Vluchtelingen hebben een stem. Laat ze aan het woord.

Zag je de voorbije week een vluchteling in de media? En was die zelf aan het woord? Veel kans dat je antwoord ‘nee’ is. Vluchtelingen zijn ondervertegenwoordigd in de mainstream media. En als ze gerepresenteerd worden, wordt er meestal over en niet door hen gesproken. Ethnische gemeenschapsradio voor en door vluchtelingen pakt het anders aan. Daar vertellen vluchtelingen zelf, over hun rol als vluchteling, en over nog zoveel meer.

De VN-vluchtelingenorganisatie beschrijft de periode tussen 2010 en 2019 als een decennium van ontheemding. Alleen al in 2019 zijn 79,5 miljoen mensen moeten vluchten. Sindsdien zijn vluchtelingen meer dan ooit een prominent onderwerp in de Europese politiek, het publieke debat en de nieuwsmedia. Maar mainstream media beelden vluchtelingen vaak af op een eenvoudige, negatieve manier. Die representatie heeft een invloed op de publieke opinie, want als verhalen over vluchtelingen steeds focussen op criminaliteit en dreiging, worden ze al snel als problematisch ervaren. Bovendien wegen de mediabeelden ook op de vluchtelingen zelf die hun zelfrepresentatie en identiteit onder meer baseren op de media.

Het belang van een goede representatie

Een positievere en gevarieerdere mediarepresentatie daarentegen zorgt ervoor dat vluchtelingen zich welkom voelen en makkelijker kunnen aanpassen aan het gastland. Als mensen uit de gastsamenleving een diverser en menselijker beeld van vluchtelingen krijgen, is er veel kans dat ze zich gastvrijer opstellen tegenover vluchtelingen, waardoor die zich meer op hun gemak voelen.

Dat is een doel van etnische gemeenschapsmedia of ethnic community radio. Dat zijn (vaak kleine, lokale) radiozenders of -programma’s van en voor een etnische minderheid, zoals vluchtelingen, over hun eigen interesses en behoeften. Die gemeenschapsmedia zijn toegankelijker en informeler dan reguliere media, zodat de gemeenschap zelf kan deelnemen. In een radioprogramma van en over de vluchtelingengemeenschap worden vluchtelingen geïnterviewd, maar ze kunnen dus ook onderwerpen aanbrengen voor het radioprogramma of zelfs de show presenteren. Omdat etnische gemeenschapsradio vluchtelingen zichzelf te laten representeren, verwachtten we dat zij een ander beeld delen van vluchtelingen dan de reguliere media; een representatie waar de reguliere media mogelijk zelfs van kunnen leren.

Een verkennend onderzoek

Deze masterscriptie onderzocht hoe etnische gemeenschapsradio vluchtelingen afbeeldt en hoe dat verschilt van reguliere media. Dit is een verkennend onderzoek aangezien de voorafgaande studies over etnische gemeenschapsradio vooral onderzochten hoe die radiozenders functioneren en welk effect ze hebben op het welzijn van de etnische gemeenschap, maar niet hoe ze de gemeenschap afbeelden. Via twee case studies - de programma’s Refugee Radio (Brighton, Engeland) en Our Voice (Freiburg, Duitsland) - werd er nagegaan hoe de vluchtelingenradio’s in functioneren en vluchtelingen representeren in de praktijk.

Etnische gemeenschapsradio kiest voor variatie en menselijkheid

De gesprekken met zes medewerkers van deze etnische gemeenschapsradios bevestigen dat de representatie van vluchtelingen in etnische gemeenschapsradio op vele vlakken verschilt van die in mainstream media. In reguliere media zijn vluchtelingen ondervertegenwoordigd, en als ze aandacht krijgen, wordt er meestal over hen gesproken door anderen, worden ze als massa afgebeeld en is er alleen oog voor hun migratie. In Refugee Radio en Our Voice, daarentegen, nemen vluchtelingen een centrale plaats in, en vooral, zijn ze zelf aan het woord. Bovendien praten de vluchtelingen in deze twee programma’s over de vele facetten van hun leven. Het gaat niet alleen over het feit dat ze vluchtelingen zijn, maar iemand kan bijvoorbeeld ook spreken over haar rol als vluchteling, vrouw, dichteres, moeder, banier; allemaal in één aflevering.

Refugee Radio en Our Voice laten zien dat etnische gemeenschapsmedia van en over vluchtelingen ervoor zorgen dat vluchtelingen gerepresenteerd worden en dat ze zichzelf representeren. Hierdoor ontstaat er een directer, eerlijker en authentieker beeld van hen dan wanneer er over hen wordt gesproken. De menselijke, complexe weergave in Refugee Radio en Our Voice hangt dus sterk samen met het feit dat vluchtelingen zelf deelnemen. En dat is mogelijk doordat de etnische gemeenschapsradio informeel en toegankelijk zijn, en een vertrouwensband opbouwen met de vluchtelingen, waardoor ze zich meer op hun gemak voelen om hun verhaal te vertellen.

Aan het woord

Er is echter nog geen volledige participatie in alle etnische gemeenschapsradio's. Op dit moment komen vluchtelingen bijvoorbeeld naar Refugee Radio net als geïnterviewden of soms als vrijwilligers, maar niet als medewerkers of organisatoren, zoals in Our Voice. Daardoor krijgt Refugee Radio minder directe feedback van de vluchtelingen en moet de presentator meer moeite doen om contact te maken met de gasten omdat hij zelf geen vluchteling is. Toch lijkt dit niet tot een andere representatie te leiden, wat ook hoopgevend is voor andere media: ook al kunnen ze vluchtelingen nog niet op alle vlakken het roer laten overnemen (bijvoorbeeld als verslaggever of organisator), toch zal hun representatie al veel veranderen door vluchtelingen zelf aan het woord te laten.