Rechten van de vrouw in Centraal-Azië

Rechten van de Vrouw in Centraal-Azië

‘Vrouwenrechten zijn mensenrechten’

            Rechten van de vrouw hebben mij altijd al aangesproken en het idee om over dit onderwerp een thesis te schrijven is ontstaan tijdens mijn verblijf in Siberisch Rusland. Ik heb echter besloten mij niet te focussen op Rusland, maar op twee landen in Centraal-Azië om de reden dat ik – masterstudente Slavistiek en Oost-Europakunde – reeds een aantal papers schreef over de rechten van de vrouw in Rusland. Mijn keuze is op Centraal-Azië gevallen omdat ik uit gewoonte voor onderwerpen of regio’s kies waar ik weinig vertrouwd mee ben. Ik vind dit een zeer interessante manier van werken, omdat zo iedere paper een ontdekkingsreis door het onbekende wordt waar je steevast op heel interessante informatie stuit. Zo – vind ik – is ook het geval voor mijn masterproef.

            De hoofdvraag van mijn thesis is de volgende: ‘hoe zijn de rechten van de vrouw in Centraal-Azië geëvolueerd na de val van de Sovjet-Unie?’, ‘Hoe staan de zaken vandaag de dag voor vrouwen in Centraal-Azië?’. Zoals gezegd zal ik niet Centraal-Azië in het algemeen bespreken, maar heb ik twee landen uitgekozen ter verdieping: Oezbekistan en Kazachstan.  Ik ben in mijn masterproef als volgt te werk gegaan: ik heb een aantal thema’s gekozen waarvan ik vind dat ze in de meeste Westerse landen als vanzelfsprekend worden beschouwd, zoals onderwijs, gezondheidszorg, bescherming tegen discriminatie, et cetera, maar allereerst bespreek ik welke voorzieningen de grondwet treft: wat zegt de grondwet over gendergelijkheid, -discriminatie, over de rechten van de vrouw? Vervolgens voerde ik een casestudie uit van beide landen om te zien of deze voorzieningen ook in de praktijk bestaan.

Rechten van de vrouw in Centraal-Azië

            Voor de Sovjetperiode werd de status van de vrouw bepaald door de strikte tradities en canons van de Islam, maar toen verschenen de Sovjetleiders op het toneel, die gefascineerd waren door het idee van de bevrijding van de vrouw en die hen op gelijke voet met mannen wilden plaatsen in alle aspecten van het economische, sociale en politieke leven. Zij waren van plan de vrouw aan te wijzen als de maker van een nieuwe sociale orde. Om deze doelstelling te verwezenlijken achtte men het nodig om allereerst de onderdrukking van de moslimvrouwen op te heffen.[1] De Sovjets zagen de vrouw als de basis van een familiesysteem dat functioneerde als een scherm om de ideologische en culturele invloed van het Russische model te belemmeren. Dit was één van de redenen voor de Sovjets om de vrouw te bevrijden, zodat zij hun agenda konden doorvoeren. Gregory Massell betoogde in zijn boek The Surrogate Proletariat dat Centraal-Aziatische vrouwen een ‘surrogaat proletariaat’ vormden in een regio waar een Marxistisch-gedefinieerd proletariaat niet bestond. Ten gevolge is de poging van de Sovjets om vrouwen in het politieke en economische leven te betrekken en om de relatie van het gezinsleven tot de samenleving te herdefiniëren misschien wel de meest verrijkende poging geweest om de status en de rol van vrouwen te veranderen. Hoewel sommigen sceptisch zijn over de mate waarin het Sovjetbeleid erin is geslaagd vrouwen te integreren in het publieke leven, kunnen we de sociale en economische voordelen – zoals onderwijs, werkgelegenheid, politieke vertegenwoordiging, et cetera – die het Sovjetsysteem aan hen verschafte niet ontkennen. Hoewel sommige van deze instellingen over de jaren verzwakt zijn, bleven ze ook na de onafhankelijkheid nog bestaan.[2]

            Sinds de val van het Sovjetregime zijn de rechten van de vrouw overal in Centraal-Azië tot op zekere hoogte geërodeerd. Hoewel officieel polygamie verboden is in alle Centraal-Aziatische republieken begint dit fenomeen toch terug de kop op te steken, net zoals ‘bruidsontvoeringen’. Meisjes en vrouwen worden geconfronteerd met nieuwe beperkingen en eisen op vlak van sociaal leven, potentiële huwelijkspartners, reproductieve keuzes en huishoudelijk werk.[3]          De post-Sovjetperiode zette de toon voor grote politieke en economische veranderingen in Centraal-Azië met de opkomst van vijf onafhankelijke staten in de regio, wat leidde tot drastische wijzingen aan voorgaande ideologieën. Bij hun onafhankelijkheid zijn Kazachstan en Oezbekistan jonge staten, die aanspraak maken op een oud verleden. Dit verlangen om hun nationale verleden opnieuw uit te vinden en nieuw leven in te blazen heeft de situatie voor vrouwen sterk gecompliceerd.[4] Deze heropleving van inheemse culturele waarden, vertegenwoordigd door de Islam, werd algauw één van de politieke leuzen van de nieuwe onafhankelijke staten. Als gevolg hiervan werd de gelijkheid tussen man en vrouw, die sterk geassocieerd werd met de Sovjetideologie, het doelwit van scherpe kritiek door de wederopleving van het religieuze en nationale bewustzijn. Bijgevolg is er, ondanks het feit dat het principe van gelijkheid een onderdeel blijft van de grondwet in beide landen, een duidelijke trend merkbaar naar een meer patriarchale samenleving, ondersteund door de overheidsinstanties, die gebaseerd is op de traditionele rol van de vrouw als moeder.[5] Deze nieuwe trend plaatst vrouwen in Centraal-Azië voor een groot dilemma: enerzijds heeft de Sovjetperiode hen omgevormd tot een moderne vrouw, die opgeleid en ontwikkeld is, maar anderzijds zijn er de tradities en het islamitische geloof, waar een grote nadruk op wordt gelegd na zo’n zeventig jaar Sovjetonderdrukking en die hen terug in de traditionele rol duwen.

            Zowel Kazachstan als Oezbekistan werden in 1991 onafhankelijk verklaard met een gemeenschappelijke erfenis van zo’n vijftig jaar tsaristische overheersing en zo’n zeventig jaar Sovjetbewind. In beide landen werd het nieuwe onafhankelijke bestuur geleid door dezelfde leider als tijdens het laatste deel van het Sovjetregime: president Karimov van Oezbekistan en president Nazarbaev van Kazachstan. Beide landen bleven ook min of meer autocratische staten, hoewel Oezbekistan tijdens de eerste jaren te maken kreeg met een meer autoritair bewind dan Kazachstan. Dit weerspiegelt zich duidelijk in de sterilisatie-affaire in Oezbekistan, waar de overheid besliste om – zonder toestemming van de vrouw of haar familie – zwangere vrouwen te steriliseren bij wijze van shortcut om een betere positie te krijgen op de internationale ranglijsten van kind- en moedersterfte.

Tijd voor een andere aanpak

            We kunnen bijgevolg afleiden dat er een serieuze kloof bestaat tussen theorie en praktijk; ondanks het goedkeuren van internationale normen over gendergelijkheid is er op staatsniveau slechts sprake van een zwak beleid inzake de ondersteuning van deze normen. Deze beleidsmaatregelen spreken vaak het gewoonterecht tegen en het zoeken van bescherming onder het burgerlijk recht kan voor vrouwen leiden tot verbanning of tot vergelding van hun gemeenschap tegen henzelf of hun familie.[6] We kunnen ook stellen dat hoewel de economische en politieke hervormingen in Kazachstan op een hoger niveau staan dan in Oezbekistan, dit geen betere rechten voor vrouwen garandeert. Beide landen hebben nog veel werk op vlak van vrouwenrechten en mensenrechten in het algemeen.

            Oezbekistan en Kazachstan zijn twee unieke landen en worden bijgevolg elk met individuele uitdagingen geconfronteerd op vlak van vrouwenrechten. Het is dan ook vrijwel  onmogelijk – te bepalen welk land beter presteert op vlak van vrouwenrechten. Persoonlijk denk ik dat Kazachstan meer kans op slagen heeft, omdat zij er economisch beter voor staan. Een betere economie creëert namelijk meer werkgelegenheid zodat vrouwen meer kans hebben op de arbeidsmarkt, wat hen de mogelijkheid geeft zelfstandiger te worden en eventueel hun (mishandelende) man te verlaten. Een breder inkomen van beide ouders creëert ook betere onderwijsmogelijkheden voor hun kinderen, zodat zij hun opleiding kunnen afwerken, beter ontwikkeld in het leven staan en beter op de hoogte zijn van hun rechten. Dit zou ook het aantal kinderhuwelijken kunnen verminderen, want met een breder inkomen is een bruidsschat niet langer broodnodig. Een voltooide opleiding betekent een betere ontwikkeling: op vlak van rechten, maar ook wat seksuele activiteiten, soa’s, anticonceptiva, abortus, etc. betreft. Deze veranderingen zullen echter niet op één nacht tijd gebeuren. Het zijn vaak de tradities die de vrouw terug in de rol van gehoorzame huismoeder duwen en negatieve sociale stereotypen de wereld insturen. Dit geldt echter niet alleen voor Oezbekistan en Kazachstan. Dergelijke praktijken komen over de hele wereld voor. De Verenigde Naties rapporteren dat nog geen enkel land ter wereld erin is geslaagd gelijke rechten voor mannen en vrouwen te verschaffen, hoewel de Scandinavische landen min of meer in de buurt komen van het ideaal dat de VN voorschrijft aan de wereld.

            Na de val van de Sovjet-Unie begon de internationale gemeenschap actief bijstand te verlenen aan de nieuwe onafhankelijke staten om hen terug op de been te brengen. Deze activiteiten waren niet enkel gericht op de vrouwenrechten, maar ook op het creëren van een capabel staatsbestel en het versterken van de wet en ordestructuren (het leger, rechtshandhaving, instellingen voor de nationale veiligheid, etc.), het hervormen van de economie en het ontwikkelen van een democratie. De laatste jaren is het echter niet meer zo duidelijk welke rol de internationale gemeenschap en de Europese Unie speelt in deze democratische processen. Het lijkt er eerder meer en meer op dat men zich laat leiden door economische en geopolitieke interesses. De olie- en gasvoorraden spelen hierbij geen onbelangrijke rol. Zeker sinds gebleken is in 2006[7] dat Rusland geen betrouwbare partner is op vlak van energie-export. De Europese Unie mag zich dan al graag voorstellen als een normatieve speler, toch zijn zijn handelingen meer en meer die van een realist power, waar belangen voorrang krijgen op normen.

            De internationale gemeenschap zou strenger moeten optreden op vlak van de mensenrechten in het algemeen, maar ook wat betreft politieke en economische hervormingen. Vrouwen- of mensenrechten zijn geen alleenstaand gegeven, maar hangen nauw samen met de economische en politieke situatie van het land. In plaats van een oogje toe te knijpen[8] zouden we onze krachten moeten bundelen om van deze wereld een betere plaats te maken. Deze visie houdt ook in dat we niet alles door een Westerse bril mogen zien. We denken soms te veel dat de Westerse manier de goede manier is, de enigste manier. In plaats van copy-paste te doen en alles zwart-wit te zien, moeten we leren luisteren en kijken, accepteren dat deze landen andere tradities en ideeën hebben. In plaats van onze wil aan hen op te dringen, moeten we in dialoog gaan om een tussenweg te vinden, zodat zowel de rechten van de vrouw als hun cultuur en tradities een plaats kunnen vinden. Dit is een zeer idealistische visie, maar ik geloof dat we stap voor stap dichter bij deze wereld komen.

[1] Ibrahim, S. “Status of Women in Uzbekistan,” IOSR Journal of Humanities and Social Science 10.3 (2013): 47-48

[2] Kane, D., Gorbenko, K., “States and Women’s Rights in Central-Asia”: 15-16

[3] Kane, D., Gorbenko, K., “States and Women’s Rights in Central-Asia”: 14

[4] Human Rights Watch Report on Uzbekistan, 2011: 5-6

[5] Ibrahim, S. “Status of Women in Uzbekistan,” IOSR Journal of Humanities and Social Science 10.3 (2013): 50

[6] Kane, D., Gorbenko, K., “States and Women’s rights in Central-Asia”: 11

[7] Gascrisis in Oekraïne. Rusland had de gasprijzen in Oekraïne gevoelig verhoogd. Oekraïne kon deze niet meer betalen met als gevolg dat Rusland de gaskraan toedraaide.

[8] Zoals men onder andere deed na de massamoord in Andijan in 2005, toen men initieel wel sancties had opgelegd, maar deze algauw liet varen.