscriptie Plagen en om liefde vragen heb ik onderzocht hoe het centrale thema ‘godsdienst’ naar voren komt in de debuutroman De avond is ongemak van de Nederlandse auteur Marieke Lucas Rijneveld. Deze masterscriptie vormt geen klassieke narratologische studie, maar tracht daarentegen het thema godsdienst in al zijn facetten te bespreken. Uit de analyse blijkt dat de roman doordrongen is van religieuze symboliek. Zowel de ruimte, de personages, de verhaallijn als de freudiaanse en psychoanalytische inzichten dienen geanalyseerd te worden volgens de godsdienstige leer. Deze scriptie hoopt, naast een inhoudelijke analyse van de roman, ook een treffend maatschappijbeeld te schetsen van een ‘zware’ geloofscultuur. Het gezin woont in een streng gereformeerd dorp. Volgens de bevindelijken is het leven een periode van lijden en zwaarmoedigheid in afwachting van Gods oordeel. Voor liefde en plezier is bij hen geen plaats. Dat is althans de spiegel die de godsdienst zijn gelovigen voorhoudt.
Gezien deze scriptie een analyse vormt van een specifieke roman waarover tot nog toe geen analyses zijn gepubliceerd, is dit werk gebaseerd op eigen bevindingen en interpretaties. Daarbij werd er gebruik gemaakt van externe bronnen om deze veronderstellingen te staven en om de gereformeerde cultuur te schetsen. Daarenboven wordt de inhoudelijke analyse steeds gestaafd met citaten uit de roman, die de persoonlijke interpretaties kracht bijzetten.
De roman vertelt het verhaal van Jas, een jong meisje dat opgroeit in een dorp en gezin waar de gereformeerde kerk heer en meester is. Jas staat aan het begin van een puberale strijd waarin ze op zoek is naar zichzelf. Om zichzelf lief te hebben, heeft ze echter nood aan ouderliefde. Door de allesoverheersende strenge en kille godsdienst en het hartverscheurende verdriet van de ouders om het verlies van hun oudste zoon, is er van die ouderliefde echter maar weinig te merken. Jas verliest zichzelf steeds meer. Van haar ouders krijgt ze weinig liefde, maar ook God lijkt haar niet goed gezind te zijn. Ze ontwikkelt een religieuze schuldneurose, waarbij ze sterke twijfels uit omtrent het bestaan van God. In haar nachtmerries komt de onbewuste angst tot uiting dat God haar de redding van haar ouders niet zal gunnen en zelf de redding op zich zal nemen. Haar offerdood in de vriezer is het ultieme offer dat Jas voor Hem kan brengen. Haar dood is tevens een poging om zelf door God gered te worden en om van haar depressie, een gevolg van haar neurotische godsbeeld, verlost te raken. Het verhaal geeft het gevoel dat Jas zich steeds meer distantieert van God. Dat is echter niet het geval. Jas voelt Gods aanwezigheid niet, maar ze is er wel naar op zoek. Door haar offerdood, komt ze net dichter bij God dan ze ooit in haar leven had kunnen komen.
Het verlangen naar liefde gaat gepaard met een verlangen naar de overkant. Die overkant is de plaats waar Matthies zijn dood vond, maar het is ook de hemel waar Matthies als een sterretje op zijn familie wacht. Zo vormt de overkant dus zowel een horizontale als een verticale as doorheen het verhaal. In het midden van deze twee assen bevindt zich het kruispunt waar Jas zich situeert en waar leven en dood samenkomen. De overkant kan tevens vergeleken worden met het Beloofde Land uit het Exodusverhaal. De overkant is het beloofde land waar Jas rust zal vinden en de ouders de liefde weer ontdekken.
De avond is ongemak vormt in zekere zin een soort van modern Exodusverhaal, dat Jas’ uittocht beschrijft richting haar beloofde land, waar ze met haar broer herenigd zal worden. Het is een versie waarin gespeeld wordt met de rollen die de personages toebedeeld krijgen. Zo stellen zowel Jas als Matthies Mozes voor. Matthies leidt als Mozes zijn zus naar het beloofde land in de dood. Jas leidt als Mozes haar ouders naar een beloofd land waar ze weer ontdekken wat liefde is. Jas is daarbij ook Jezus de Verlosser, die de strenge leer van het Oude Testament en de liefdevolle, vergevingsgezinde leer van het Nieuwe Testament weer samenbrengt.
De verschuivingen tussen de verschillende rollen, waarbij Jas bijvoorbeeld zowel Mozes als Jezus is, uit zich ook in de identiteitsstrijd van Jas. Ze weet niet meer of ze goed of kwaad is, of ze Hitler of een Jood is. De tegenstelling tussen het goede en het kwade is een thema dat Jas intrigeert en op verschillende momenten in de roman naar voren komt. Zo zal de moeder het Joodse volk symboliseren, terwijl haar vader eerder de Egyptische farao uit de Bijbel zal voorstellen, die de Joden tiranniseert. Uiteindelijk zal Jas het kwaad achter zich laten. Net als Jezus zal ze pleiten voor het goede en zichzelf offeren om het volk van de zonden te redden. Voor Jas is de godsdienst geen waarheid van lijden, maar een waarheid van liefde.
Op het eerste gezicht lijkt het erop dat de godsdienst bijdraagt aan de versplintering van het gezin. Dat is een vaststelling die zeker past in de huidige westerse samenleving, waarin mensen steeds meer vraagtekens plaatsen bij het belang van godsdienst. Toch is het niet onbelangrijk om de vraag naar het nut van godsdienst onder de aandacht te brengen, zeker nu problemen als eenzaamheid of depressies steeds meer de kop opsteken en onze cultuur steeds meer invloeden ondervindt van andere godsdiensten. Aan het einde van het verhaal kiest Jas toch voor God en keert de ouderliefde terug. Brengt God zijn mensen samen of drijft Hij ze uit elkaar? Dat is de vraag die aan het einde blijft nazinderen en waar maar moeilijk een éénduidig antwoord op te formuleren valt.
