Klop ik terug? Of toch eerst even een praatje slaan?
Een leidraad voor hulpverleners die met agressie in aanraking komen
‘Jeugdbendes terroriseren Efteling’, ‘Kind van zes jaar ontsnapt met geweld uit politiecombi’, ‘Ex-leerling slaat directeur in elkaar’, ‘Overburen schieten op brandweerman’, zijn maar enkele hedendaagse krantenkoppen. Of agressie in onze huidige samenleving ook effectief toeneemt laten we in het midden, maar het staat wel vast dat agressie meer en meer mediabelangstelling krijgt.
Ook in de hulpverlening is het probleem deze dagen niet meer weg te denken. Denk maar aan de scheldpartijen aan de balie van een spoedafdeling, het bedreigen van een leerkracht, de losse handjes van patiënten naar verpleegkundigen toe, het slaan van opvoedsters door geplaatste jongeren, …
Bovenstaande gebeurtenissen zijn voorbeelden van agressie. Om over agressie te kunnen spreken is het wel noodzakelijk dat we dezelfde definitie van agressief gedrag hanteren, namelijk:
“Agressief gedrag is normoverschrijdend gedrag waarbij psychische, fysische of materiële schade wordt toegebracht aan personen of objecten, tegen de wil van de betreffende personen. Dit gedrag kan zowel intentioneel als niet-intentioneel voorkomen, maar de schade mag niet per toeval toegebracht worden.”
Een ander probleem waarmee hulpverleners geconfronteerd kunnen worden, is dat ze niet weten hoe ze op dergelijke voorvallen moeten reageren. We hebben er daarom voor gekozen een praktische handleiding ‘Hoe omgaan met agressie?’ te creëren. Deze kan hulpverleners helpen op een gepaste manier met agressie om te gaan.
De leidraad geeft mogelijke acties en reacties weer en geeft aan welke handelingen je als hulpverlener kunt toepassen en welke je beter kunt vermijden. Bij het omgaan met agressie worden de te volgen stappen, die afhankelijk zijn van de fase waarin de agressie zich bevindt, gebundeld in een actieschema. Dit schema geeft achtereenvolgens een aantal stappen weer die de hulpverlener kan volgen wanneer hij met agressie geconfronteerd wordt.
controleren van eigen emoties
Zorg ervoor dat je niet overspoeld raakt door je eigen emoties. De agressor zal je niet serieus nemen als je begint te stotteren of zenuwachtig van je één been op je ander wiebelt.
inschatten van de situatie
De manier waarop de agressor tegenover je staat, maakt dat je als hulpverlener een ander beeld gaat vormen van de situatie. Een man die een wapen tegen je hoofd houdt, komt meestal bedreigender over dan een vrouw die je uitscheldt voor ‘domme gans’.
controle nemen over de situatie
Dit hangt fel samen met de keuze van de strategie.
de juiste strategie kiezen
De hulpverlener heeft keuze uit drie strategieën:
Bij de ontwijkende strategie gaat de hulpverlener de confrontatie met de agressor uit de weg door bijvoorbeeld een collega in te schakelen.
Dit in tegenstelling tot de confronterende strategie waar de hulpverlener de situatie in handen gaat nemen. Door duidelijk weer te geven welk gedrag je van de agressor verwacht en welk gedrag je niet tolereert, zorg je ervoor dat je de situatie naar je hand zet.
“Ik begrijp dat je kwaad bent, maar ik zou graag hebben dat je nu eerst gaat zitten en je mes op tafel legt, dan luister ik naar je verhaal.”
Het doel bij een deëscalerende strategie is de agressie, en dan vooral de escalatie ervan te verminderen door op een bepaalde manier met de agressor om te gaan. Dit kan door de agressor serieus te nemen door hem uit te laten razen en zijn gevoelens te erkennen door er iets over te zeggen. Je mag geen waaromvragen stellen, jezelf boven de ander plaatsen of in de verdediging gaan als je het conflict niet wil doen escaleren.
afgrenzen
De hulpverlener moet -vanaf het begin- zijn grenzen duidelijk maken aan de agressor, door het stellen van omgangsregels en het eisen van respect (het is natuurlijk belangrijk om zelf ook respect te hebben voor de agressor). Tenslotte kan je niet verwachten dat de agressor weet waar je als hulpverlener wel of niet mee om kunt. Sommige mensen steigeren als men hun arm aanraakt, anderen vinden dit de normaalste zaak van de wereld.
roepen van hulp of zichzelf verdedigen
Als men de mogelijkheid ziet om interne of externe hulp in te roepen, doe dit dan! Spreek een code af met je collega, zodat hij weet wanneer je hulp kan gebruiken, bijvoorbeeld: “De informatie die je daarstraks vroeg, heb ik gevonden, kom hem maar halen als ik met deze cliënt klaar ben.” Op deze manier zal de cliënt niet het gevoel hebben dat het over hem gaat.
verwerken van de gevolgen.
Een agressieve situatie kan verschillende gevolgen hebben. Men kan lichamelijke, materiële en psychische schade oplopen, denken we maar aan een blauw oog, een bril met een barst in of een trauma.
Het volgen van dit stappenplan kan helpen bij het vermijden van escalatie, het doen verminderen van de agressie of zelfs het verdwijnen hiervan.
Dit is echter niet het enige waar we in onze scriptie dieper op ingaan. “Klop ik terug? Of toch eerst even een praatje slaan?” is een scriptie die bestaat uit drie delen. Voordat je met agressie leert omgaan, is het gewenst dat je op de hoogte bent van het begrip agressie, zijn verschillende vormen, het verschil tussen agressie en geweld, de beïnvloedende factoren en enkele verklaringsmodellen. Deze worden in het eerste deel uitgelegd.
Het eerste deel is als het ware de basis om de verschillende stappen en verweervormen uit het tweede deel toe te kunnen passen. Deze opeenvolgende stappen en verweervormen zijn afhankelijk van de fase waarin de agressor zich bevindt. Binnen dit deel geven we regelmatig tips die de hulpverlener kan toepassen wanneer hij geconfronteerd wordt met agressie.
Ondanks alle mogelijke technieken en theoretische kennis over agressie, kan men toch pech hebben en slachtoffer worden van agressie. Het effect van agressie op de hulpverlener wordt weergegeven en we sluiten af met de mogelijkheden voor doorverwijzing naar verschillende nazorgdiensten.
Berghout, S., Booth-Butterfield, S. de Wert, C., Pijlman, R., Schüssler-Sol, M., Sorgdrager, W., & van Roon, S. (1999). Instabiele of agressieve mensen met woedeuitbarstingen. Geraadpleegd 12 april 2005 van http://www.leren.nl/cursus/sociale-vaardigheden/lastige-mensen/
Bernard, J. (2002). Over woede en agressie. In Over de rooie: Omgaan met woede en agressie (pp. 9-16). Amsterdam: Boom.
Bernard, J. (2002). Wat gebeurt er met je als je woedend wordt. In Over de rooie: Omgaan met woede en agressie (pp. 17-24). Amsterdam: Boom
Bieleman, B., Maarsingh, H., & ten Den, C. (1996). Geen kinderspel: Onderzoek naar agressie onder kinderen van 3-12 jaar in het stadsdeel Noordwest Groningen [Elektronische versie]. Geraadpleegd 16 april 2005 van
http://www.intraval.nl/nl/d/d01_hoofdstuk3.html
Brants, L., & Clement, J. (2001). Communicatie : Sociale en communicatie vaardigheden. Niet-gepubliceerde cursus.
Breakwell, G.M. (2000). Omgaan met agressief gedrag [Coping with agressive behaviour]. Baarn: Intro.
Brysbaert, M., Capaldi, E.D., Herman, C.P., Paris, S.G., Polivy, J., & Roediger, H.L. (2001). Conditionering en leren. In Psychologie een inleiding (pp. 225-260). Gent: Academia Press.
Brysbaert, M., Capaldi, E.D., Herman, C.P., Paris, S.G., Polivy, J., & Roediger, H.L. (2001). Stress en gezondheid. In Psychologie een inleiding (pp. 543-576). Gent: Academia Press.
Centrum Algemeen Welzijnswerk [CAW] (2004). Het verwerkingsproces: Andries, S., Keppens, K. & Nelis, I. Niet gepubliceerde cursus.
Centrum Algemeen Welzijnswerk [CAW] (2004). Inleiding op slachtofferhulp: Jacob, L. Niet gepubliceerde cursus.
Coekaerts, C., De Bruyn, A., Delafontaine, I., Eyckerman, J., Vandewalle I., & Van Wesenbeeck, E. (2003). Mag het licht nog even aanblijven? In Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis: Praktische Gids na een misdrijf of een plotseling overlijden (pp. 37-55). Tielt: Lannoo.
Craeynest, P. (2002). Inleiding: Kennismaking met de psychologie. In Focus op gedrag: Inleiding in de algemene psychologie of functieleer (pp. 15-69). Leuven: Acco
Craeynest, P. (2002). Automatische leerprocessen. In Focus op gedrag: Inleiding in de algemene psychologie of functieleer (pp. 231-293). Leuven: Acco
Crombez, G., De Raedt, R., Hendrickx, M., Koster, E., Van Oost, P., & Verschueren, B. (2002). Onderzoeksdomeinen. Geraadpleegd op 16 april 2005 van http://aivwww.rug.ac.be/Onderzoeksbeleid/techno2002/NL/PP/PP05V03.htm
Danckaerts, M. (1999). Agressie: een bio-psycho-sociaal model. In J. De Corte & K. Lemmens (Red.), Agressie een kinderziekte?! (pp. 23-35). Plaats onbekend: Paesen.
De Bouver, S., & Van Waesberghe, W. (Redactie). (2004, oktober 28). Leerlingen baas: agressie in atheneum van Elsene. Eén: Koppen.
De Bouver, S., & Van Waesberghe, W. (Redactie). (2004, december 9). Voetbal een feest: scheidsrechters slachtoffer van fysieke en verbale agressie. Eén: Koppen.
De Clerck, M. (1998, april). Agressief gedrag en geweld in de spoedgevallendiensten, de diensten voor psychiatrie en de psychiatrische ziekenhuizen. Paper aangeboden tijdens symposium Opvang van Agressiviteit en Geweld bij opname in Algemene en Psychiatrische Ziekenhuis, Brussel.
de Haan, H., Tönis, I., & Zonneveld, A. (1996). Attituden en bedrijfsopleidingen: de basis. Geraadpleegd 23 april 2005 van : http://www.plato.leidenuniv.nl/index.php3?m=136&c=454
De Laender, J. (1996). Waarom bestaat agressie? De plank van Karneades. In Het hart van de duisternis: Psychologie van de menselijke wreedheid (pp. 29-43). Leuven: Davidsfonds.
De Smedt, J., Durang, A., Meers, M., Van de Gucht, E., Van der Auwera, M., & Vanschoenwinkel, R. (2003, maart 10). Behandelprotocol agressie binnen spoedgevallen. Paper aangeboden tijdens studiedag Spoed en intensieve zorgen: Agressie binnen spoed en intensieve zorgen.
De Soir, E. (2000). De hulpverlener zelf. In Op het netvlies gebrand…! Traumatische stress bij hulpverleners (pp. 35-43). Leuven: Garant.
De Soir, E. (2000). Traumatische interventie als puzzel. In Op het netvlies gebrand…! Traumatische stress bij hulpverleners (pp. 49-53). Leuven: Garant.
De Vries, S. (2000). Burnout, oorzaken en signalen [Elektronische versie]. Maatwerk, 2. Geraadpleegd 29 december 2004, van http://www.burnin.nl/php3?f=sjefdevries.php3
de Wit, J., Slot, N.W., & van der Veer, G. (1995). Theorieën over de adolescentie. In Psychologie van de adolescentie (20ste dr., pp. 32-51). Baarn: Intro.
Emmerechts, S. (1999). Pesterijen in persoonlijke relaties. In Pesten wat doen we eraan? Op school, op het werk, thuis en in relaties (pp. 229-260). Icarus: Standaard.
Fast, J. (1990). Indringers in de ruimte. In De taal van het lichaam [Body language] (16de dr., pp. 39-53). Cothen: Servire Uitgevers.
Fromm, E. (1987). Goedaardige agressie. In Anatomie van de menselijke destructiviteit (pp. 165-191). Utrecht: Bijleveld.
Gerits, P., & Pieters, G. (2000). De gedragstherapeutische behandeling van agressief gedrag. In S. Tuinier, W.M. Verhoeven & P.J. Van Panhuis (red.), Behandelingsstrategieën bij agressieve gedragsstoornissen (pp. 51-66). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Gispen, L., & Schuur, G. (1990). Leven met agressie, kan dat? In Ik erger me blauw: Omgaan met woede en irritaties (pp. 15-32). Boom: Boompers.
Hofmann, L. (1999). Omgaan met fysiek bedreigende situaties. Geraadpleegd 9 april 2005 van http://www.iepdoc.nl/biblio/artikel_detail.asp?ID=37
Jeninga, J. (2000). Agressief gedrag. In Tel dan eerst even tot 10: Voorkomen van agressief gedrag (pp. 15-25). Amersfoort: CPS.
Jeninga, J. (2000). Leerlingen met agressief gedrag: de planmatige begeleiding. In Tel dan eerst even tot 10: Voorkomen van agressief gedrag (pp.27-66). Amersfoort: CPS.
Jennen, M. (2004). De psychoanalyse. In Psychotherapeutische methoden (pp. 9-17). Niet gepubliceerde cursus.
Jennen, M. (2004). Gedragstherapie. In Psychotherapeutische methoden (pp. 20-28). Niet gepubliceerde cursus.
Jennen, M. (2004). Ervaringsgerichte therapie. In Psychotherapeutische methoden (pp. 38-47). Niet gepubliceerde cursus.
Kaldenbach, H. (2004). Een wapengevaarlijke jongen op het schoolplein. [Elektronische versie] Respect, 99 tips voor het omgaan met jongeren in de straatcultuur. Geraadpleegd 23 april 2004 van www.leerlingenbegeleiding.nl/documentatie/straatcultuur.pdf
Kruk, M.R. (2000). Agressie: hypothalamus tussen hersenen en hormonen. In S. Tuinier, W.M. Verhoeven & P.J. Van Panhuis (red.), Behandelingsstrategieën bij agressieve gedragsstoornissen (pp. 1-13). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Lang, G., & van der Molen, H.T. (2000). De sociaal-leertheoretische benadering. In Psychologische gespreksvoering: Een basis voor hulpverlening (10de dr., pp. 53-109). Baarn: Nelissen.
Lang, G., & van der Molen, H.T. (2000). Basisvaardigheden. In Psychologische gespreksvoering: Een basis voor hulpverlening (10de dr., pp. 111-154). Baarn: Nelissen.
Lenie, T. (1999). Geweld bij kinderen. In I. Ponjaert-Kristoffersen (Red.), Mishandeling door kinderen: de doos van Pandora? (pp.13-37). Leuven: Acco.
Lingier, B. (2003, maart 10). Voorkomen van agressie. Paper aangeboden tijdens studiedag Spoed en intensieve zorgen: Agressie binnen spoed en intensieve zorgen.
NDC (2004, december 29). Lijnbus beschoten met luchtdrukgeweer. Het nieuwsblad.
Novis. (2004). Early nutrient deficiency may increase adolescent violence. [Elektronische versie]. Geraadpleegd 9 april 2005 van http://www.nutraingredients.com/news/news-ng.asp?id=56050-early-nutrien…
Perls, F. (1992). Gestalt [Elektronische versie]. Gestalttherapie verbatim, pp. 187. Geraadpleegd op 23 maart 2005 van http://home.wanadoo.nl/a.heer/Perls.htm
Politie Limburg Opleiding en Training [PLOT] (2005). Psychologische conflicthantering. Niet-gepubliceerde cursus.
Prinzie, P. (2004). Moeilijk gedrag: Wat is dat nu eigenlijk? In Waarom doet mijn kind zo moeilijk? Moeilijk gedrag begrijpen efficiënt straffen en belonen (pp. 11-36). Tielt: Lannoo.
Prinzie, P. (2004). Hoe evolueert asociaal gedrag? En zijn er verschillen tussen jongens en meisjes? In Waarom doet mijn kind zo moeilijk? Moeilijk gedrag begrijpen efficiënt straffen en belonen (pp. 37-62). Tielt: Lannoo.
Prinzie, P. (2004). Efficiënt belonen en straffen: hulpmiddelen op weg naar gewenst gedrag. In Waarom doet mijn kind zo moeilijk? Moeilijk gedrag begrijpen efficiënt straffen en belonen (pp. 119-138). Tielt: Lannoo.
Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. (2002). Biowetenschap en beleid achter- grondstudie. Geraadpleegd 7 april 2005 van http://home.wanadoo.nl/medbiotechnologie/achtergrondstudie%20biowetensc…
Reber, A.S. (1997). Woordenboek van de psychologie: Termen, theorieën en verschijnselen (5de dr.). Amsterdam: Bert Bakker.
Rigter, J. (1992). Agressie. In Psychologie voor de praktijk (pp. 246-251). Muiderberg: Coutinho.
Rosseel, R. (2005, januari 24). Agressie, agressief, agressiever. Cursus aangeboden tijdens de cursus Agressie, agressief, agressiever.
Schuur, G. (2001). Omgaan met agressie (5de herziene dr.). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Similes (2001, 7 januari). Hoe ga jij om met agressie…? Geraadpleegd 7 april, 2005, van http://www.similes.org/nl/Hoe%20ga%20je%2095.pdf.
Smith, M.J. (1975). Het eerste dat u leren moet: volhouden. In Als ik nee zeg, voel ik me schuldig [When I say no, I feel guilty] (22ste dr., pp. 84-95). Amsterdam: Ambo.
Smith, M.J. (1975). De grote manipulator: kritiek. In Als ik nee zeg, voel ik me schuldig [When I say no, I feel guilty] (22ste dr., pp. 103-116). Amsterdam: Ambo.
Stein, A. (1996). Agressie- wat zit erachter? In Als kinderen agressief zijn [Wenn Kinder agressiv sind] (pp. 9-68). Tielt: Lannoo.
Topman, M. (2001). Omgaan met conflicten, onredelijke verzoeken en kritiek. Geraadpleegd 23 april 2005 van http://www.leidenuniv.nl/ics/sz/so/spreken/conflict.htm
Van den Meersche, M. (2002). Het leerproces. In Psycho-pedagogie: Onderwijspsychologie (pp. 8‑34. Niet gepubliceerde cursus
Van der Hart, O. (2003). Schokkende gebeurtenissen en traumatische ervaringen. In N. Draijer, R. Kleber & O. van der Hart, Trauma, dissociatie en hypnose handboek (pp. 27-61). Lisse: Swets & Zeitlinger.
Van Loenen, A. (2005). Zelfverdeding = zelfbehoud. Geraadpleegd 10 maart 2005, van http://members.lycos.nl/verdediging/pages/verdediging1.html.
Van Panhuis, P.J. (2000). Empirisch gefundeerde risico-inschatting van agressief gedrag. In S. Tuinier, W.M. Verhoeven & P.J. Van Panhuis (red.), Behandelingsstrategieën bij agressieve gedragsstoornissen (pp. 28-66). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Van Tilburg, E. (2003a, maart 10). Agressie als maatschappelijk fenomeen… als menselijk fenomeen. Paper aangeboden tijdens studiedag Spoed en intensieve zorgen: Agressie binnen spoed en intensieve zorgen.
Van Tilburg, E. (2003b). Agressie - praktijkboek voor hulpverleners, begeleiders, leerkrachten. Antwerpen: Garant.
Van Vaerenberg, G. (2001). Agressief gedrag. In Sociale psychologie (pp. 72-89). Niet gepubliceerde cursus.
Waes, L. (2002, Maart 7). Agressie bij kinderen. Document gepresenteerd op het 2002 symposium over agressie bij kinderen. Geraadpleegd op 16 april 2005 van http://www.vbssterrebeek.be/Activiteiten/AGRESSIE.htm.
Wolters, M. (1998, april). Agressie en de hantering: een referentiekader. Paper aangeboden tijdens symposium Opvang van Agressiviteit en Geweld bij opname in Algemene en Psychiatrische Ziekenhuis, Brussel. Ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid, en Leefmilieu.