De Europese Unie laat bijen in de steek!

22 miljard euro. Zoveel dragen honingbijen, hommels en wilde bijen elk jaar bij aan de Europese landbouwindustrie. Maar het gaat niet goed met hen. Door onder andere het overvloedig gebruik van pesticiden door de landbouwsector sterven deze bestuivers bij de vleet.

Bijen zijn van essentieel belang voor onze samenleving. Verschillende sectoren maken gretig gebruik van de producten die bijen produceren en bestuiven. De landbouwsector is het meest afhankelijk van bijen en hun diensten. Vreemd genoeg is het ook de landbouwsector die met een intensief pesticidebeleid het voortbestaan van bijen bedreigt. De laatste decennia werd een teloorgang van de bijenpopulaties vastgesteld. Voornamelijk hommels en wilde bijen hebben het moeilijk. Hoog tijd om het Europese pesticidebeleid onder de loep te nemen!

Bijen zijn geen bijzaak

Door de bestuiving van gewassen, bloemen en planten ondersteunen bijen de biodiversiteit. Hoewel dit proces slechts enkele seconden duurt, is onze hele samenleving ervan afhankelijk. Dankzij bijen kan de mens genieten van een divers pakket groenten, fruit, zaden, noten en zelfs het dagelijkse kopje koffie. 

Bijen zijn ook belangrijk voor milieugezondheid. De biodiversiteit op aarde is afhankelijk van dit eeuwenoud evolutionair partnerschap tussen planten en bestuivers. Gezien de belangrijke ecologische en economische waarde van bijen, is er behoefte aan het opvolgen en onderhouden van gezonde bijen op lokaal, nationaal en globaal niveau.

Pesticiden worden vaak beschouwd als een snelle, gemakkelijke en goedkope oplossing voor de bestrijding van onkruid en ongewenste diersoorten. Het gebruik ervan heeft echter een hoge prijs. Reststoffen kunnen worden teruggevonden in de bodem, de lucht en het water. Sommige pesticiden kunnen dodelijk zijn voor bijen. Daarnaast zijn er nog verschillende niet dodelijke negatieve effecten op de gezondheid van bijen wanneer deze in aanraking komen met schadelijke pesticiden. 

Beewashing bij het op de markt brengen van pesticiden

Hoewel de EU het belang van een sterke milieuambitie en de bescherming van biodiversiteit veelvuldig verkondigt, lijkt dit zich met betrekking tot bijen niet te vertalen in het pesticidebeleid. De huidige Europese beleidsinstrumenten vormen een geschikt kader om de belangen van bijen te behartigen binnen een duurzaam pesticidebeleid. Toch lijken bijen geen prioriteit in het huidige pesticidebeleid. Indien er al specifieke bepalingen ten voordele van bijen worden opgenomen in het Europees pesticidebeleid, leiden deze zelden tot significante effecten voor de bijenpopulatie. De bepalingen zijn vaak te zwak opgesteld of te zwak uitgevoerd. Dit wordt in de hand gewerkt door een ondoorzichtig beslissingsproces, een gebrek aan controle en een te grote keuzevrijheid voor de lidstaten. Op deze manier wordt intensieve landbouw op de troon gehouden.

Het verbod op drie neonicotinoïden wordt naar voren geschoven als het pronkstuk van het Europees pesticidebeleid. Neonicotinoïden zijn één van de meest gebruikte insecticiden ter wereld. Ze liggen al langer onder vuur vanwege schadelijke effecten op bijen. Er mag echter niet de indruk worden gewekt dat daarmee de kous af is. 

De afwijzing door de Europese Commissie van het EFSA Bee Guidance Document voor pesticidenonderzoek is een van de grootste misstappen op het vlak van bijenbescherming. Dit document bevat richtlijnen voor onderzoek naar de effecten van pesticiden op bijen volgens de hoogste wetenschappelijke standaard. Door deze richtlijnen niet te volgen kunnen belangrijke aspecten zoals chronische giftigheid en risico's voor wilde bijen worden genegeerd in de beoordeling van de effecten van pesticiden op bijen. Door de afwijzing van deze richtlijnen is de EU tot op de dag van vandaag niet in staat om te garanderen dat de pesticiden die op de markt komen onschadelijk zijn voor bijenpopulaties.

Oude wijn in nieuwe zakken

Intensivering en expansie van de landbouw vormen een ernstige bedreiging voor bijen en de biodiversiteit in het algemeen. Het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) is een beleidsinstrument van de EU dat vormgeeft aan de Europese landbouw. Een sterk gemeenschappelijk landbouwbeleid is dus van essentieel belang voor bijen. 

Het versterken van de milieu- en klimaatprestaties werd als essentiële doelstelling voorgesteld bij het GLB 2014-2020 en het GLB 2022-2027. Geen van beide lijkt dit te kunnen waarmaken. Een gebrek aan controle, een grote keuzevrijheid van de lidstaten en het ontbreken van concrete bijvriendelijke toepassings- en beheerseisen vormen steevast een struikelblok. De tekortkomingen die werden geïdentificeerd in het GLB 2014-2020 lijken niet te worden aangepakt voor de volgende periode. De definitieve invulling van het GLB 2020-2027 staat nog niet vast. Daarom blijft het van essentieel belang om te wijzen op de terugkerende zwakke punten en bijvriendelijke maatregelen te promoten.

Inzoomen op België

Het is niet verwonderlijk dat enkele van deze Europese tekortkomingen ook gevolgen hebben voor het beleid van de lidstaten. Een tekort aan transparantie en het gebrek aan concrete, controleerbare en ambitieuze doelstellingen leiden ook in België tot een suboptimale bescherming van bijen. Zowel de Europese Unie als België beschikken over een kader voor een pesticidebeleid dat de belangen van bijen behartigt, maar dit kader wordt noch op Europees, noch op Belgisch niveau ingevuld met voldoende ambitieuze en doeltreffende maatregelen. 

Toch kan worden gesteld dat België initiatieven heeft genomen die getuigen van een zekere ambitie en slagkracht. Zo is een wetsvoorstel hangende voor een verbod op het op de markt brengen van verschillende neonicotinoïden. Hiermee zet België een stapje verder dan de EU.

Werk aan de winkel

In 2019 presenteerde de Europese Commissie haar Europese Green Deal. Dit nieuwe groene paradepaardje stelt ambitieuze doelen voorop. Zo wil het de ombuiging van de achteruitgang van bestuivers bereiken tegen 2030. Ook zou het totale gebruik van pesticiden tegen 2030 met 50% worden verminderd. Het is voorlopig nog afwachten of deze doelstellingen meer zullen zijn dan louter een goed voornemen.

Wetenschappers, NGO’s, werkgroepen en controleorganen geven duidelijk aan welke concrete stappen we moeten nemen in het pesticidebeleid om bijenpopulaties te herstellen en te onderhouden. Enkel door deze stappen volwaardig te implementeren zal de Europese en Belgische landbouw een groene en zoemende toekomst tegemoet gaan. In januari 2020 werd deze boodschap kracht bijgezet door een publicatie waarin meer dan 50 wetenschappers oproepen tot onmiddellijke actie voor het herstel van insectenpopulaties, waaronder bijen. De wetenschappers concluderen dan ook gepast: “We must act now”!