De delokalisatieproblematiek van Vlaamse bedrijven: onderzoek naar de motieven en evaluatie van het overheidsbeleid. Casestudie West-Vlaanderen.
Samenvatting van het eindwerk ingediend tot het behalen van de graad van licentiaat in de handelswetenschappen.
Campus VLEKHO - Departement Handelswetenschappen van de Hogeschool voor Wetenschap en Kunst.
Academiejaar 2004-2005
Promotor: Prof. dr. K. De Brucker
Dries Debaere, Bissegemstraat 85, 8560 Gullegem, 0485/74 89 87
Inleiding probleemstelling
Het Vlaamse bedrijfsleven is al geruime tijd in de greep van delokalisatie. Waarom verleggen bedrijven hun activiteiten naar andere landen? Is het hen hierbij enkel te doen om de lagere loonkosten of spelen nog andere factoren een rol? Denken we maar aan de strenge milieureglementering en het tekort aan bedrijventerreinen. Verder rijst de vraag of de motieven voor delokalisatie verschillen naargelang de sector. Hebben industriële bedrijven bijvoorbeeld dezelfde drijfveren om uit te wijken als de groothandelsbedrijven? Verplaatsen multinationale en niet-multinationale onderne-mingen zich om dezelfde redenen? Ten slotte kan men zich afvragen wat de overheid doet om het delokalisatie-fenomeen binnen de perken te houden en vooral wat er kan verbeterd worden. Wat is delokalisatie?
Delokalisatie is een beladen term die vaak geassocieerd wordt met banenverlies. Niettemin dient een duidelijk onderscheid gemaakt te
worden tussen enerzijds afbouwende en anderzijds expansieve delokalisatie. Eerstgenoemde betreft de overheveling van een bedrijfsactiviteit naar het buitenland mét stopzetting of vermindering van activiteit en/of tewerkstelling in België, laatstgenoemde niet. Daarenboven is gebleken uit een recente IMF-studie dat de vrees tot banenverlies m.b.t. delokalisatie van dienstenactiviteiten ongegrond is. Voor wat betreft de delokalisatie van productieactiviteiten spreken de cijfers van het Federaal Planbureau voor zich. Delokalisatie van Vlaamse bedrijven is al geruime tijd aan de gang en kan in drie
algemene delokalisatie-golven worden gesitueerd. De delokalisatie naar (1) West- en Zuid-Europa, naar (2) Oost- en Centraal-Europa en naar (3) het Verre Oosten. In dit eindwerk wordt het fenomeen beschouwd a.d.h.v. volgende theorieën: de (aangepaste) theorie van de productlevenscyclus van Vernon, het concurrentie-
voordeel volgens Porter en het OLI-paradigma van Dunning.
Determinanten van delokalisatie?
Bedrijven kunnen om diverse redenen uitwijken. Naast lagere loonkosten en vereiste marktaanwezigheid kunnen ook andere motieven een rol spelen zoals fiscale voordelen, transportkosten of beschikbare infrastructuur. Daarnaast zijn er verschillende factoren die de delokalisatiekans kunnen beïnvloeden zoals de grootte van de onderneming en de winstgevendheid. Het belang dat bedrijven hechten aan de uitwijkingsmotieven kan verschillen, niet alleen per sector, maar ook per uitwijkingsregio of soort delokalisatie.
Mogelijke motieven Agoria en Febeltex?
Om een realistischer beeld te bekomen van de uitwijkings-motieven werden in het eindwerk enkele specifieke, mogelijke motieven nagegaan in twee sectorfederaties. Uit 33 afgenomen enquêtes in het kader van het stageproject uitgevoerd bij de GOM West-Vlaanderen kwam aan het licht dat er specifieke motieven kunnen meespelen in de uitwijkingsbeslissing. Zo werd duidelijk dat vele leden-bedrijven van de technologische industriefede-ratie Agoria een grote hinder ondervinden van de zgn. knelpuntberoepen in Vlaanderen, naast de lokale belastingen en de loonkostenhandicap. Bovendien erkennen vele Agoria-bedrijven de opportuniteiten van vooral de Oost- en Centraal-Europese markten. Zo overweegt het West-Vlaamse bedrijf Metakor bijv. uit te wijken naar Centraal-Europa omwille van vooral de marktgrootte en aldus mogelijkheid tot snelle expansie. Dit bedrijf delokaliseerde trouwens de productieactiviteit reeds gedeeltelijk naar China wegens de Belgische loonkostenhandicap en de afwezigheid van bekwame vakmannen in Vlaanderen. Bij de textielfederatie Febeltex is het vooral de moordende Chinese en Turkse concurrentie en de opheffing van de resterende invoerquotas op textiel die de delokalisatiebeslissing mogelijks kan beïnvloeden. Het West-Vlaamse textielbedrijf Euro-Tapis delokaliseerde dan ook naar Turkije vooral wegens de moordende Turkse concurrentie enerzijds en de Belgische loonkostenhandicap anderzijds.
Beleidsmaatregelen?
Uit het stageproject kwam tevens tot uiting dat talrijke hinderpalen dienen te worden weggewerkt of althans versoepelt. Deze worden dan ook in het eindwerk beschreven. Het gaat hierbij vooral om de hoge loonkosten, de strenge Vlaamse milieureglementering en de administratieve rondslomp. Daarnaast belemmeren vooral de (lokale) belastingen, de stroeve arbeidsmarkt en het gebrek aan ruimte voor expansie het Vlaamse ondernemersklimaat. Ook op andere terreinen kan gereageerd worden tegen delokalisatie. Hierbij kan gedacht worden aan het belang van kennis en innovatie. Immers, indien innovatie via subsidies gestimuleerd wordt, kan ook dit bijdragen tot delokalisatie-inperking. Hierbij ligt de nadruk op het verhogen van de bedrijfssteun vanwege de Vlaamse Overheid in onderzoek & ontwikkeling (O&O) waardoor innovatie gestimuleerd kan worden. Er bestaan reeds enkele O&O-steunprogramma’s voor Vlaamse bedrijven en daarnaast zijn er ook innovatiestimulerende projecten aanwezig zoals de excellentiepolen, de talentenbank en het digitaal kenniscentrum Vlaanderen. Niettemin dient innovatie sterker gestimuleerd te worden door o.a. de middelen waarover het IWT beschikt te verhogen, en de behoefte aan durfkapitaal voor veelbelovende KMO’s te verminderen. Naast het (1) wegwerken van de hinderpalen en (2) de focus op kennis en innovatie dient er ook aandacht besteed te worden aan het (3) versterken van de Vlaamse troeven. Zo dienen de zee- en luchthavens verder uitgebouwd en ontsloten te worden, evenals de autosnelwegen. Ook mag het instandhouden en versterken van het Vlaamse scholingsniveau niet vergeten worden, met speciale nadruk op het belang van het technisch onderwijs. Brussel als hoofdstad van Vlaanderen en de EU is ten slotte een troefkaart die we ten volle dienen uit te spelen, willen we niet nog meer bedrijven verliezen.
Conclusies
Delokalisatie gebeurt om een mix van motieven waarbij de lagere loonkosten en de vereiste marktaanwezigheid de belangrijkste rol spelen. Daarnaast kunnen specifieke motieven van belang zijn. Tevens kan gesteld worden dat er geen toverformule bestaat voor het inperken van delokalisatie. Er dient gestreefd te worden naar een evenwicht tussen het wegwerken van de bestaande hinderpalen, het investeren in O&O en het versterken van de Vlaamse troeven.
LIJST VAN GERAADPLEEGDE WERKEN 1 BOEKEN
APPLEYARD, D., en FIELD, JR., A.J., International economics. 3de herziene druk. Boston, McGraw Hill, 2001.
BERNARD, P., e.a., (red.), Delocalisatie. Brussel, Federaal Planbureau, 1994.
BOSCHMA, R. A., FRENKEN, K., en LAMBOOY, J. G., Evolutionaire economie. Een inleiding. Bussum, Coutinho, 2002.
CUYVERS, L., EMBRECHTS, R. en RAYP, G., Internationale economie. Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2002.
ESCH, J.C.P.A., VAN, Internationale economische betrekkingen in hoofdlijnen. 2de herziene druk. Leiden/Antwerpen, H.E. STENFERT KROESE B.V.,1982.
HOUTHOOFD, N., Bedrijfsmanagement. Strategie, structuur, strijd. Gent, Academia Press, 2001.
JAGERSMA, P. K. en EBBERS, H., Internationale Bedrijfskunde. Van exporteren naar globaliseren. Pearson Education Benelux, Amsterdam, 2004.
PORTER, M.E., The competitive advantage of nations. London, The MacMillan Press, 1990.
2 STUDIES, RAPPORTEN EN WETENSCHAPPELIJKE TIJDSCHRIFTARTIKELS
ABRAHAM, F., e.a., (red.), Verlies, schepping en behoud van banen in een gemondialiseerde economie: een analyse op sectoraal en ondernemingsniveau en vanuit een geografisch-territoriale benadering. Brussel, DWTC, programma sociale cohesie, 2003, p. 4.
AGORIA, Central Europe: a Threat…. or an opportunity??? Brussel, AGORIA, 2004.
AGORIA, Uurloonkosten 2002 in de Agoria-sectoren. Brussel, AGORIA, 2003.
AGORIA, Escalatie lokale fiscaliteit wurgt KMO’s. Brussel, AGORIA, 10 oktober 2002. (niet-gepubliceerde lezing).
AMITI, M. en WEI, S-J., Demystifying outsourcing. In: Finance & Development, december 2004.
BELLE, H., VAN, Verdwijnt met de productie ook de kennis naar het buitenland? Een verontrustend Nederlands rapport. Rotterdam, mei 2003.
BERNARD P., e.a., (red.), Delokalisatie. Mondialisering. Een actualisatierapport over België. Brussel, Federaal Planbureau,1997.
BREYNE, P., Innovatie in West-Vlaams perspectief anno 2004 (een actuele stand van zaken). Brugge, provincieraad, 5 oktober 2004, p. 38-39.
CABUS, P., en VANHAVERBEKE, W. “Strategisch Plan Ruimtelijke Economie - Ruimte en economie in Vlaanderen: Analyse en beleidssuggesties”. Brussel, SPRE, 17 mei 2004.
CINCERA, M., e.a., R&D Activities of the Business Sector in Flanders: Results of the R&D Surveys in the Context of the 3% Target. Brussel, IWT, maart 2004, p. 9.
COUCKE, W., Delokalisatie naar Centraal- en Oost-Europa, de GO versus de KMO. Leuven, KUL, 1997, p. 62.
DEPREZ, F., Maatschappelijke en economische studie van de volksrepubliek China. Investerinspotentieel voor westerse bedrijven. Brussel, EHSAL, 1998, p. 96.
FEDERAAL PLANBUREAU, Rapport delokalisatie, innovatie en werkgelegenheid. Brussel, Federaal Planbureau, 2000.
FEBELTEX, De Belgische textielsector in 2004 en de vooruitzichten voor 2005. Brussel, FEBELTEX, http://www.febeltex.be/nederlands/conjunctuur.html.
GODDEN, F., Clusters als motor van economische welvaart. In: Smart Business Strategies, september 2004, p. 48-51.
GOM’s Vlaanderen, Suggesties naar verbetering van de Vlaamse milieureglementering. Brugge, GOM West-Vlaanderen, 2004. (niet-gepubliceerd verslag).
GOM West-Vlaanderen, West-Vlaanderen 2010. Brugge, GOM West-Vlaanderen, 2000.
GOM West-Vlaanderen, Het delokatiefenomeen vanuit West-Vlaanderen naar Noord-Frankrijk en Henegouwen en mogelijke oplossingen. Brugge, GOM West-Vlaanderen, 1995.
GOM West-Vlaanderen, Derde economisch forum: Mobiliteit in West-Vlaanderen, mogelijkheden voor distributie en logistiek. Brugge, GOM West-Vlaanderen, 11 oktober 2004.
IWT, Vlaanderen doet het goed inzake onderzoek en innovatie. Brussel, IWT, 2 juni 2004.
KONINGS, J., Are wage cost differentials driving delocalisation? Leuven, KUL, 2003.
MINCHEV, V., e.a., Determinants of European Union enterprises relocation in Bulgaria. Sofia, University of National and World Economy, 2001, p. 7; 16.
QUICKENBORNE, V., VAN, Terugdringen administratieve lasten. Brussel, 11 oktober 2004.
SLEUWAEGEN, L. en PENNINGS, E., International relocation: firm and industry determinants. In: Economics Letters, Vol. 67, Issue 2, May 2000, p.179-186.
VANDENHOVE, P., Directe investeringen in het buitenland (DIB). De investeringsstroom vanuit en naar België. Brussel, Federaal Planbureau, 2001.
VERBEKE, T., A environmental policy, policy uncertainty and relocation decisions. Gent, RUG, Faculty of economics and management, 2004, p. 48.
VERNON, R., The product life cycle in a new international environment. In: Oxford bulletin of economics and statistics, 1979, p. 255-267.
VERWILGHEN, M., Toespraak opening nieuwe bedrijfsgebouwen Thermote & Vanhalst. Waregem, TVH, 1 oktober 2004.
VOKA, Barometer lokale fiscaliteit 2004. Antwerpen, VOKA, 2004.
VOKA, Districts of Creativity meet@Flanders. Brussel, VOKA, 9 maart 2004.
VOKA, Hoe houden wij onze brains in Vlaanderen? Brussel, VOKA, 28 juni 2004.
VOKA, Investeren in kennis broodnodig. Brussel, VOKA, 7 februari 2003.
VOKA, Leidraad voor een Vlaanderen met meer economische toekomst. Brussel, VOKA, juni 2004.
VOKA, Plan-Blanpain moet aanzetten tot hervorming van arbeidsmarkt en arbeidsrecht. Brussel, VOKA, 29 juli 2004.
VOKA, Vlaanderen beste Europese uitvalsbasis distributie en logistiek. Brussel, VOKA, 28 april 2004.
WERELDBANK, Removing obstacles to growth: an overview. Genève, Wereldbank, 2004.
3 (KRANTEN)ARTIKELS EN INTERNE NOTA’S
AMEEL, J., en VAN DEN BOSSCHE, P., Kostenspiraal in bedwang houden. In: Agoria-metalen en materialen, nr. 4, http://www.agoria.be/pdf/nl/jaarverslag/2004/metalenmaterialen-N.pdf, 2004, p.1.
BRUYLAND, E., Hoe de Belgische textiel door China wordt genaaid. In: Trends, 12 februari 2004, p. 52-57.
CAMBIEN, K., Ik benijd vaak ondernemers. In: Ondernemers, jrg.13, nr. 13, 2004, p. 4-5.
DE CASTRIES, H., We moeten in Europa dringend minder arrogant worden. In: De Tijd, 17 juli 2004.
DE WITTE, R., De Turkse strop rond het Vlaamse tapijt. In: De Tijd, 18 augustus 2004.
FEBELTEX, De afschaffing van de resterende invoerquota voor textiel en kleding vanaf 1/1/2005 en de gevolgen voor de textiel- en kledingnijverheid. Brussel, FEBELTEX, 28 juli 2004. (Interne nota).
HATEM, F., Les délocalisations: Est-ce un phénomène nouveau? In: Le Monde, 1 februari 1994.
HUYGHE, C., België: gedroomde vestigingsplaats voor industrie. In: Job@, 4 september 2004.
HUYGHE, C., Vlaanderen en China zijn complementair. In: Job@, 4 september 2004.
LIEGEOIS, L. en OMBELETS, S., Ondernemingen slachtoffer van lokale fiscale excessen. In Agoria press, http//www.agoria.be/gen-nl/press, 10 oktober 2002.
OOMS, P., Slim automatiseren. In: Industrie Technisch Management, november 2004, p. 54.
WIJCKMANS, L., Weten we nu al waarin we de beste willen zijn? Winstgevende ICT-overlever Xylos stelt pertinente vraag aan de overheid. In: Job@t, 21 augustus 2004.
QUIX, F., China: het probleem nu aanpakken voor het te laat is. In: Febeltex standpunten, 15 juli 2004, http://www.febeltex.be/nederlands/actueel.
Arbeid goedkoper, producten duurder. In: De Standaard, 3 maart 2005.
België blijft toplocatie voor logistiek. In: Ekonomika, jrg. 62, nr. 2, 2004, p. 6.
Belgische loonkosten hoogste in Oeso-zone. In: De Standaard, 21 februari 2003.
Commentaar over de desindustrialisering van België: Mijlpaal. In: Tijdnet, 26 oktober 2004, http://www.tijd.be/nieuws/artikel.asp.
De afschaffing van de resterende invoerquota voor textiel en kleding vanaf 1/1/2005 en de gevolgen voor de textielindustrie. In: Febeltex persberichten, 22 juli 2004, http://www.febeltex.be/nederlands/actueel.
De loonkostenhandicap in de textielsector: de feiten. In: Febeltex standpunten, 4 april 2003, http://www.febeltex.be/nederlands/actueel.
Euro-Tapis verhuist productie naar Turkije. In: De Tijd, 18 augustus 2004.
Euro-Tapis wellicht naar Turkije. In: Het Nieuwsblad, 18 augustus 2004.
4 INTERVIEWS
BLAUWBLOMME, J., Interview met financieel directeur GELDOF METAALCONSTRUCTIE. Harelbeke, 17 september 2004.
HEMSCHOOTE, J., Interview met afdelingshoofd Ruimtelijke Ordening GOM West-Vlaanderen. Brugge, 6 oktober 2004.
LOBEL, G., Interview met personeelsdirectaur BALTA GROUP. Sint-Baafs-Vijve, 10 september 2004.
NOLLET, T., Interview met afdelingshoofd Technologie en Innovatie GOM West-Vlaanderen. Brugge, 16 september 2004.
VANDEN WEGHE, P., Interview met financieel directeur PDC BRUSH. Izegem, 5 oktober 2004.
5 WEBSITES
http://www.wordiq.com/definition/Offshoring.
http://www2.cob.ilstu.edu/gnnaidu/344Powerpoint%20slides/ch15.ppt#390,1… to Invest.
http://www.liberales.be/cgi-bin/show.pl?interview°rauwedelokalisatie.
http:// www.agoria.be/pdf/nl/publications/Pres02_NL.pdf.
http://www.landplage.de/texte/siemens.html.
http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/ruimtelijk.
http://www.flanders-dc.net/crea_nl.htm.
http://www.politics.be/modules.php?op=modload&name=News&file=article&si….
http://www.ffio.com/index.asp?fID=010302&dID=index&sID=index&lID=en.
APPLEYARD, D., en FIELD, JR., A.J., International economics. 3de herziene druk. Boston, McGraw Hill, 2001.
BERNARD, P., e.a., (red.), Delocalisatie. Brussel, Federaal Planbureau, 1994.
BOSCHMA, R. A., FRENKEN, K., en LAMBOOY, J. G., Evolutionaire economie. Een inleiding. Bussum, Coutinho, 2002.
CUYVERS, L., EMBRECHTS, R. en RAYP, G., Internationale economie. Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2002.
ESCH, J.C.P.A., VAN, Internationale economische betrekkingen in hoofdlijnen. 2de herziene druk. Leiden/Antwerpen, H.E. STENFERT KROESE B.V.,1982.
HOUTHOOFD, N., Bedrijfsmanagement. Strategie, structuur, strijd. Gent, Academia Press, 2001.
JAGERSMA, P. K. en EBBERS, H., Internationale Bedrijfskunde. Van exporteren naar globaliseren. Pearson Education Benelux, Amsterdam, 2004.
PORTER, M.E., The competitive advantage of nations. London, The MacMillan Press, 1990.
2 STUDIES, RAPPORTEN EN WETENSCHAPPELIJKE TIJDSCHRIFTARTIKELS
ABRAHAM, F., e.a., (red.), Verlies, schepping en behoud van banen in een gemondialiseerde economie: een analyse op sectoraal en ondernemingsniveau en vanuit een geografisch-territoriale benadering. Brussel, DWTC, programma sociale cohesie, 2003, p. 4.
AGORIA, Central Europe: a Threat…. or an opportunity??? Brussel, AGORIA, 2004.
AGORIA, Uurloonkosten 2002 in de Agoria-sectoren. Brussel, AGORIA, 2003.
AGORIA, Escalatie lokale fiscaliteit wurgt KMO’s. Brussel, AGORIA, 10 oktober 2002. (niet-gepubliceerde lezing).
AMITI, M. en WEI, S-J., Demystifying outsourcing. In: Finance & Development, december 2004.
BELLE, H., VAN, Verdwijnt met de productie ook de kennis naar het buitenland? Een verontrustend Nederlands rapport. Rotterdam, mei 2003.
BERNARD P., e.a., (red.), Delokalisatie. Mondialisering. Een actualisatierapport over België. Brussel, Federaal Planbureau,1997.
BREYNE, P., Innovatie in West-Vlaams perspectief anno 2004 (een actuele stand van zaken). Brugge, provincieraad, 5 oktober 2004, p. 38-39.
CABUS, P., en VANHAVERBEKE, W. “Strategisch Plan Ruimtelijke Economie - Ruimte en economie in Vlaanderen: Analyse en beleidssuggesties”. Brussel, SPRE, 17 mei 2004.
CINCERA, M., e.a., R&D Activities of the Business Sector in Flanders: Results of the R&D Surveys in the Context of the 3% Target. Brussel, IWT, maart 2004, p. 9.
COUCKE, W., Delokalisatie naar Centraal- en Oost-Europa, de GO versus de KMO. Leuven, KUL, 1997, p. 62.
DEPREZ, F., Maatschappelijke en economische studie van de volksrepubliek China. Investerinspotentieel voor westerse bedrijven. Brussel, EHSAL, 1998, p. 96.
FEDERAAL PLANBUREAU, Rapport delokalisatie, innovatie en werkgelegenheid. Brussel, Federaal Planbureau, 2000.
FEBELTEX, De Belgische textielsector in 2004 en de vooruitzichten voor 2005. Brussel, FEBELTEX, http://www.febeltex.be/nederlands/conjunctuur.html.
GODDEN, F., Clusters als motor van economische welvaart. In: Smart Business Strategies, september 2004, p. 48-51.
GOM’s Vlaanderen, Suggesties naar verbetering van de Vlaamse milieureglementering. Brugge, GOM West-Vlaanderen, 2004. (niet-gepubliceerd verslag).
GOM West-Vlaanderen, West-Vlaanderen 2010. Brugge, GOM West-Vlaanderen, 2000.
GOM West-Vlaanderen, Het delokatiefenomeen vanuit West-Vlaanderen naar Noord-Frankrijk en Henegouwen en mogelijke oplossingen. Brugge, GOM West-Vlaanderen, 1995.
GOM West-Vlaanderen, Derde economisch forum: Mobiliteit in West-Vlaanderen, mogelijkheden voor distributie en logistiek. Brugge, GOM West-Vlaanderen, 11 oktober 2004.
IWT, Vlaanderen doet het goed inzake onderzoek en innovatie. Brussel, IWT, 2 juni 2004.
KONINGS, J., Are wage cost differentials driving delocalisation? Leuven, KUL, 2003.
MINCHEV, V., e.a., Determinants of European Union enterprises relocation in Bulgaria. Sofia, University of National and World Economy, 2001, p. 7; 16.
QUICKENBORNE, V., VAN, Terugdringen administratieve lasten. Brussel, 11 oktober 2004.
SLEUWAEGEN, L. en PENNINGS, E., International relocation: firm and industry determinants. In: Economics Letters, Vol. 67, Issue 2, May 2000, p.179-186.
VANDENHOVE, P., Directe investeringen in het buitenland (DIB). De investeringsstroom vanuit en naar België. Brussel, Federaal Planbureau, 2001.
VERBEKE, T., A environmental policy, policy uncertainty and relocation decisions. Gent, RUG, Faculty of economics and management, 2004, p. 48.
VERNON, R., The product life cycle in a new international environment. In: Oxford bulletin of economics and statistics, 1979, p. 255-267.
VERWILGHEN, M., Toespraak opening nieuwe bedrijfsgebouwen Thermote & Vanhalst. Waregem, TVH, 1 oktober 2004.
VOKA, Barometer lokale fiscaliteit 2004. Antwerpen, VOKA, 2004.
VOKA, Districts of Creativity meet@Flanders. Brussel, VOKA, 9 maart 2004.
VOKA, Hoe houden wij onze brains in Vlaanderen? Brussel, VOKA, 28 juni 2004.
VOKA, Investeren in kennis broodnodig. Brussel, VOKA, 7 februari 2003.
VOKA, Leidraad voor een Vlaanderen met meer economische toekomst. Brussel, VOKA, juni 2004.
VOKA, Plan-Blanpain moet aanzetten tot hervorming van arbeidsmarkt en arbeidsrecht. Brussel, VOKA, 29 juli 2004.
VOKA, Vlaanderen beste Europese uitvalsbasis distributie en logistiek. Brussel, VOKA, 28 april 2004.
WERELDBANK, Removing obstacles to growth: an overview. Genève, Wereldbank, 2004.
3 (KRANTEN)ARTIKELS EN INTERNE NOTA’S
AMEEL, J., en VAN DEN BOSSCHE, P., Kostenspiraal in bedwang houden. In: Agoria-metalen en materialen, nr. 4, http://www.agoria.be/pdf/nl/jaarverslag/2004/metalenmaterialen-N.pdf, 2004, p.1.
BRUYLAND, E., Hoe de Belgische textiel door China wordt genaaid. In: Trends, 12 februari 2004, p. 52-57.
CAMBIEN, K., Ik benijd vaak ondernemers. In: Ondernemers, jrg.13, nr. 13, 2004, p. 4-5.
DE CASTRIES, H., We moeten in Europa dringend minder arrogant worden. In: De Tijd, 17 juli 2004.
DE WITTE, R., De Turkse strop rond het Vlaamse tapijt. In: De Tijd, 18 augustus 2004.
FEBELTEX, De afschaffing van de resterende invoerquota voor textiel en kleding vanaf 1/1/2005 en de gevolgen voor de textiel- en kledingnijverheid. Brussel, FEBELTEX, 28 juli 2004. (Interne nota).
HATEM, F., Les délocalisations: Est-ce un phénomène nouveau? In: Le Monde, 1 februari 1994.
HUYGHE, C., België: gedroomde vestigingsplaats voor industrie. In: Job@, 4 september 2004.
HUYGHE, C., Vlaanderen en China zijn complementair. In: Job@, 4 september 2004.
LIEGEOIS, L. en OMBELETS, S., Ondernemingen slachtoffer van lokale fiscale excessen. In Agoria press, http//www.agoria.be/gen-nl/press, 10 oktober 2002.
OOMS, P., Slim automatiseren. In: Industrie Technisch Management, november 2004, p. 54.
WIJCKMANS, L., Weten we nu al waarin we de beste willen zijn? Winstgevende ICT-overlever Xylos stelt pertinente vraag aan de overheid. In: Job@t, 21 augustus 2004.
QUIX, F., China: het probleem nu aanpakken voor het te laat is. In: Febeltex standpunten, 15 juli 2004, http://www.febeltex.be/nederlands/actueel.
Arbeid goedkoper, producten duurder. In: De Standaard, 3 maart 2005.
België blijft toplocatie voor logistiek. In: Ekonomika, jrg. 62, nr. 2, 2004, p. 6.
Belgische loonkosten hoogste in Oeso-zone. In: De Standaard, 21 februari 2003.
Commentaar over de desindustrialisering van België: Mijlpaal. In: Tijdnet, 26 oktober 2004, http://www.tijd.be/nieuws/artikel.asp.
De afschaffing van de resterende invoerquota voor textiel en kleding vanaf 1/1/2005 en de gevolgen voor de textielindustrie. In: Febeltex persberichten, 22 juli 2004, http://www.febeltex.be/nederlands/actueel.
De loonkostenhandicap in de textielsector: de feiten. In: Febeltex standpunten, 4 april 2003, http://www.febeltex.be/nederlands/actueel.
Euro-Tapis verhuist productie naar Turkije. In: De Tijd, 18 augustus 2004.
Euro-Tapis wellicht naar Turkije. In: Het Nieuwsblad, 18 augustus 2004.
4 INTERVIEWS
BLAUWBLOMME, J., Interview met financieel directeur GELDOF METAALCONSTRUCTIE. Harelbeke, 17 september 2004.
HEMSCHOOTE, J., Interview met afdelingshoofd Ruimtelijke Ordening GOM West-Vlaanderen. Brugge, 6 oktober 2004.
LOBEL, G., Interview met personeelsdirectaur BALTA GROUP. Sint-Baafs-Vijve, 10 september 2004.
NOLLET, T., Interview met afdelingshoofd Technologie en Innovatie GOM West-Vlaanderen. Brugge, 16 september 2004.
VANDEN WEGHE, P., Interview met financieel directeur PDC BRUSH. Izegem, 5 oktober 2004.
5 WEBSITES
http://www.wordiq.com/definition/Offshoring.
http://www2.cob.ilstu.edu/gnnaidu/344Powerpoint%20slides/ch15.ppt#390,1… to Invest.
http://www.liberales.be/cgi-bin/show.pl?interview°rauwedelokalisatie.
http:// www.agoria.be/pdf/nl/publications/Pres02_NL.pdf.
http://www.landplage.de/texte/siemens.html.
http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/ruimtelijk.
http://www.flanders-dc.net/crea_nl.htm.
http://www.politics.be/modules.php?op=modload&name=News&file=article&si….
http://www.ffio.com/index.asp?fID=010302&dID=index&sID=index&lID=en.