Surfen op een groene golf: hoe duurzaam is surftoerisme?

“Zonder surftoerisme zou Peniche een spookstad zijn.” Dat vertelde de eigenaar van een surfwinkel me toen ik hem vroeg naar de impact van surftoerisme op de Portugese vissersstad. In de andere kuststeden rond Lissabon hoorde ik hetzelfde verhaal. Surftoerisme heeft er gezorgd voor een heropleving van de lokale economie. Dit ogenschijnlijke succesverhaal heeft echter ook een onderbelichte schaduwzijde, die deze thesis onderzoekt.

Golfsurfen is een sport die de laatste decennia een exponentiële groei heeft gekend. Wereldwijd schat men het aantal surfers op ongeveer 35 miljoen, terwijl de sport zelf wordt beoefend in minstens 147 landen, of zowat elk land met een kustlijn.  De surfindustrie heeft deze groeitrend gevolgd en is inmiddels uitgegroeid tot een miljardenindustrie. Surftoerisme mag beschouwd worden als een belangrijke niche van het avontuurlijk natuurtoerisme.

Surfen als uitweg voor de crisis

Het vasteland van Portugal heeft 832 km Atlantische kust en meer dan 130 surfspots. De specifiekeweersomstandigheden en de diverse kustlijn maken het mogelijk om er het hele jaar door te surfen. Surftoerisme is één van de grootste toeristische groeiniches van het land, terwijl toerisme zelf er de grootste economische sector is. Na de economische crisis van 2008 die Portugal uitermate hard trof, bleek het surftoerisme een uitstekende troef om de economie in kuststeden zoals Ericeira, Peniche of Nazaré weer aan te trekken. Wie heeft nog nooit de indrukwekkende beelden van Nazaré met zijn grootste golven ter wereld gezien? Bovendien is surfen het voorbije decennium, mede door de enorme invloed van sociale media, een erg hippe sport geworden. Het toerisme in Portugal profiteerde ook van het door de terroristische dreigingen verslechterde imago van rivaliserende kustbestemmingen rond de Middellandse Zee. Dit alles leidde tot een echte ‘boom’ van het surftoerisme in Portugal in de voorbije jaren.

Elk voordeel heb zijn nadeel

De snelle, ongecontroleerde groei van het surftoerisme riskeert echter ook negatieve gevolgen voor de kustgebieden en hun inwoners te creëren. Net zoals bij andere vormen van toerisme, kan een hoge instroom van surftoeristen bijvoorbeeld leiden tot een toename van de levenskosten, een verhoogde druk op de ecosystemen en sociale conflicten. Onderzoek in de academische literatuur toont verder aan dat de ruimtelijke planning voor een duurzame ontwikkeling van het surftoerisme voor verbetering vatbaar is. Dit geldt ook voor de participatie van de betrokkenen, van wie men de bevindingen beter dient te integreren bij het nemen van belangrijke beslissingen. 

Daarom bestudeert dit onderzoek zeven kustgemeenten met populaire surfspots in de regio rond Lissabon. De betrokken partijen worden gevraagd naar hun mening over sociale, economische en milieuaspecten van surftoerisme. De resultaten van deze enquête worden aangevuld met inzichten uit interviews met vertegenwoordigers van overheidsdiensten verantwoordelijk voor de ruimtelijke ordening en van verenigingen werkend rond surftoerisme. Dit leidt tot een overzichtsanalyse van de beleidspraktijken rond surftoerisme.  

Respect the locals

Uit dit onderzoek blijkt dat de betrokkenen vooral de positieve effecten van surftoerisme onderschrijven, met name de economische en sociale gevolgen. Surftoerisme heeft geleid tot economische ontwikkeling en bijkomende jobmogelijkheden. Ook geeft men in meerdere gemeenten aan dat surftoerisme tot een versterking van de lokale identiteit heeft geleid. De inwoners zijn trots op de toenemende bekendheid van hun woonplaats.

In sommige gemeenten worden echter ook enkele negatieve elementen aangehaald. De grote hoeveelheid huizen die van de private markt naar de verhuur voor korte termijn is verschoven, zorgt voor een schaarste aan betaalbare woningen voor de lokale inwoners. Ook merkt men tijdens het hoogseizoen een toename op van zwerfafval op en rond de stranden, en is er een chaotische verkeersdrukte. Lokale surfers zijn het meest uitgesproken over de negatieve gevolgen van surftoerisme, terwijl lokale surfhandelaars vooral de positieve sociale en economische gevolgen benadrukken. De meest gevraagde maatregelen bij de respondenten zijn geschikte infrastructuurontwikkeling zoals wandelpaden, planning van het strandgebruik voor de verschillende soorten gebruikers en ondersteuning van lokale surfers.

Uit de analyse van het beleid rond surftoerisme blijkt dat er een groeiend bewustzijn is van de problemen en kansen die het surftoerisme op verschillende bestuursniveaus met zich meebrengt. Toch zijn er nog meerdere mogelijkheden tot verbetering. De instrumenten voor ruimtelijke ordening moeten beter worden geïntegreerd en op elkaar afgestemd. Er is vraag naar uniforme controle-, regel- en vergunningsprocedures voor surfscholen. De publieke inspraak in besluitvormingsprocessen moet worden verbeterd en bevorderd. En uiteindelijk moet men de politieke wil vinden om de ontwikkelde strategieën, plannen en acties ook effectief uit te voeren.

Surftoerisme als tweesnijdend zwaard

Er is nog een lange weg te gaan om een werkelijk duurzame ontwikkeling van het surftoerisme te bereiken. De afhankelijkheid van de natuur is zowel een kans als een bedreiging voor de toekomst. Het is een kans, aangezien het een groter milieubewustzijn kan stimuleren, wat zou kunnen leiden tot milieubewuster gedrag. Tegelijkertijd zou een ongecontroleerde groei van het surftoerisme kunnen leiden tot de vernietiging van de aantrekkelijkheid ervan, wanneer het geïdealiseerde beeld van ongerepte surfspots niet meer overeenstemt met de realiteit van het massa-surftoerisme. Daarom pleit deze studie voor passende maatregelen, aan de hand van een ruimtelijke ordening die op lange termijn gunstig kan zijn voor alle belanghebbenden. Een grotere nadruk op regionaal bestuur wordt aanbevolen. Verschillende belanghebbenden zouden bij de besluitvorming betrokken moeten worden om concrete acties voor de ontwikkeling van duurzaam surftoerisme op te zetten.

Surfen naar de toekomst

Het nieuwe decennium zal ons confronteren met ongekende wereldwijde uitdagingen. De COVID-19 crisis heeft de kwetsbaarheid van de toeristische sector op pijnlijke wijze aan het licht gebracht. De klimaatverandering zal naar verwachting een grote impact hebben op de kustgebieden, met gevolgen voor surftoerismebestemmingen in de hele wereld. Zo zal tijdelijke en verwijderbare infrastructuur de bestaande strandfaciliteiten in risicogebieden moeten vervangen. Surftoerismebestemmingen zullen innovatieve manieren moeten vinden om met deze uitdagingen om te gaan, die buiten de lokale of regionale controle liggen. Wanneer ze dit niet doen, lopen ze het risico om alsnog spooksteden te worden.