Een globale besmetting: het hoe en waarom van Muziek. Muziek vanuit een memetisch perspectief

Gitte Wolput
Persbericht

Een globale besmetting: het hoe en waarom van Muziek. Muziek vanuit een memetisch perspectief

Besmet met oorwormen en andere muzikale memen

De mens heeft een gemeenschappelijke voorouder met apen. Dit ooit duivelse idee wordt nu algemeen aanvaard. Toch kijken veel mensen raar op als ze horen dat we qua DNA maar 1,6% verschillen van chimpansees. We hoeven niet ver te zoeken naar grote verschillen tussen ons en andere dieren. Bijvoorbeeld op akoestisch vlak: ons merkwaardig muzikaal gedrag is uniek in de wereld. Daar waar geluid in het dierenrijk een voornamelijk communicatieve rol speelt, is de evolutionaire rol van muziek onduidelijk. Toch overheerst het onze samenleving. Met onze stem, handen en de rest van ons lichaam, verrijken we de ether iedere seconde met een verzameling klanken die op een specifieke manier met elkaar verbonden zijn. Andere dieren hebben niets gelijkaardigs. Hun anatomische en cognitieve capaciteiten zijn er ook niet voor geschikt. Hoe en waarom zijn we zulke muzikale wezens geworden?

            Het begon allemaal toen onze voorouders begonnen te wandelen. Met hun handen vrij waren ze beter in staat om objecten te manipuleren dan de chimpansees van vandaag. Dit zette een positief feedbackproces in gang. Diegenen die de beste strategieën en werktuigen ontwikkelden hadden overlevingsvoordelen en trokken meer seksuele partners aan. Hun genen verspreidden zich, ten koste van diegenen die niet zo handig waren. Manuele structurele kenmerken werden geselecteerd in functie van manuele fijne motoriek. Het neurale substraat voor fijne controle werd geleidelijk meer complex. Werktuigen in de vorm van stenen en takken werden na verloop van tijd zelfgemaakte stenen werktuigen.

            Stenen werktuigen maken is erg moeilijk geleerd met enkel trail en error. Er is een snel leerproces voor nodig: imitatie. Genetisch gezien is imitatie een erg goed idee in een omgeving waarin soortgenoten, dankzij de vrijheid van hun handen, verschillende strategieën ontwikkelen om eten te vinden en zich te beschermen. Het rechtstreeks kunnen kopiëren van succesvolle acties bespaart imitators veel energie en risico’s. Wat begonnen is als een kleine genetische mutatie, is uitgegroeid tot een wijdverspreide capaciteit. Ons hoofd bevat een verfijnd spiegelsysteem dat ons in staat stelt om een actie van iemand anders snel te begrijpen en te kopiëren. Gespecialiseerde neuronen spiegelen het gedrag van anderen en analyseren de deelacties. Zo leren we hoe we het gedrag zelf kunnen uitvoeren en wat we ermee bereiken. Informatie moet niet steeds opnieuw ontdekt worden en kan zich snel en nauwkeurig verplaatsen.

            Het ontstaan van imitatie was een cruciale verandering in de evolutie van de mensheid. De bestaande ideeën verspreidden zich snel doorheen de populatie. Ook de uitvinding muziek verspreidde zich op die manier. Waarom muziek in de eerste plaats ontstaan is, is nog niet zeker. De transformatie van vier- naar tweevoeter had onze voorouders alvast voorzien met de bouwstenen, een groot gamma aan geluiden. Niet alleen veranderingen in hun manueel, maar ook in hun vocaal systeem, bezorgde hen een grote akoestische haalbaarheid. Door de rechte positie daalde het strottenhoofd, waardoor de resonantieruimte in de keel aanzienlijk werd vergroot. Dit gaf ze meer vocale mogelijkheden dan voordien.  Trail en error moet een aantal individuen op het idee gebracht hebben om, door het manipuleren en combineren van geluiden, bepaalde effecten teweeg te brengen. Zo heeft muziek een sterk regulerende functie op het vlak van arousal en emoties. Daarnaast is muziek is sterk verbonden met gevoelens van plezier. Anderen beschouwen muziek als een seksueel geselecteerde indicator. Dit complexe gedrag zou veel informatie bevatten over de genetische kwaliteit van een potentiële partner. Wat het ook was, de baten waren groot genoeg om het idee te kopiëren, muziek in leven te houden, en regelmatig muzikale informatie de wereld in te sturen.

           Het imitatieve menselijke psyche vormt een ideaal transportmiddel dat informatie vervoert van brein tot brein. Informatie laat zich kopiëren en plant zich voort. Dit wordt weleens de geboorte van een tweede replicator genoemd, de culturele equivalent van onze genen: memen. Net zoals genen, zijn memen zelfzuchtig. Ze werken alleen om gekopieerd te worden en zo te blijven voortbestaan. Enkel voor replicatiedoeleinden proberen ze ons brein te besmetten als een ware cognitieve parasiet. Muzikale memen zijn niet anders. Wie heeft er nog geen last gehad van lastige oorwormen, deuntjes die we niet uit ons hoofd krijgen?

            Memen maken gebruik van het materiaal waarmee natuurlijke selectie ons heeft voorzien: denkcapaciteit. Uiteraard is deze niet ongelimiteerd. Net zoals de waterdeeltjes in de buurt van een lek dringen om door het gaatje te gaan, strijden memen voor een deel van onze aandacht en een plek in ons geheugen. Er is steeds het risico om vergeten te worden, een replicatorische ramp. Dit maakt ons geheugen geen passief rustoord, maar een dynamisch memetisch oorlogsgebied. Net zoals biologische evolutie een competitie is tussen genen, is culturele evolutie er één tussen memen. Ook in de wereld van geluiden proberen memen er alles aan te doen om onze aandachtsfocus te bereiken. Zo versterken ze hun positie, hun geheugenspoor, en hun kans op overleving. Dit is geen eenvoudige taak. Alle muzikale memen worden geboren, maar de meerderheid sterft snel. Het is dit proces van variatie, selectie en overerving dat het muzikale landschap zo dynamisch maakt.

Wat maakt een muzikale meme succesvol? We maken en luisteren naar muziek in verschillende situaties en om verschillende redenen. Selectiedruk komt vanuit verschillende richtingen. Het is steeds een combinatie van kenmerken die een meme succesvol maakt. Sommige muzikale memen zijn succesvol omdat ze passen bij onze muzikale voorkeur. Anderen omdat we er regelmatig of recent aan blootgesteld worden. Selectie geeft vaak de voorkeur aan structureel eenvoudige memen die gemakkelijk te onthouden zijn. Zij verbruiken minder verwerkingscapaciteit dan complexe memen en geraken zo veel gemakkelijker in onze aandachtsfocus. Vanuit het perspectief van ons bewuste zelf is het erg moeilijk om na te gaan wat juist de doorslag geeft in een mentale strijd. Ons denken observeren is een moeilijke taak. Meestal zijn we getuige van het denkproduct, niet van het denkproces. Memen lijken vaak in de aandacht te springen, we gaan ze niet halen. Opmerkelijk is dat de muzikale memen die de competitie overleven niet noodzakelijk diegenen zijn die we willen zien winnen. Ook andere factoren spelen een rol, zoals het uiterlijk of de persoonlijkheid van een artiest. Een stukje muziek kan een hoog hitchhiker gehalte hebben. Door zich vast te hechten aan biologisch functionele informatie (de sexy borsten van Britney Spears), kan een nutteloze muzikale meme toch de wereld veroveren. Selectie bepaald de winnaar in een strijd waarover ons zelf weinig controle heeft. Hoe lang zal Elvis nog leven? Zolang de besmetting blijft voortduren, zolang selectie het toelaat.

 

Gitte Wolput

Universiteit of Hogeschool
Psychologie en Educatiewetenschappen
Publicatiejaar
2004
Share this on: