Het imago van Agrippina Minor. Beeldvorming van een Julisch-Claudische prinses in de antieke bronnen

Lien
Foubert

Lien Foubert (K.U.Leuven) - Vlaamse Scriptieprijs 2004

Thesis: Het im ago van Agrippina Minor: beeldvorming van een Julisch-Claudische prinses in de antieke bronnen

 

Op 6 november 15 n.C. werd in Keulen een Romeinse prinses geboren. Men gaf haar de naam Agrippina. Als lid van de keizerlijke familie zou haar aan weelde en comfort niets tekort komen, maar toch lag haar geen gemakkelijke toekomst in het verschiet. Ze was immers een vrouw.

Al eeuwen lang hield de Romeinse samenleving vast aan het traditionele beeld van de ideale echtgenote. Een gehuwde vrouw moest aan dwingende regels voldoen om een waardig lid van haar familie te zijn. Haar leven diende voortdurend in dienst te staan van haar vader, echtgenoot en zonen. Het liefst hield men haar binnen om het huishouden in goede banen te leiden, te weven en voor de kinderen te zorgen. Indien ze toch naar buiten kwam, moest ze zich aan een strikte dresscode houden: ze droeg een stola, een soort jurk die tot op de grond reikte, en haar hoofd was steeds bedekt. Ze mocht niet opvallen, en daar slaagde ze het beste in door in het openbaar geen gesprekken te voeren en een deugdzaam leven te leiden. Van alle vrouwen hadden de dames van de keizerlijke familie de moeilijkste taak. Ze moesten hun echtgenoot zoveel mogelijk bijstaan, zoals het alle goede echtgenotes betaamde, maar daarnaast mochten ze zich niet in het openbare leven mengen en dienden ze te beantwoorden aan de hoge verwachtingen van de mannelijke bevolking. Dit leidde overduidelijk tot conflictsituaties, want een keizersvrouw kon haar familieleden niet bijstaan zonder op het publieke toneel te treden. Ook Agrippina zou haar hele leven worstelen met dit gedragspatroon en de vage scheiding tussen een teruggetrokken deugdzaam leven en een openbare, en bijgevolg zedeloze, levensloop. Op twaalfjarige leeftijd huwde ze met een man die was uitgekozen door de keizer. Als kersverse matrona lagen er heel wat verantwoordelijkheden op haar jeugdige schouders: banketten organiseren, gasten ontvangen, slaven superviseren, haar man vergezellen, de huisgoden eren, enz. Bij dit alles moest ze zich bescheiden opstellen en waken over haar reputatie, want als ze onderwerp zou worden van roddelpraatjes betekende dit dat haar echtgenoot had gefaald. Het was immers zijn taak elke vrouw in zijn huishouden in het gareel te houden. Als hij hierin mislukte kon dit nefaste gevolgen hebben voor zijn politieke carrière: kon een man het land wel besturen als hij zijn eigen vrouw nog niet in bedwang kon houden? Tijdens haar eerste levensjaren lukte het Agrippina aardig om het ideaalbeeld te benaderen. Ze bleef steeds op de achtergrond en stelde haar leven ten dienste van dat van haar echtgenoot.

In 37 veranderde het politieke klimaat. Keizer Tiberius stierf en werd opgevolgd door Caligula, de broer van Agrippina. De nieuwe heerser brak met alle tradities en gaf de vrouwen in zijn familie ongeziene eerbewijzen en unieke privileges. Ondanks het eeuwenoude rollenpatroon dwong hij hen het openbare leven te betreden. De mannelijke Romeinse bevolking protesteerde tegen deze vernieuwingen en dit resulteerde uiteindelijk in zijn dood. Tijdens het regime van Caligula zette Agrippina haar eerste stappen in het publieke leven en dit werd door de mannen in haar omgeving kritisch geëvalueerd. Na zijn overlijden probeerde ze haar besmeurde reputatie op te poetsen. Uit haar eerste huwelijk was een zoon geboren, maar haar echtgenoot was ondertussen bezweken aan waterzucht. Nu profileerde ze zich doelbewust als een rouwende weduwe en een zorgzame moeder.

In 48 ging keizer Claudius op zoek naar een vierde echtgenote. Hij vond in zijn nichtje Agrippina de perfecte kandidate en sloot met haar een incestueus huwelijk. Rome had een nieuwe keizerin, die steeds meer moeite had om het juiste evenwicht te bewaren tussen een onderdanig leven als de perfecte matrona en een openbaar leven aan de zijde van de keizer. Men verweet haar al gauw machtsgeil, hebzuchtig en manipulatief te zijn. De antieke literaire werken staan vol anekdotes die de heerszucht van de keizerin moeten bewijzen. In het moderne historische onderzoek heeft men die verhalen jaren lang voor waar aangenomen. Daarbij zag men al te gemakkelijk over het hoofd dat de auteurs ervan allen mannen uit de betere klassen waren en dat het publieke leven steeds hun werkterrein was geweest. Nu voelden ze zich bedreigd door rijke en intelligente vrouwen zoals Agrippina.

Wanneer we hun opvattingen over de keizerin vergelijken met het antieke beeldmateriaal, rijzen een aantal vragen. Er zijn heel wat munten, beeldhouwwerken en cameeën gevonden, waarop Agrippina wel degelijk als een ideale echtgenote en moeder wordt voorgesteld. Gedroeg ze zich ook zo in het openbaar? Waren de sensationele verhalen van de antieke auteurs pure verzinsels? Was ze een vrouw met twee gezichten? De afbeeldingen bewijzen alvast dat de keizer en zijn entourage hard hun best deden om de reputatie van hun keizerin smetteloos te houden. Na de dood van Claudius nam de houding van Agrippina in de ogen van vele Romeinse mannen extreme vormen aan. Haar zoon Nero werd door het leger tot keizer uitgeroepen en zijn moeder stond klaar om haar plaats aan zijn zijde in te nemen. Tijdens de eerste maanden van Nero’s regering slaagde Agrippina er niet langer in om zich een onderdanig imago aan te meten. Ze profileerde zich steeds meer als co-regent van het rijk. Tevoren vertoonde ze zich weliswaar aan de zijde van haar echtgenoot, maar ze kwam nooit als zijn gelijke naar voor. Het Romeinse volk reageerde heftig op de vrijpostigheid van deze vrouw en wees de keizer terecht. Nero luisterde naar de protesten van zijn onderdanen en naar zijn persoonlijk verlangen om alleen te heersen; in 59 liet hij zijn moeder vermoorden.

Een leven aan het keizerlijk hof was niet eenvoudig, zeker niet voor een vrouw. Prinsessen werden steevast ingeschakeld om de goede naam van mannen in stand te houden. Hun eigen identiteit was daarbij van geen tel. Men schreef hun een aantal regels voor en indien ze de druk niet aankonden, moesten de vrouwen het meestal bekopen. Hoewel Agrippina vandaag de dag nog steeds bekend staat als een moordzuchtige vrouw, dient men ook rekening te houden met de andere kant van de medaille. Ze hield zich geruime tijd aan het traditionele rollenpatroon en kwam bijna nooit in opstand. Maar de keizerin had niet het geduld en de diplomatie om een solide en onafhankelijke positie voor zichzelf, en haar vrouwelijke opvolgers, uit te bouwen. Ze probeerde waarden te veranderen die te diep geworteld waren in een door mannen gedomineerde samenleving. Rome was in de eerste eeuw n.C. niet klaar voor invloedrijke vrouwen en dit uitte zich meer dan eens in moord. Romeinse prinsessen stierven zelden in bed.

Universiteit of Hogeschool
KU Leuven
Thesis jaar
2004
Thema('s)