Erotiek in de Westerse muziek. Van Plato tot Marenzio.
Synopsis: Erotiek in de westerse muziek
van Plato tot Marenzio
Mijn hele leven lang ben ik gefascineerd door het erotische/ seksuele aspect van de mensheid. De mensen die mij omringen kunnen dit enkel bevestigen. Sinds het tweede jaar van mijn opleiding dacht ik eraan om deze interesse te verwerken in mijn eindwerk.
Drie opéénvolgende periodes worden beproken: de Griekse beschaving, de Middeleeuwen en de Renaissance. Dit zijn de eerste tijdperken uit de muziekgeschiedenis waarvan duidelijke bronnen en voorbeelden zijn bewaardgebleven.
Het ‘erotische’ aspect uit elke besproken periode wordt telkens voorafgegaan door een geschiedkundige inleiding, een socio-culturele situering en een bespreking van de tijdgeest. Ook wordt een kort overzicht gegeven van het gangbare op algemeen muzikaal vlak voor de betreffende periode.
Deze inleidende mix dompelt u helemaal onder in een muzikaal bad-van-alles; zodat u zich volledig kan verplaatsen in tijd en ruimte.
Naarmate ik meer ontdekte over ‘erotiek in de muziek’, kwam ik tot de volgende conclusie:
De manier waarop erotische elementen worden verwerkt in de muziek hangt nauw samen met de tijdgeest van de betreffende periode. De Kerk oefende hierbij een enorm grote invloed uit tijdens de besproken periodes.
Tijdens de Griekse beschaving en de Middeleeuwen had muziek louter een begeleidende of ondersteunende functie ten opzichte van de tekst. Om die reden is het voor de twee tijdperken heel moeilijk om erotische elementen in de muziek te gaan zoeken. Vanaf de Renaissance kreeg de muziek een zelfstandige en esthetische waarde. Dit is te horen aan bepaalde muzikale nieuwigheden waaronder het gebruik van canon- en imitatietechnieken, toonschildering, harmonische polyfonie.
Als voorbeeld voor de Griekse beschaving komt de zeemzoete lyrische dichteres Sapfo van Lesbos aan bod. En in de (lyrische) dichtkunst van Strato van Sardeis zijn de ongeschreven regels te volgen wat betreft homo-erotiek (regels omtrent leeftijd van de minnaars en de sociale klasse waaruit ze kwamen). Plato’s symposium dat handelt over homo-erotische relaties, werd later op muziek gezet door de biseksuele Leonard Bernstein.
De Middeleeuwen worden gekenmerkt door verschillende onhoofse troubadours die zorgden voor de nodige erotiek, waaronder Guillaume IX de Poitiers en Hertog Jan I van Brabant. De manuscripten ‘Carmina Burana’ en het ‘Gruuthuse-handschrift’ zijn beide verzamelwerken van anonieme schrijvers. De teksten handelen over de liefde, de lente, drank, vrijende monniken, hoeren, erotiek,... Kortom de ‘seks, drugs en rock’n roll’ vanuit de Middeleeuwen.
Ook in de zestiende eeuw werd muziek geschreven waarin erotische elementen geïntegreerd werden. Vooral in de 2e helft van de 16e eeuw – met het onstaan van enkele grote en kleinere Italiaanse genres – werd vaak teruggegrepen naar erotisch-seksuele aspecten, hetzij direct, hetzij indirect (via metaforen). De verhulling ervan hing nauw samen met de eigentijdse culturele opvattingen en denkwijzen en werd vooral bedreven aan de renaissancistische hoven. De metaforische madrigalen ‘Il bianco e dolce cigno’ (De witte en zachte zwaan) van Jacob Arcadelt en ‘Tirsi morir volea’ (Tirsi wilde sterven) van Giovanni Battista Guarini worden onder de loep genomen.
Voor deze periode zou het wel mogelijk zijn om de muzikale erotische elementen uit een compositie te halen. Maar dit lijkt me meer een kwestie van persoonlijke voorkeur want wat ik erotisch vind, is niet noodzakelijk voor u erotisch.
Amber Rodts
Hieronder ter aanvulling:
In het kader van mijn opleiding, is er een didactisch deel verbonden aan dit eindwerk. Al van bij het begin was duidelijk dat een eerste of tweede graad middelbaar onderwijs, geen goede doelgroep zou zijn. De meeste van deze studenten zijn nog te onvolwassen om op een gepaste manier met dit onderwerp om te gaan.
De meest passende doelgroep, mijn opleiding in acht genomen, is het tweede en derde jaar AMC (Algemene MuziekCultuur), zowel jongeren als volwassenen. Deze leerlingen worden in staat geacht om de muzikale parameters uit een auditief- of partituurfragment te analyseren.
(bij de AMC-lessen ligt de nadruk vooral op het kritisch luisteren en analyseren van de muzikale parameters).
De leeftijd van deze jongeren is echter gelijk aan de tweede graad middelbaar onderwijs. Maar de leeromgeving en motivatie van leerlingen in een muziekacademie is niet te vergelijken met die in het middelbaar onderwijs.
Het zou ook mogelijk zijn om ‘erotische’ lessen te maken voor de derde graad middelbaar onderwijs, mits een aanpassing in de lessen. Maar de AMC-klas sluit veel meer aan bij mijn opleiding.
Ik wens u veel (lees)genot met deze ‘erotische’ reis doorheen drie langvervlogen tijdperken!
Amber Rodts
Bibliografie
Bronnen
Boeken
Sadie Stanley (ed.), 2001. The new Grove dictionary of music and musicians, second edition volume 8 Egypt – flor. Macmillan Publishers Limited, z.p.
Sadie Stanley (ed.), 2001. The new Grove dictionary of music and musicians, second edition volume 10 glinka – harp. Macmillan Publishers Limited, z.p.
Sadie Stanley (ed.), 2001. The new Grove dictionary of music and musicians, second edition volume 15 liturgy – martinü. Macmillan Publishers Limited, z.p.
Sadie Stanley (ed.), 2001. The new Grove dictionary of music and musicians, second edition volume 16 marlin y coll – monn. Macmillan Publishers Limited, z.p.
Sadie Stanley (ed.), 2001. The new Grove dictionary of music and musicians, second edition volume 17 monnet – nirvana. Macmillan Publishers Limited, z.p.
Sadie Stanley (ed.), 2001. The new Grove dictionary of music and musicians, second edition volume 21 recitative – Russian Federation. Macmillan Publishers Limited, z.p.
Sadie Stanley (ed.), 2001. The new Grove dictionary of music and musicians, second edition volume 25 Taiwan – twelve apostels. Macmillan Publishers Limited, z.p.
Sadie Stanley (ed.), 1988. The Grove concise dictionary of music. Macmillan Publishers Limited, z.p.
Prof.dr. Robijns J. en Zijlstra Miep (red.), 1983. Algemene muziek encyclopedie, deel 3 don – gip. De Haan, Haarlem.
Prof.dr. Robijns J. en Zijlstra Miep (red.), 1983. Algemene muziek encyclopedie, deel 4 gir – int. De Haan, Haarlem.
Prof.dr. Robijns J. en Zijlstra Miep (red.), 1983. Algemene muziek encyclopedie, deel 6 len – mot. De Haan, Haarlem.
Prof.dr. Robijns J. en Zijlstra Miep (red.), 1983. Algemene muziek encyclopedie, deel 7 mou – paq. De Haan, Haarlem.
Prof.dr. Robijns J. en Zijlstra Miep (red.), 1983. Algemene muziek encyclopedie, deel 8 par – rus. De Haan, Haarlem.
Finscher Ludwig (Hrsg.), 1999. Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Allgemeine Enzyklopädie der Musik, Personenteil 1 aa - bae. Friedrich Blume zweite neubearbeitete ausgabe, z.p.
Finscher Ludwig (Hrsg.), 1999. Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Allgemeine Enzyklopädie der Musik, Personenteil 6 E - fra. Friedrich Blume zweite neubearbeitete ausgabe, z.p.
Finscher Ludwig (Hrsg.), 1999. Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Allgemeine Enzyklopädie der Musik, Personenteil 8 gri - hil. Friedrich Blume zweite neubearbeitete ausgabe, z.p.
Finscher Ludwig (Hrsg.), 1999. Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Allgemeine Enzyklopädie der Musik, Personenteil 10 kem - ler. Friedrich Blume zweite neubearbeitete ausgabe, z.p.
Finscher Ludwig (Hrsg.), 1999. Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Allgemeine Enzyklopädie der Musik, Personenteil 12 mer - pai. Friedrich Blume zweite neubearbeitete ausgabe, z.p.
Finscher Ludwig (Hrsg.), 1999. Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Allgemeine Enzyklopädie der Musik, Sachteil 6 mei - mus. Friedrich Blume zweite neubearbeitete ausgabe, z.p.
Prof. Dr. Van Caenegem R.C., Prof. Dr . Groenman Sj., Prof. Dr. Lauwerier H.A., Prof. Dr. Lissens R.F., mevr. Mengelberg M.M.C., 1979. Grote Winkler Prince encyclopedie deel 2 altai – astrom. Elsevier Argus, Amsterdam/Brussel.
Prof. Dr. Van Caenegem R.C., Prof. Dr . Groenman Sj., Prof. Dr. Lauwerier H.A., Prof. Dr. Lissens R.F., mevr. Mengelberg M.M.C., 1979. Grote Winkler Prince encyclopedie deel 3 astron – België. Elsevier Argus, Amsterdam/Brussel.
Prof. Dr. Van Caenegem R.C., Prof. Dr . Groenman Sj., Prof. Dr. Lauwerier H.A., Prof. Dr. Lissens R.F., mevr. Mengelberg M.M.C., 1979. Grote Winkler Prince encyclopedie deel 4 België – bory. Elsevier Argus, Amsterdam/Brussel.
Prof. Dr. Van Caenegem R.C., Prof. Dr . Groenman Sj., Prof. Dr. Lauwerier H.A., Prof. Dr. Lissens R.F., mevr. Mengelberg M.M.C., 1979. Grote Winkler Prince encyclopedie deel 7 croo – duti. Elsevier Argus, Amsterdam/Brussel.
Prof. Dr. Van Caenegem R.C., Prof. Dr . Groenman Sj., Prof. Dr. Lauwerier H.A., Prof. Dr. Lissens R.F., mevr. Mengelberg M.M.C., 1979. Grote Winkler Prince encyclopedie deel 10 glan – heer. Elsevier Argus, Amsterdam/Brussel.
Prof. Dr. Van Caenegem R.C., Prof. Dr . Groenman Sj., Prof. Dr. Lauwerier H.A., Prof. Dr. Lissens R.F., mevr. Mengelberg M.M.C., 1979. Grote Winkler Prince encyclopedie deel 15 marg – muir. Elsevier Argus, Amsterdam/Brussel.
Prof. Dr. Van Caenegem R.C., Prof. Dr . Groenman Sj., Prof. Dr. Lauwerier H.A., Prof. Dr. Lissens R.F., mevr. Mengelberg M.M.C., 1979. Grote Winkler Prince encyclopedie deel 19 ranz – salz. Elsevier Argus, Amsterdam/Brussel.
Midgley Ruth, 1977. Encyclopedie van muziekinstrumenten. Uitgeverij Helmond, Helmond/ uitgeverij Orion, Brugge.
Oling Bert en Wallisch Heinze, 2003. Geïllustreerde muziekinstrumenten encyclopedie. Rebo productions b.v., Lisse.
Willemse Th. (ed.), 1981. Componisten lexicon deel 1 A – O. Het spectrum b.v., z.p.
Willemse Th. (ed.), 1981. Componisten lexicon deel 2 P – Z. Het spectrum b.v., z.p.
Janson H.W., 1995. Werelgeschiedenis van de kunst. De Haan, Haarlem.
Dr. Kruyskamp C., 1982. van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal, deel I A – N. Van Dale lexicografie, Utrecht/ Antwerpen.
Dr. Kruyskamp C., 1982. van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal, deel II O – Z. Van Dale lexicografie, Utrecht/ Antwerpen.
Summers Della (ed.), 1992. Longman Dictionary of English Language and Culture. Addison Wesley Longmans Limited, Essex.
Knockaert Yves. Muziekgeschiedenis 1. De Garve, Brugge.
Grijp Louis Peter, 2001. Een muziekgeschiedenis der Nederlanden. Press-Salomé, Amsterdam.
Peyser Joan, 1989. Bernstein een biografie, vertaald door Lieneke NotenBoom-Kronemeijer. Aramith uitgevers, Bloemendaal.
Sappho van Lesbos, 1996. Eros ontwortelt mijn hart, gedichten en fragmenten, vertaling en nawoord door Aart R.P. Wildeboer en Pierre J. Suasso de Lima de Prado. Anthos, Amsterdam.
Ceunen Marika, ingeleid door Goossens Jan, 1994. Jan I, Hertog van Brabant de dichtende en bedichte vorst. Peeters, Leuven.
Plato, 1997. Alkibiades, symposion in vertaling van Hans Warren en Mario Molegraaf. Bert Bakker, Amsterdam.
Heeroma K. Met medewerking van Lindenburg C.W.H, 1966. Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift voor de maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden, eeste deel. Leiden.
Uyttendaele J. En Mels H., 1996. Nieuwe spelling, zachte helling. Wolters, Leuven.
Artikels
Carter Tim, 2003. ‘Word-painting’. Grove Music Online ed. L. Macy.
Macy Laura, 1996. ‘Speaking of Sex:Metaphor and Performance in the Italian Madrigal. Grove Music Online ed.
Anakreoon, fragment 72, vertaling Paul Claes (verkregen via prof. Christoffel Demoen, professor aan de universiteit van Gent).
http://employees.oneonta.edu/farberas/arth/arth213/women_Ren_florence.h…
Internet
http://www.klassiekemuziekgids.net.htm/
http://www.prevos.net/cultuur/c13112/plato.htm/
http://www.componisten.net/componisten.net/
http://www.leidenuniv.nl/mare/2003/06/11.html/
http://cf.hum.uva.nl/dsp/ljc/jan/mei.html/
http://users.pandora.be/gaston.d.haese/Gruuthuse-handschrift.html/
http://home.uchicago.edu/~atterlep/Music/arcadelt.htm/
CD’s
Pickett Philip, 1989. Carmina Burana, The New London Consort. The Decca Record Company Limited, London.
Prévin André und Mutter Anne-Sophie, 2003. Previn Violin Concerto, Bernstein Serenade. Deutsche Grammaphon GmbH, Hamburg.
Duisit Brice, 2003. Guillaume IX d’Aquitaine (1071 – 1127), Les chansons du Comte de Poitiers. Alpha, z.p.
Rinaldo Alessandrini,2001. Marenzio madrigali, concerto italiano. Opus 111, Paris.
