“Het is misschien wel veiliger voor een deel van de bevolking en niet voor het andere”: de politie in België, neutraal of bevooroordeeld?
396. Zoveel klachten ontving Unia, het Interfederaal Gelijkekansencentrum van België, in 2020 over discriminatie door politie en justitie. Maar liefst 186 daarvan hadden betrekking op raciale discriminatie. Hoge cijfers, maar wat met het dark number, het aantal gevallen van discriminatie door de strafrechtsbedeling dat de statistieken niet haalt? Om een deel van deze hiaat in te vullen, voerde Anthony Moens een kwalitatief ervaringsonderzoek bij Belgen met een Afrikaanse achtergrond.
Hoe ervaren Belgen met een Afrikaanse achtergrond hun interacties met de politie? Dat was de centrale vraag van het onderzoek. Ervaringsonderzoek bij Belgen van kleur is pijnlijk schaars. Wordt het wel gevoerd, gebeurt het overwegend op kwantitatieve wijze. Surveys peilen echter slechts oppervlakkig naar individuele ervaringen, en zijn dus niet geschikt voor ervaringsonderzoek. Daarnaast bevragen studies bij Belgen met Afrikaanse roots voornamelijk de eerste generatie. Daarom spitste dit onderzoek zich toe op de tweede en verdere generaties. Ten slotte zijn cruciale thema’s binnen dit onderwerp, zoals veiligheidsbeleving en vertrouwen in de politie, wetenschappelijk vrijwel onbelicht in de Nederlandstalige wereld. Dit masterproefonderzoek dicht een deel van een wetenschappelijke kloof die er niet zou mogen zijn.
Het verdoken gevaar van subtiliteit
Extreme gevallen van politiegeweld zijn vaak bekend bij het brede publiek. Zo was er de zaak-Chovanec - de zaak van de Slovaakse man wiens dood overal verontwaardiging teweegbracht, onder andere door de Hitlergroet die een betrokken agente deed. Of iets minder bekend: de dood van Ibrahima Barrie, die na een arrestatie stierf. De ene een Oost-Europese man, de andere een zwarte man. Daar houden de verschillen dan ook op. In beide situaties is er nog steeds geen duidelijkheid rond wat er nu precies gebeurd is; de politie heeft nooit een onweerlegbare waarheid verteld. Daarnaast is de vraag of de opsluiting überhaupt geoorloofd was in beide zaken nog steeds een punt van twijfel.
De politie stelde in bovenstaande situaties wangedrag. Problematisch gedrag door agenten is echter niet steeds zo uitgesproken. Hier ligt net het probleem wanneer het gaat over racisme. Het subtiele of verdoken karakter van raciale discriminatie doet slachtoffers namelijk aan zichzelf twijfelen. Disclaimer: dit onderzoek wijst niemand met de vinger. Uiteraard zijn niet alle negatieve ervaringen die burgers hebben met de politie gekleurd door racisme. Het onderzoek doet geen uitspraak over hoe wijdverspreid racistische overtuigingen al dan niet zijn bij veiligheidsdiensten, laat staan over de ideeën van individuele agenten. Wel vertelt het het verhaal van een aantal Belgen van kleur: hun ervaring en getuigenis staan centraal. Uit hun verhaal werd duidelijk dat microaggressions - dagdagelijkse, subtiele beledigingen of vijandigheden tegenover mensen van kleur - ervoor zorgen dat slachtoffers dikwijls niet weten of ze racisme meemaakten. Dat heeft ontegensprekelijk gevolgen, of het nu op het vlak van mentaal welzijn is en/of het slachtoffers ervan weerhoudt de ervaring te rapporteren.
Intersectionality is not a luxury
Persoonskenmerken zoals gender, etniciteit, religie en klasse kunnen iemands positie in de samenleving en dus ook hun kwetsbaarheid verhogen of verlagen. Dat is het centrale uitgangspunt van de intersectionaliteitstheorie. Uit het onderzoek valt af te leiden dat mannen met een Afrikaanse achtergrond sneller als een bedreiging worden gezien, zowel in vergelijking met zwarte vrouwen als met witte mannen. Deze perceptie van zwarte mannen uit zich in de vorm van meer willekeurige politiecontroles en arrestaties. Ook klasse speelt een rol in contact met politie. Personen die opgroeien in een afgeschermde middenklassebuurt komen in hun dagelijkse leven minder snel in contact met de politie. Leden van de lage klasse lopen door structurele ongelijkheid meer risico om in de criminaliteit te belanden, waardoor ze ook vaker in contact komen met de politie. Zo stijgt de kans op negatieve ervaringen. Ten slotte kan niet aan de norm voldoen op vlak van seksuele oriëntatie - dus niet-heteroseksueel zijn - en religie - niet christelijk of atheïstisch zijn - zwarte mensen in België des te kwetsbaarder maken door de kans op dubbele discriminatie.
Politie: een reflectie van de samenleving?
Uit het onderzoek werd duidelijk dat het merendeel van de Belgen met een Afrikaanse achtergrond racisme meemaakt in België, ook al zijn ze hier geboren of kwamen ze al op jonge leeftijd naar hier. De centrale vraag peilde naar meningen over en interacties met de politie, maar de ervaringen van de respondenten in de brede samenleving waren minstens even cruciaal. De politie is, toch volgens meerdere respondenten, namelijk een reflectie van de samenleving: in een racistische samenleving is de kans groter dat bepaalde agenten racistisch denken of handelen en vice versa. Dit werd deels bevestigd door de resultaten: zowel in de brede samenleving als in interactie met veiligheidsdiensten komen hoofdzakelijk individueel - in interacties met anderen - en institutioneel racisme - op macroniveau - voor. Op individueel niveau werden microaggressions door alle respondenten gerapporteerd, zowel in het algemeen als specifiek door de politie. Wat betreft institutioneel racisme krijgen sommige respondenten minder kansen in de samenleving. Daarnaast hebben sommigen het gevoel dat de politie de veiligheid van slechts een deel van de bevolking garandeert.
Conclusie
Hoewel deze studie een beperkt deel van de bevolking bevroeg, zijn de resultaten van belang. Individuele ervaringen vallen niet te veralgemenen, maar omdat sommige knelpunten door meerdere personen in dit onderzoek werden aangehaald, kunnen we die niet negeren. Vrijwel iedere respondent rapporteerde een negatieve ervaring met de politie. Die vallen zeker niet allemaal te herleiden naar racistische overtuigen van agenten, maar door persoonlijke indrukken - “Als mensen worden tegengehouden, zijn het precies altijd mensen met een andere kleur” - zijn zwarte burgers op hun hoede in de buurt van politie.
Het gevoerde onderzoek kan als basis dienen voor verdere studies rond dit thema. Inzicht in de verschillende subgroepen in onze samenleving biedt de mogelijkheid hun meningen en ervaringen te vergelijken. Daarnaast moeten de geïdentificeerde problemen aangepakt worden, zowel op organisationeel als op beleidsniveau. Is de politie inherent racistisch? Die vraag valt (nog) niet te beantwoorden. Wel is er een gebrek aan transparantie en verantwoordelijkheid vanuit de politie. Zolang dàt probleem niet wordt aangepakt, blijft het voor de burger, zeker voor de zwarte burger, moeilijk om vertrouwen te hebben in het politiesysteem.
