Het belang van betrokkenheid van familieleden bij de behandeling van psychotische patiënten: communicatie, hechting en sociale steun.
“Het begon toen hij een jaar of zeventien was… hij gedroeg zich een beetje raar, anders dan anders. Misschien te wijten aan zijn puberteit? Langzaam aan verergerde dit en plots brak de hel los… zijn rare gedrag veranderde in roekeloos, gevaarlijk soms zelfs crimineel gedrag. Hij werd achterdochtig, vertrouwde zijn eigen ouders niet meer. Hele complottheorieën verzon hij om zijn gedrag te verantwoorden. Het hele gezin werd door hem geterroriseerd, het werd onmogelijk nog samen te leven… En toen viel de harde diagnose: een psychotische stoornis.”
En dan? Waar sta je als ouder wanneer je met deze diagnose geconfronteerd wordt? Je kind wordt opgenomen, gaat in behandeling. Als ouder krijg je dan gewoonlijk wel een vorm van psycho-educatie, een uitleg over de oorzaak en de gevolgen van de ziekte, de noodzaak van medicatie… Maar wat als je kind na de behandeling weer naar huis komt? Sinds een aantal decennia bestaat er immers zoiets als de ‘vermaatschappelijking van de zorg’ waarbij patiënten zoveel mogelijk in de maatschappij gelaten worden. Dit betekent dat de zorg voor de patiënt voor een groot deel op de schouders van familieleden terechtkomt.
Familieleden van een patiënt met een psychotische stoornis voelen zich vaak hulpeloos en de terugkeer naar huis van de patiënt kan een zware belasting vormen. Studies hier rond zijn vaak eenzijdig gebaseerd op ofwel de visie van de patiënt ofwel de visie van familieleden. Slechts enkele onderzoekers integreren beide visies. In de huidige studie werd er gesteld dat er een wisselwerking bestaat op het vlak van het gezin. Zowel de ouders als de patiënt oefenen een invloed uit op elkaar. Het onderzoek vond plaats bij gezinnen van patiënten met een psychose en controlegezinnen van niet-psychotische volwassenen. Er werd gesteld dat er vooral verschillen tussen beide groepen zouden zijn op niveau van het gezin en minder op niveau van het individu.
Drie begrippen, sociale steun, communicatie en hechting, werden nader onderzocht aan de hand van vier vragenlijsten.
Op basis van gegevens uit de literatuur leek het interessant na te gaan of er een verschil is tussen klinische gezinnen en de controlegroep in de hoeveelheid sociale steun die ze ervaren. Hoe meer sociale steun een gezin ervaart, hoe minder zwaar de ziekte doorweegt. Bij gezinnen van psychotische patiënten zou dit een probleem zijn omdat ze vaak sociaal geïsoleerd raken. Ook zouden dergelijke gezinnen gekenmerkt worden door minder positieve communicatie en meer conflict. Minder adequate communicatie houdt bovendien in dat men vaak niet weet hoe de behoefte aan steun op een effectieve manier gecommuniceerd moet worden.
Wat het begrip hechting betreft gaan onderzoekers ervan uit dat een kind in relatie tot zijn ouders één van volgende drie hechtingsstijlen ontwikkelt: ‘veilige’, ‘vermijdende’ of ‘angstig-ambivalente’ hechting. Afhankelijk van de hechtingsstijl hanteert men een andere strategie van steun zoeken. Zo zal een ‘veilig’ gehecht individu meer sociale steun zoeken dan een ‘vermijdend’ of ‘angstig-ambivalent’ gehecht individu. In het onderzoek werd nagegaan of er een verschil in hechtingsstijlen kon gevonden worden tussen de gezinnen.
De resultaten toonden aan dat er vooral groepsverschillen gevonden werden op vlak van het gezin, en slechts in geringe mate op vlak van het individu. Er werd vastgesteld dat gezinnen van patiënten met een psychotische stoornis gekenmerkt werden door een hoger niveau van disfunctioneren in vergelijking met niet-klinische gezinnen. Dit uitte zich over verschillende domeinen gaande van meer conflict, minder adequaat probleemoplossend gedrag, gebrekkige communicatie tot afwezigheid van of gebrek aan sociale steun. Ook vertoonden klinische gezinnen de neiging meer vermijdend of angstig-ambivalent gehecht te zijn in tegenstelling tot controlegezinnen, die meer veilig gehecht waren.
De resultaten benadrukten eveneens dat het belangrijk is niet alleen te focussen op de problemen en conflicten binnen een gezin, maar vooral ook op het erkennen en versterken van de aanwezige positieve eigenschappen. Ook het belang van op maat gemaakte interventies voor het hele gezin kwam duidelijk naar voor. Een goede opvang, begeleiding en ondersteuning van de familie leidt tot een aanzienlijke verbetering van de vooruitzichten, niet alleen voor de patiënt maar voor het algemene klimaat binnen het gezin.
Bij een opname van een patiënt met een psychotische stoornis moeten we ervan uitgaan dat niet alleen een patiënt maar een heel systeem wordt opgenomen. Er bestaan reeds heel wat interventies gericht op de dichtste familie, toch worden ze nog te vaak niet aangeboden. Maar ook bij vrienden en kennissen is er een grote nood die niet altijd beantwoord wordt. Het is van belang ook aandacht te schenken aan het ruimere sociale netwerk, om zo het uiteenvallen van dit netwerk tegen te gaan. Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat een zekere teloorgang van het sociaal netwerk niet vermeden kan worden. Patiënten worden nagenoeg steeds teruggeworpen op de meest basale relaties in hun leven: familierelaties. En die moeten ondersteund worden!
Diane Suykens
Referentielijst
Asselbergs, L. (1990). Het sociale functioneren van schizofreniepatiënten: een deelonderzoek
van het Psychose Preventie Project. Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 45(1), 3-17.
Baker, F., Jodrey, D., & Intagliata, J. (1992). Social support and quality of life of community support clients. Community Mental Health Journal, 28, 397-411.
Baldwin, M.W., & Fehr, B. (1995). On the instability of attachment style ratings. Personal Relationships, 2, 247-261.
Barbato, A., & D’Avanzo, B. (2000). Family interventions in schizophrenia and
relateddisorders: a critical review of clinical trials. Acta Psychiatrica Scandinavica, 81-97.
Barrowclough, C., Lobban, F., Hatton, C., & Quinn, J. (2001). An investigation of models of
illness in carers of schizophrenia patients using the Illness Perception Questionnaire.
British Journal of Clinical Psychology, 40, 371-385.
Bayer, D.L. (1996). Interaction in families with young adults with psychiatric diagnosis. The American Journal of Family Therapy, 24(1), 21-30.
Becker, T., Albert, M., Angermeyer, M.C., & Thornicroft, G. (1997). Social networks and
service utilisation in patients with severe mental illness. In M. Tansella (Ed.). Making
rational mental health services (pp. 113-125). Roma Il: Pensioro Scientifico Editore.
In Howard, L., Leese, M., & Thornicroft, G. (2000). Social networks and functional status in patients with psychosis. Acta Psychiatrica Scandinavica, 102, 376-385.
Becker, T., Leese, M., Clarkson, P., Taylor, R.E., Turner, D., Kleckham, J., &Thornicroft, G. (1998). Links between social networks and quality of life: an epidemiologically
representative study of psychotic patients in South London. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 33, 299-304.
Bellack, A.S., Haas, G.L., & Tierney, A.M. (1996). A strategy for assessing family interaction patterns in schizophrenia. Psychological Assessment, 8(2), 190-199.
Birchwood, M. (2003). Pathways to emotional dysfunction in first-episode psychosis. British Journal of Psychiatry, 182, 373-375.
Bos, A. (1992). Communicatie in relaties: over de systeem- en communicatie theorie. Uitgeverij Lamma: Utrecht.
Bowlby, J. (1980). Loss: sadness and depression. Attachment and loss, 3. New York: Basic Books. In Maunder, R.G., & Hunter, J.J. (2001). Attachment and psychosomatic medicine: developmental contributions to stress and disease. Psychosomatic Medicine, 63, 556-567.
Bowlby, J. (1988a). A secure base: clinical applications of attachment theory. London: Tavistock. In De Witte, P. (2002). Onderzoek naar hechting en sociale steun bij mensen met schizofrenie. Niet gepubliceerd eindwerk.
Bowlby, J. (1988b). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development. New York: Basic Books. In Canetti, L., & Bachar, E. (1997). Parental bonding and mental health in adolescence. Adolescence,32, 381-390.
Brugha, T.S. (1995). Social support and psychiatric disorder: overview of evidence. In T.S. Brugha (Ed.). Social support and psychiatric disorder. Research findings and guidelines for clinical practice (pp. 1-38). Cambridge: University Press.
Bus, A.G., & Van Yzendoorn, M.H. (1992). Patterns of attachment in frequently and infrequently reading mother-child dyads. Journal of Genetic Psychology, 153, 395-403.
Buysse, A. (2003). Klinische psychologie. Relatiepsychologie en -pathologie. Niet gepubliceerde cursus. Universiteit Gent, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen.
Collins, N., & Feeney, B. (2000). A safe heaven: an attachment theory perspective on support seeking and caregiving in intimate relationships. Journal of Personality and Social Psychology, 78, 1053-1073.
Collins, N., & Read, S.J. (1990). Adult attachment, working models, and relationship quality in dating couples. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 644-663.
Cutrona, C.E. (1996). Social support in couples. New York: Sage.
Cutrona, C.E., & Russell, D.W. (1990). Type of social support and specific stress: toward a theory of optimal matching. In B.R. Sarason, I.G. Sarason, & G. Pierce (Eds.). Social support. An interactional view (pp. 319-366). New York: John Wiley & Sons.
Cutting, J., & Charlish, A. (1997). Schizofrenie. Het begrijpen van en omgaan met de ziekte. Utrecht: Het Spectrum.
Davis, M.H., Morris, M.M., & Kraus, L.A. (1998). Relationship-specific and global perceptions of social support: Associations with well-being and attachment. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 468-481.
Day, R. (1986). Social stress and schizophrenia: from the concept of recent life events to the notion of toxic environments. In Van Moffaert, M. (1998). Psychiatrie. Gent: Academia Press.
De Hert, M., & Peuskens, J. (1996). Schizofrene psychose. In M. De Hert, E. Thys, J. Peuskens, D. Petry, & B. van Raay (Eds.). Zin in waanzin. De wereld van schizofrenie (pp. 9-31). Berchem: EPO.
Dingemans, P.M.A.J., & Linszen, D.H. (1988). Communicatie deviantie, expressed emotion en affectieve stijl in relatie tot het symptomatische beloop van schizofrene
psychosen. In P.M.A.J. Dingemans, R.J. van den Bosch, C.R. Van Meer, & D.H. Linszen (Eds.). Schizofrenie. Recente ontwikkelingen in onderzoek en behandeling (pp. 292-250). Deventer: Van Loghum Slaterus.
De Jong, A., & van Nieuwenhuizen, C. (1995). Determinanten van sociaal functioneren en
kwaliteit van leven. In P.M.A.J. Dingemans, R.J. van den Bosch, R.S. Kahn, & A.H. Schene (Eds.). Schizofrenie. Onderzoek en implicaties voor de behandeling (pp. 235-244). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Dozier, M. (1990). Attachment organization and treatment use for adults with serious psychopathological disorders. Development and Psychopathology, 2, 47-60.
Dozier, M., & Lee, S.W. (1995). Discrepancies between self-and other-report of psychiatric symptomatology: Effects of dissmissing attachment strategies. Development and Psychopathology, 7, 217-226.
Dozier, M., Lomax, L., Tyrrell, C.L., & Lee, S.W. (2001). The challenge of treatment for clients with dismissing states of mind. Attachment & Human Development, 3(1), 62-76.
Dozier, M., Stevenson, A.L., Lee, S.W., & Velligan, D.I. (1991). Attachment organization and familial overinvolvement for adults with serious psychopathological
disorders. Development and Psychopathology, 3, 475-489.
Dunkel-Schetter, C., & Bennett, T.L. (1990). Differentating the cognitive and behavioral
aspects of social support. In B.R. Sarason, I.G. Sarason, & G. Pierce (Eds.). Social
support. An interactional view (pp. 267-296). New York: John Wiley & Sons.
Erickson, D.H., Beiser, M. & Iacono, W.G. (1998). Social support predicts 5-year outcome in
first-episode schizophrenia. Journal of Abnormal Psychology, 107, 681-685.
Feeney, J.A., & Hohaus, L. (2001). Attachment and spousal caregiving. Personal Relationships, 8, 21-39.
Ferriter, M., & Huband, N. (2003). Experiences of parents with a son or daughter suffering from schizophrenia. Journal of Psychiatric and Mental health Nursing, 10, 552-560.
Fonagy, P., Steele, M., Moran, G., Steele, H., & Higgitt, A. (1993). Measuring the ghost in the nursery: an empirical study of the relationship between parents’ mental representations of childhood experiences and their infants’ security of attachment. International Journal of the American Psychoanalytic Association, 41, 959-989. In Van Gael, M. (2002). De missing link tussen trauma en borderlineproblematiek: een benadering vanuit de hechtingstheorie. Tijdschrift voor Psychotherapie, 28(5), 365-381.
Gallo, L.C., & Smith, T.W. (2001). Attachment style in marriage: Adjustment and responses to interaction. Journal of social and personal relationships, 18, 263-289.
Giel, R., de Jong, A., & Wiersma, D. (1988). Sociale aspecten van schizofrenie. In R.J. Van Den Bosch, C.R. van Meer, P.M.A.J. Dingemans, & D.H. Linszen (Eds.). Schizofrenie. Recente ontwikkelingen in onderzoek en behandeling (pp. 284-302). Deventer: Van Loghum Slaterus.
Goldberg, D.P., & Hillier, V.F. (1979). A scaled version of the general health questionnaire. Psychological Medicine, 9, 139-145. In Tennakoon, L., Fannon, D.,
Doku, V., O’Ceallaigh, S., Soni, W., Santamaria, M., Kuipers, E., & Sharma, T.
(2000). Experience of caregiving: relatives of people experiencing a first episode of psychosis. British Journal of Psychiatry, 177, 529-533.
Halford, W.K. (1991). Beyond expressed emotion: behavioral assessment of family interaction associated with the course of schizophrenia. Behavioral Assessment, 13(2), 99-123.
Hamilton, E.B., Asarnow, J.R., & Tompson, M.C. (1999). Family interaction styles of children with depressive disorders, schizophrenia-spectrum disorders, and normal
controls. Family Process, 38(4), 463-476.
Hans, S.L., Auerbach, J.G., Asarnow, J.R., Styr, B., & Marcus, J. (2002). Social adjustment
of adolescents at risk for schizophrenia: the Jerusalem infant development
study. Journal of American Academic Child Adolescent Psychiatry, 39(11), 1406-1414.
Hansson L., Middelboe, T., Merinder, L., Bjarnason, O., Bengtsson-Tops, A., Nilsson, L.,
Sandlund, M., Sourander, A., Sorgaard, K.W., & Vindind, H. (1999). Predictors of subjective quality of life in schizophrenic patients living in the community: a Nordic multicentre study. International Journal of Social Psychiatry, 45, 247-259.
Hazan, C., & Shaver, P. (1987). Romantic love conceptualized as an attachment process. Journal of Personality and Social Psychology,52(3), 511-524.
Heru, A.M., Ryan, C.E., & Vlastos, K. (2004). Quality of life and family functioning in caregivers of relatives with mood disorders. Psychiatric Rehabilitation Journal, 28(1), 67-71.
Howard, L., Leese, M., & Thornicroft, G. (2000). Social networks and functional status in patients with psychosis. Acta Psychiatrica Scandinavica, 102, 376-385.
Jones, S.L. (1996). The association between objective and subjective caregiver burden. Archives of Psychiatric Nursing, 10, 77-84.
King, S., & Dixon, M.J. (1999). Expressed emotion and relapse in young schizophrenia outpatients. Schizophrenia Bulletin, 25(2), 377-386.
Knudson, B., & Coyle, A. (2002). Parents’ experiences of caring for sons and daughters with
schizophrenia: a qualitative analysis of coping. European Journal of Psychotherapy, Counselling & Health, 5(2), 169-183.
Kuipers, L. (1995). Expressed emotion : measurement, intervention and training issues. In
T.S. Brugha (Ed.). Social support and psychiatric disorder. Research findings and guidelines for clinical practice (pp. 257-276). Cambridge: University Press.
Lange, A., Evers, A., Jansen, H., & Dolan, C. (2002). PACHIQ-R: the parent-child interaction questionnaire-revised. Family Process, 41(4), 709-722.
Leff, J. (2000). Family work for schizophrenia: practical application. Acta Psychiatrica Scandinavica, 102, 78-82.
Leibe, M., & Kallert T.W. (2000). Social integration and the quality of life of schizophrenic patients in different types of complementary care. European Psychiatry,
15, 450-460.
Linszen, D.H., Dingemans, P.M.A.J., Scholte, W.F., Lenior, M.E., et al. (1994). Expressed motion (EE) en patiëntgebonden kenmerken als risicofactoren voor psychorecidief bij schizofrene stoornissen. Tijdschrift voor Psychiatrie, 36(7), 495-508.
Lowyck, B., De Hert, M., Peeters, E., Wampers, M., Gilis, P., & Peuskens, J. (2002). Belasting van familieleden: een onderzoek bij 120 familieleden van schizofrene patiënten in België. Tijdschrift voor Psychiatrie, 43(3), 151-159.
MacCarthy, B., Lesage, A., & Brewin, C.R. (1989). Needs for care among the relatives of
long-term users of day care. Psychological Medicine, 19, 725-736. In Tennakoon, L.
Fannon, D., Doku, V., O’Ceallaigh, S., Soni, W., Santamaria, M., Kuipers, E., &
Sharma, T. (2000). Experience of caregiving: relatives of people experiencing a first
episode of psychosis. British Journal of Psychiatry, 177, 529-533.
MacDonald, E.M., Hayes, R.L., & Baglioni, A.J. (2000). The quantity and quality of the social networks of young people with early psychosis compared with closely matched controls. Schizophrenia Research, 46, 25-30.
Magliano, L., Marasco, C., Fiorillo, A., Malangone, C., Guarneri, M., Maj, M., & the Working Group of the Italian National Study on Families of Persons with Schizophrenia (2002). The impact of professional and social network support on the
burden of families of patients with schizophrenia in Italy. Acta Psychiatrica Scandinavica, 106, 291-298.
Marrone, M. (1998). Attachment and interaction. London: Kingsley.
Maunder, R.G., & Hunter, J.J. (2001). Attachment and psychosomatic medicine: developmental contributions to stress and disease. Psychosomatic Medicine, 63, 556-567.
McFarlane, W.R., Dixon, L., Lukens, E., & Lucksted, A. (2003). Family psychoeducation and schizophrenia: a review of the literature. Journal of Marital and Family Therapy, 29(2), 223-245.
Melle, I., Friis, S., Hauff, E., & Vaglum, P. (2000). Social functioning of patients with schizophrenia in high-income welfare societies. Psychiatric Services, 51(2), 223- 228.
Mikulincer, M., & Florian, V. (1999). The association between parental reports of attachment style and family dynamics, and offspring’s reports of adult attachment style. Family Process, 38, 243-257.
Nicolai, N. (2001). Hechting en psychopathologie : een literatuuroverzicht. Tijdschrift voor Psychiatrie, 43(5), 333-342.
Ohaeri, J.U. (1998). Perception of the social support role of the extended family network by
some Nigerians with schizophrenia and affective disorders. Social Science Medicine,
47(10), 1463-1472.
Ohaeri, J.U. (2001). Caregiver burden and psychotic patients’ perception of social support in a Nigerian setting. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 36, 86-93.
Parker, G., Fairly, M., Greenwood, J., Jurd, S., & Silove, D. (1982). Parental representations of schizophrenics and their association with onset and course of schizophrenia. British Journal of Psychiatry, 141, 573-581. In Canetti, L., & Bachar, E. (1997). Parental bonding and mental health in adolescence. Adolescence,32, 381-390.
Patterson, P., Birchwood, M., & Cochrane, R. (2000). Preventing the entrenchment ofhigh expressed emotion in first episode psychosis: early developmental attachment pathways. Australasian and New Zealand Journal of Psychiatry, 34, 191-197.
Pattison, E.M., Llamas, R., & Hurd, G. (1979). Social network mediation of anxiety. Psychiatric Annals, 9, 474-482. In Nellissen, E. (1985). Netwerkinterventie: de definitieve doorbraak. In P. Igodt (Ed.). Familietherapie (pp. 173-196). Leuven: Acco.
Pierce, G.R., (1994). The quality of relationships inventory: assessing the interpersonal context of social support. In B. R. Burleson, T.L. Albrecht, & I.G. Sarason (Eds.).
Communication of social support. Messages, interactions, relationships, and
community (pp. 247-263). California: Sage Publications, Inc.
Pierce, G.R., Sarason, I.G., & Sarason, B.R. (1991). General relationship-based perceptions
of social support : are 2 constructs better than one. Journal of Personality and
Social Psychology, 61(6), 1028-1039.
Platt, S. (1985). Measuring the burden of psychiatric illness on the family: an evaluation
of some rating scales. Psychological Medicine, 15, 383-393. In Lowyck, B., De Hert, M.,
Peeters, E., Wampers, M., Gilis, P., & Peuskens, J. (2002). Belasting van familieleden: een
onderzoek bij 120 familieleden van schizofrene patiënten in België. Tijdschrift voor Psychiatrie, 43(3), 151-159.
Rosenstein, D.S., & Horowitz, H.A. (1996). Adolescent attachment and psychopathology.
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64(2), 244- 253.
Sarason, I.G., Levine, H.M., Basham, R.B., & Sarason, B.R. (1983). Assessing social support: the social support questionnaire. Journal of Personality and Social Psychology, 44(1), 127-139.
Sarason, B.R., Sarason, I.G., & Pierce, G. (1990a). Relationship-specific social support: toward a model for the analysis of supportive interactions. In B. R. Burleson, T.L.
Albrecht, & I.G. Sarason (Eds.). Communication of social support. Messages,
interactions, relationships, and community (pp. 91-112). California: Sage
Publications, Inc.
Sarason, B.R., Sarason, I.G., & Pierce, G. (1990b). Traditional views of social support and
their impact on measurement. In B.R. Sarason, I.G. Sarason, & G. Pierce (Eds.). Social support. An interactional view (pp. 9-25). New York: John Wiley & Sons.
Sarason, I.G., Sarason, B.R., Shearin, E.N., & Pierce, G.R. (1987). A brief measure of social support: practical and theoretical implications. Journal of Social and Personal Relationships 4(4), 497-510.
Sayers, S.T., Bellack, A.S., Mueser, K.T., Tierney, A.M., Wade, J.H., & Morrison, J.H. (1995). Family interactions of schizophrenic and schizoaffective patients: determinants of relatives’ negativity. Psychiatry research, 56, 121-134.
Schene, A.H., & van Wijngaarden, B. (1995). Consequenties voor het gezin en op het gezin gerichte interventies. In P.M.A.J. Dingemans, R.J. van den Bosch, R.S. Kahn, & A.H. Schene (Eds.). Schizofrenie. Onderzoek en implicaties voor de behandeling (pp. 215-234). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Schene, A.H., van Wijngaarden, B., & Koeter M. (1998). Family caregiving in schizophrenia: domains and distress. Schizophrenia Bulletin, 24, 609-618.
Seikkula, J. (2003). Open dialoog met goed en slecht resultaat bij psychotische crisis: voorbeelden van gezinnen waar geweld wordt gebruikt. Gezinstherapie, 14(2), 113-132.
Simon, F.B. (1998). Beyond bipolar thinking: patterns of conflict as a focus for diagnosis
and intervention. Family Process, 37(2), 215-232.
Simpson, J.A., Rholes, W.S., & Nelligan, J.S. (1992). Support seeking and support giving within couples in a anxiety-provoking situation: the role of attachment style. Journal of Personality and Social Psychology, 62, 434-446.
Singer, M.T., Wynne, L.C., & Toohey, M.L. (1978). In L.C. Wynne, R.L. Cromwell, S. Matthysse (Eds.). The Nature of Schizophrenia. New York: Wiley & Sons. In Dingemans, P.M.A.J., & Linszen, D.H. (1988). Communicatie deviantie, expressed
emotion en affectieve stijl in relatie tot het symptomatische beloop van schizofrene
psychosen. In P.M.A.J. Dingemans, R.J. van den Bosch, C.R. Van Meer, & D.H.
Linszen (Eds.). Schizofrenie. Recente ontwikkelingen in onderzoek en behandeling
(pp. 292-250). Deventer: Van Loghum Slaterus.
Tennakoon, L., Fannon, D., Doku, V., O’Ceallaigh, S., Soni, W., Santamaria, M., Kuipers, E.,
& Sharma, T. (2000). Experience of caregiving: relatives of people experiencing a first episode of psychosis. British Journal of Psychiatry, 177, 529-533.
Tompson, M.C., Asarnow, J.R., Burney-Hamilton, E., Newell, L.E., & Goldstein, M.J. (1997). Children with schizophrenia-spectrum disorders: thought disorder and communication problems in a family interactional context. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 38(4), 421-429.
Van den Bosch, R.J. (1994). Schizofrenie en andere psychotische stoornissen. In Vandereycken, W., Hoogduin, C.A.L., & Emmelkamp, P.M.G. (Eds.). Handboek
psychopathologie, deel 1. 2e druk, Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 115-164.
Van Gael, M. (2002). De missing link tussen trauma en borderlineproblematiek: een benadering vanuit de hechtingstheorie. Tijdschrift voor Psychotherapie, 28(5), 365-381.
Van Humbeeck, G., Van Audenhove, Ch., Pieters, G., De Hert, M., Storms, G., Vertommen, H., Peuskens, J., & Heyrman, J. (2002). Expressed emotion in the client-professional caregiver dyad: are symptoms, coping strategies and personality
related. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 37, 364- 371.
van Meer, C.R. (1988). De belasting voor familieleden. In R.J. Van Den Bosch, C.R. van
Meer, P.M.A.J. Dingemans, & D.H. Linszen (Eds.). Schizofrenie. Recente
ontwikkelingen in onderzoek en behandeling (pp. 251-267). Deventer: Van Loghum Slaterus.
van Meer, C.R. (1996). Psycho-educatie bij schizofrenie. In M. De Hert, E. Thys, J. Peuskens, D. Petry, & B. van Raay (Eds.). Zin in waanzin. De wereld van schizofrenie (pp. 71-80). Berchem: EPO.
Velligan, D.I., Goldstein, M.J., Nuechterlein, K.H., Miklowitz, D.J., & Ranlett, G. (1990). Can
communication deviance be measured in a family problem-solving interaction. Family
Process, 29, 213-226.
Walsh, J. (1994). Social support resource outcomes for the clients of two assertive community
treatment teams. Research on Social Work Practice, 4, 448-463.
Wiemer, P., Bunk, D., & Eggers, C. (2001). Characteristics of communication of schizophrenic, neurotic, and healthy adolescents. Praxis Kinderpsychologie Kinderpsychiatrie, 50(1), 16-30.
Willinger, U., Heiden, A.M., Meszaros, K., Formann, A.K., & Aschauer, H.N. (2002). Maternal bonding behaviour in schizophrenia and schizoaffective disorder, considering
premorbid personality traits. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry,
36, 663-668.
Wuerker, A.K., Haas, G.L., & Bellack, A.S. (2001). Interpersonal control and expressed emotion in families of persons with schizophrenia: Change over time. Schizophrenia Bulletin, 27(4), 671-685.
Wuerker, A.K., Kang Fu, V., Haas, G.L., & Bellack, A.S. (2002). Age, expressed emotion,
and interpersonal control patterning in families of persons with schizophrenia.
Psychiatry Research, 109, 161-170.
Zimmermann, P., & Grossmann, K.E. (1997). Attachment and adaptation in adolescence. In W. Koops, J.B. Hoeksma, & D.C. van den Boom (Eds.), Development of interaction and attachment: traditional and non-traditional approaches (pp. 271-279). Amsterdam: North Holland. In Larose, S. & Bernier, A.
(2001). Social support processes: mediators of attachment state of mind and adjustment in late adolescence. Attachment & Human Development, 3(1), 96-