Schrijven en dementie: Kopietaken als complementair diagnose-instrument voor de ziekte van Alzheimer in een vroeg stadium

Opmerkelijke innovatie: eenvoudige, bijtijdse alzheimerdiagnose via toetsenbord

Geen ingewikkelde, dure MRI-scan maar een eenvoudige diagnose via huis-tuin-en-keuken-computer. Acht masterstudenten aan de faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Universiteit Antwerpen, onderzochten het schrijfproces van een tiental alzheimerpatiënten. Langere pauzes, minder aanslagen per minuut en een beperkt gebruik van voorzetsels, werk- en voegwoorden, duiden volgens het experiment op een vroeg stadium van alzheimer. Bij het schrijven van twee simpele tekstjes wijzen bovenstaande afwijkingen op verval van de taalfunctie, typisch voor de beginfase van de ziekte. Diagnose van de vroegste fase is noodzakelijk voor effectieve toekomstige behandeling. Therapie zal immers direct moeten worden gestart, voordat de hersenen dermate zijn aangetast dat men geheugenproblemen krijgt. Wanneer namelijk eenmaal het dementiestadium is bereikt, heeft de ziekte van Alzheimer inmiddels grote, onherstelbare schade aangericht in de hersenen. “Er staat nog weinig vast over de genezing van alzheimer, maar het belang van vroegtijdige diagnose neemt toe bij de groeiende ontwikkeling van nieuwe medicatie die de ziekte kan afremmen, stopzetten, of wie weet zelfs genezen”. Dat stelt prof. dr. Engelborghs – nauw betrokken bij het onderzoek en verantwoordelijk voor de aanlevering van de proefpersonen. Alzheimer tast de hersenen aan. Hersencellen worden eerder dan normaal vernietigd en hersenfuncties, zoals die van het taalgebied en het geheugen, gaan steeds sneller achteruit. Dementie is daardoor het clichébeeld van alzheimer geworden: een haperend geheugen, de weg kwijt zijn of moeite hebben met het herinneren van namen, woorden en de eigen geschiedenis. Maar de ziekte omvat veel meer dan dat. Patiënten vertonen bijvoorbeeld gedragsveranderingen. In latere fases krijgen ze moeite met concentratie of worden ze snel emotioneel. Ook ontstaan er problemen in motoriek, oriëntatie en planning. Simpele dagelijkse handelingen zoals aankleden kan men dan niet meer zelfstandig. Zo gaat het alsmaar verder achteruit tot men niet meer kan praten, zitten, het hoofd rechthouden of slikken. Uiteindelijk met de dood tot gevolg. Alzheimer is fysiek en voornamelijk psychisch zeer zwaar voor zowel de patiënt als voor zijn omgeving, en daarnaast bijzonder kostbaar voor de zorgkas. Toch is het beginstadium vaak symptoomloos; er gaat regelmatig een tiental jaren voorbij, voordat de patiënt of zijn omgeving merken dat er iets mis is. Merkbare achteruitgang in de beginstadia lijkt bovendien veel op normale leeftijdsgerelateerde veranderingen. Het stellen van een juiste diagnose is evenzeer complex omdat men bijvoorbeeld alzheimer kan hebben zonder dement te zijn. Of men kan vergelijkbare symptomen vertonen, die niet veroorzaakt worden door alzheimer maar door een andere ziekte zoals bijvoorbeeld depressie. Dit maakt de huidige diagnosemiddelen onzuiver. Ruim 30 procent van de patiënten krijgt daardoor niet de juiste diagnose. “Vaak kan men pas na lijkschouwing daadwerkelijk vaststellen dat de hersens van de patiënt ernstig zijn gekrompen, een typisch kenmerk van alzheimer” volgens prof. dr. Engelborghs. Momenteel krijgen patiënten bij een vermoeden van alzheimer allereerst een screeningtest om geheugen en oriëntatie in tijd en ruimte te beoordelen. Via het meten van de gemoedstoestand wordt vervolgens depressie als oorzaak van symptomen uitgesloten. Mochten er opvallendheden tussen de resultaten zitten, dan volgt nog uitgebreider neuropsychologisch onderzoek. Aansluitend volgt een MRI-scan, die beeldvorming van de hersens mogelijk maakt. Huidige diagnostiek is kortom een tijdrovend en kostbaar proces. Toenemende groei van het aantal alzheimerpatiënten door de vergrijzing, maakt daarom eenvoudigere diagnose zeer waardevol en gewenst. Een simpele schrijftaak via de computer zou diagnose toegankelijker moeten maken. Via een geautomatiseerde analyse van het schrijfproces zouden de taalbeperkingen worden herkend die kenmerkend zijn voor de ziekte van Alzheimer. In het verkennend, collectief onderzoek schreven twaalf patiënten, van 62 tot 86 jaar uit geheugenkliniek Hoge Beuken, Ziekenhuis Netwerk Antwerpen, een tweetal tekstjes. Vervolgens werd het schrijfproces van deze patiënten met het schrijfproces van twintig gezonde leeftijdsgenoten vergeleken. De gebruikte procesanalyse voor de beschouwing van de taalfunctie via het schrijfproces, is een baanbrekende methode in onderzoek naar alzheimer. Deze gedetailleerde analyse houdt in dat er niet alleen naar het eindresultaat van de geschreven tekst wordt gekeken, maar dat met name het schrijfproces nauwkeurig wordt bestudeerd. Alle invoer op het toetsenbord wordt geregistreerd om vervolgens gebruikt te worden in taalanalyses. Voor de analyses werd gebruikgemaakt van gegevens zoals tekstlengte, gebruikte woorden, schrijfsnelheid, pauzes tussen letters of woorden, totaal aantal karakters, verbeteringen, et cetera. Naast taalfuncties werd er ook deelonderzoek gedaan naar de motoriek van de proefpersonen, die onderhevig is aan de ziekte. Dit om naderhand de motorische invloed van analyses weg te kunnen filteren, om zodoende de oorzaken van het schrijfproces volledig te verklaren aan de hand van taalfuncties. Vaststelling van het motorisch functioneren gebeurde door middel van metingen gebaseerd op een bijkomende schrijftaak of kopietaak. De persoonlijke scores hierop werden vervolgens uitgesloten bij de analyse van de twee hoofdschrijftaken. Op die manier werd een directe, onderlinge vergelijking van de taalfunctionering mogelijk tussen gezonde leeftijdsgenoten en de patiënten. In deze duo-masterproef van het deelonderzoek wordt specifiek ingegaan op de benadering en vaststelling van het motorisch functioneren. De faculteit en vooral de opleiding Meertalige Professionele Communicatie (MPC), lijken een vreemde eend in de bijt als het gaat om onderzoek naar alzheimer. Via innovatief onderzoek naar het schrijfproces, vond de communicatiemaster desalniettemin een koppeling met het zorgvraagstuk. Naast het voorzien van het onderzoeksthema en de begeleiding van de vier duo-masterproeven, zorgde prof. dr. Van Waes en dr. Leijten voor de ontwikkeling van het computerprogramma Inputlog. Dit programma maakte de toetsenbordregistratie en procesanalyse van de studies mogelijk. De studie naar schrijfprocessen van alzheimerpatiënten blijkt een sterk aanknopingspunt voor vervolgonderzoek. Aankomend studiejaar zal het thema worden voortgezet met behulp van een nieuwe groep gemotiveerde MPC-studenten. Zij zullen de diagnose zo mogelijk verder optimaliseren, waarmee ook toekomstige, vroegtijdige behandeling hopelijk een stapje dichterbij komt.