Voor het Duitse vuurpeloton. Executies in bezet België tijdens de Eerste Wereldoorlog: tussen realiteit en mythe.
Voor het Duitse vuurpeloton: executies in bezet België tijdens de Eerste Wereldoorlog: tussen realiteit en mythe
“Hoe gaat dat doodschieting toe? En de geest verplaatst zich in het vroege schemeruur. De zon is nog niet opgestaan; het donker celrijtuig, dat u naar de strafplaats voert houdt stil en ge stapt af. Is het van schrik of van koude, dat ge beeft en dat uw kin knakt? Het is ook zoo killig daar aan dien muur, waar ge zijt gereedgesteld. Voor u, in nog twijfelduister is er een wemeling van enkele soldaten, een zwakke flikkering van staal. Het gaat zoo vlug niet toe, als ge denken zoudt. Ze moeten zich in 't gelid stellen, het commando hoeft gegeven te worden juist op den slag van het bepaald uur. Een dokter staat daar om uw overlijden vast te stellen, misschien is hij het, die u desnoods den genadeslag geven moet. Nu hoort ge weer iets aanrollen, met dat licht gerol - ge kent het wel - dàt van een niet beladen doodwagen. Hij is het, die uw kist aanbrengt... Ja, ja, de blinddoek, laat hem u toch ombinden, anders... anders doet ge een onwillekeurige beweging en...”
Dit pende schrijfster Virginie Loveling neer in haar oorlogsdagboek tijdens de Eerste Wereldoorlog. Executies spreken tot ieders verbeelding. Tijdens de Grote Oorlog vielen er niet alleen in militaire kringen slachtoffers, maar ook de burgerbevolking kreeg het hard te verduren. De Belgische en Noord-Franse bevolking ging zwaar gebukt onder het Duitse bezettingsjuk. In de grote geschiedenissen van de oorlog werd deze bezetting heel vaak vergeten of slechts in de kantlijn vermeld. Toch hebben er zich aan het thuisfront bijzondere geschiedenissen afgespeeld. Een van deze geschiedenissen is deze van de spionage en in het bijzonder deze van de repressie tegen spionnen: de terechtstellingen.
Al in augustus 1914 werden de troepenbewegingen van de vijand gadegeslagen door enkelen die hun bevindingen doorspeelden aan de militaire overheid. Tegen het einde van 1914 was het systeem van spionage wijdverbreid onder de Belgische en Noord-Franse bevolking. De meeste spionnen werkten voor een geallieerde inlichtingendienst. Op het einde van de oorlog zouden er pakweg 7 000 burgers – waarvan er ongeveer 1 900 werden gearresteerd - ten dienste van de inlichtingendiensten gestaan hebben. Hiervan werden er 280 door de Duitse bezetter in de loop van de oorlog terechtgesteld. De meeste onder hen waren getrouwde mannen met een klein gezin. Ze waren tussen de 25 en 50 jaar oud. Het ging om ambtenaren of bedienden van lagere rang, arbeiders of kleine zelfstandigen. Ze woonden langsheen de landsgrens waar ze gemakkelijk brieven en informatie naar het neutrale Nederland konden smokkelen, of langsheen een spoorweg of in een stedelijke gemeenschap. Spionageactiviteiten werden uitgevoerd in opdracht van een geallieerde overheid, meestal voor een Britse dienst. Er zijn slechts tien vrouwen gefusilleerd, waaronder twee bekende gezichten: de Belgische Gabriëlle Petit en de Britse verpleegster Edith Cavell.
Een spion werd na verdenking gearresteerd door de Duitse (geheime) politie. De politie bracht hem naar de gevangenis waar hij soms dagenlang werd ondervraagd. Na een lange periode van wachten volgde het proces. Een heel netwerk werd samen voor drie Duitse rechters gebracht. Belgische advocaten werden maar zelden op een proces toegelaten. Na een terdoodveroordeling mocht de advocaat wel bemiddelen bij de gratieverzoeken en zocht hij contact op met de familie. Onmiddellijk na de weigering van het gratieverzoek werd het vonnis voltrokken.
De executies vonden plaats op een militair domein in de provinciehoofdsteden. Het verloop van het aantal executies tijdens de hele oorlog vertoont pieken en dalen. Een groter aantal executies volgt na het oprollen van een deel van een inlichtingennetwerk.
Het doodsvonnis werd door een vuurpeloton uitgevoerd. Het was een gestandaardiseerd proces dat met Duitse Gründlichkeit geregeld was. De bekendmaking van de executie met een plakbrief moest dienen als afschrikmiddel, maar het wekte ook wrevel en agitatie op bij de getergde burgerbevolking.
De Duitse bezetter fusilleerde niet willekeurig. Er werd dus wel degelijk een bewuste executiepolitiek gevoerd. In eerste instantie moesten de schadelijke elementen uitgeschakeld worden. Als dit de spionage niet verminderde, moesten er ten alle koste voorbeelden gesteld worden. Een lange reeks executies zoals in de tweede helft van de bezetting in het Etappengebiet – er werden maar liefst 40 mensen terechtgesteld op korte tijd – moest de bevolking waarschuwen voor het gevaar om als spion gearresteerd te worden. De dood of deportatie naar Duitsland waren er onlosmakelijke mee verbonden.
Na de wapenstilstand in november 1918 kwam er heel snel een uitgebreide heldencultus tot stand rond deze terechtgestelde burgers. Een plechtige begrafenis werd georganiseerd door lokale en nationale overheden. Er werd een grafmonument opgericht. Sommige gefusilleerden werden vereerd met een persoonlijk monument of een straatnaam, anderen werden slechts vermeld op het lokale oorlogsmonument. Na de oorlog werden alle gefusilleerden ook postuum onderscheiden met hoge militaire en burgerlijke decoraties door de verschillende geallieerde regeringen. Dé nationale helden en symbolen van het burgerlijke verzet en van de inlichtingendiensten kwamen voornamelijk uit Franssprekende kringen. Nederlandstalige gefusilleerden zijn slechts terug te vinden op het lokale vlak.
Vandaag wordt er maar weinig aan de gefusilleerden gerefereerd. Alleen hun namen staan nog in steen gebeiteld op de verschillende oorlogsmonumenten. Hier en daar probeert een lokale historicus wat feiten in kaart te brengen. Slechts één dame is nog een beetje gekend bij het oudere publiek: Gabrielle Petit. Zij werd in het interbellum steevast opgevoerd in allerlei schoolboekjes als de nationale heldin. Nu zijn echter veel van de monumenten en lieux de mémories beschadigd, vernield of verdwenen. Ook de herinnering aan deze 280 mensen is door de tand des tijd zwaar aangetast. Het thema bezetting heeft dan ook lange tijd in de schaduw gestaan van de grote militaire geschiedenissen.
Bibliografie
3. Bronnen en bibliografie
3.1. Primaire bronnen
“allerlei documenten over de gefusilleerden”, privé-archief André Declercq.
“documenten Jérôme Dobbelaere”, privé-archief J. Dobbelaere.
Algemeen Rijksarchief Brussel, Fonds Services Archives Patriotiques, Portefeuilles: 1; 3; 5; 6; 10; 13; 14; 23; 24A; 24B-27; 33-36; 39-47; 51; 52; 55-59; 61-64; 72; 75; 80; 90; 92; 139-141; 144-147; 149; 152-155; 161-164; 166; 169-174; 177-181; 183; 185; 187-189; 194; 199; 205; 206; 226; 228; 231; 239; 241-243; 247; 248 en 249.
Dienst Leefmilieu stad Kortrijk, doos XIV, Q, 1, C. (in overdracht aan stadsarchief Kortrijk onder nummer 2003/4, met doosnummer 18.)
Rijksarchief Gent, Modern Gemeentearchief, Moerbeke Modern (013/MOE), nummers. 374bis, 368-371.
Rijksarchief Gent, Modern Gemeentearchief, Zulte Modern (013/ZUL), nummers. 21-24.
Rijksarchief Gent, Oorlogsarchieven (272), nummers. 24bis1 – 24bis5
Rijksarchief Kortrijk, Modern Stadsarchief, nummers. 5439 en 5440
SOMA, Fédération Nationale des Prisonniers Politiques de la Guerre, BC R 1915.
Stad Gent, Gemeenteblad – 1918 – tweede halfjaar (Gent, 1918) pp. 198-199, 330-331 en p. 411.
Stadsarchief Waregem, gemeentearchief, nr. 547.4.
3.2. Secondaire bronnen
“Vodjes Papier” Duitsche Proclamaties in België en Frankrijk Uitgevaardigd. London, (New York and Toronto, s.d.), s.p.
Anciaux (Marcel), Un Martyr National, Phillipe Baucq (Bruxelles, 1920), 156 p.
Braet (J.), Gedenkschriften van Mr. Jozef Braet door Duitschers gefusilleerd te Gent den 11 augustus 1916 (Gent, s.d.), s.p.
Buerbaum (Jozef), Gedenkschriften van Janus Droogstoppel. Uit den Duitsche Bezettingstijd 1914-1918 door Droogstoppel zelf (Jozef Buerbaum); Eerste Deel: Geschiedenis der “Droogstoppel” en der “Vrije Stem” (Antwerpen, s.d.), 296 p.
Buerbaum (Jozef), Gedenkschriften van Janus Droogstoppel. Uit den Duitsche Bezettingstijd 1914-1918 door Droogstoppel zelf (Jozef Buerbaum); Tweede Deel:
Mijn proces vòòr het “Kriegsgericht”. In de gevangenissen te Antwerpen, te Aken, te Werden en te Cassel-Wehlheiden (Antwerpen, s.d.), 302 p.
Buerbaum (Jozef), Gedenkschriften van Janus Droogstoppel. Uit den Duitsche Bezettingstijd 1914-1918 door Droogstoppel zelf (Jozef Buerbaum); Derde Deel: Mijne verdere lotgevallen te Antwerpen, te Cassel en te Straatsburg (Antwerpen, s.d.), 318 p.
De Moffarts (P.), Un enfant belge fusillé à Lille. Léon Trulin, volontaire au Corps d’observation anglais, fusillé le 8 novembre 1915 (Paris, 1923).
De Moreau (H.), Le drame de la Chartreuse de Liège (1914-1918) (Bruxelles, 1924) 276 p.
Dekkers (A.), Twee helden gefusilleerd in 1915: A. Franck J. Baeckelmans (Antwerpen, 1919), 113 p.
Delandsheere (P.), L’espionnage belge en action. Un procès dramatique (Bruxelles, 1918) 48 p.
Delcourt (M.), Le commissaire Lejeune fusillé au Fort de la Chartreuse à Liège le 4 septembre 1917 (Lille, Paris, Bruges, 1920), 57 p.
Depester (Hubert), Nos Héros & Nos Martyrs de la Grande Guerre (Tamines, 1926), 191 p.
Dieudonné Lambrecht. Patriote liégeois. Sa photographie. Ses dernières lettres. Son monument commémoratif, souvernir de l’inauguration solenelle de celui-ci le 17 juillet 1930 (Liège, 1930), 48 p.
Druart (E.), Ames des héros. Louis et Antony Collard (Bruxelles-Paris, 1923), 326 p.
Druart E., Franz Merjay et sa famille (Bruxelles, 1921), 32 p. (Les Ames héroïques, 5).
Druart E., Frères héros: Louis et Antony Collard (Liège-Bruxelles, 1923), 221 p.
Du Jardin A., Gabrielle Petit: l’héroïne nationale (Anvers Opdebeek, s.d.) 540 p.
Dupont A., Louis et Antony Collard (Paris-Bruxelles-Strasbourg, 1920) (Collection des Annales Patriotiques, 1).
Fauquenot E., Un héros alsacien: Joseph Zilliox (Paris-Bruxelles-Strasbourg, s.d.), 142 p. (Collections des Annales patriotiques, 2)
Gabriel G., Gabrielle Petit, Onze Nationale heldin, volgens opzoekingen van den heer Cyriel VAN OVERBERCH (Gent, 1919), 16 p.
Gott Ambroise, Face à la mort: journal de Philippe Baucq, fusillé par les Allemands avec Miss Cavell (Paris, Perrin, 1924), 273 p.
Hommage à/Hulde aan Philippe Baucq (Schaerbeek, s.d.), 16 p.
Huberich (C.H.), Speyer (A.N.), Duitse Wetgeving in het bezette gebied van België (16 vol.). Den Haag, 1915-1919.
Jaminet F., Sous le fil électrisé. Notes et détails sur une organisation de passage de la frontière hollandaise pendant l’occupation allemande (Bruxelles, 1921), 47 p. (Paris, 1931) 93 p.
Kirschen (Sadi), Devant les Conseils de Guerre Allemands; Affaires: Cavell; Blanckaert; Boël; Frank-Backelmans; Parenté; Colon; Mus; Kugé;
Freyling; Bosteels; Libre-Belgique; Bril; Feyens; Monod. (Bruxelles, 1919), 508 p.
La glorieuse conduite de Charles Waegenaer…fusillé le 10 septembre 1917 et de Constant Spelier…décédé en captivité à Vilvorde le 15 octobre 1918/ Het roemrijke gedrag van K. Waegenaer…gefusilleerd op 10 september 1917 en van C. Spelier…overleden in gevangenschap te Vilvoorde op 15 oktober 1918 (Bruxelles/Brussel, 1939), 12 p.
Lambrecht D., Dieudonné Lambrecht, patriot liégeois (Liège, 1930), 48 p.
Leclerq E., Quelques notes sur mon arrestation, ma condamnation à mort et ma captivité en Allemagne (s.l., 1919).
Léon R.F., Amadée Gilkinet (Bruxelles, 1922), 24 p. (Ames héroïques, 10)
Léon R.F., Un fusillé de la Chartreuse. Amadée Gilkinet. Conférence à l’Association des anciens élèves des Frères des Ecoles chrétiennes de Liège (Outre-Meuse) (s.l., 1920), 40 p.
Les exécutions capitales à Bruges pendant l’occupation allemande par un témoin / De terechtstellingen te Brugge onder de Duitsche bezetting door een ooggetuige (Bruges-Brugge, s.d.) 11 p. + 11 p.
Les frères Collard (Louis et antony) fusillés à Liège, le 18 juillet 1918 (Bruxelles, 1922), 31 p. (Les Ames héroïques, 12)
Lombard (Laurent), Dieudonné Lambrecht. Un pionnier de la résistance (Bruxelles, 1952) (Collection Civisme, 154) ;
Lombard (Laurent), Face au peloton (Paris, 1937), 224 p. (Stavelot, 1938), 176 p.
Lombard (Laurent), Le drame de la villa des Hirondelles (Stavelot, 1939), 171 p.
Lombard (Laurent), Le fusillé vivant (Stavelot, 1939), 176 p.
Lombard (Laurent), Le tragique destin de M.82 (Stavelot, 1938), 176 p.
Lombard (Laurent), Les exploits du commissaire Radino (Stavelot, s.d.), 174 p.
Lombard (Laurent), Mémoires des trois fusillés (Stavelot, 1940), 160 p.
Lombard (Laurent), Zone de mort (Stavelot, 1939), 175 p.
Lyr (René), Nos héros morts pour la patrie (Bruxelles, 1923).
Mayence (F.), La correspondance de S.E. le cardinal Mercier avec le gouvernement général allemand pendant l’occupation, 1914-1918, Bruxelles, 1919
Mémoires et documents…/De heldhaftige calvarie van E. Stevigny…gedurende den oorlog 1914-1918. Gedenkschriften en documenten…(Bruxelles/Brussel, 1939), 32 p.
Merchie E., Un patriot liégeois Dieudonné Lambrecht (Paris-Bruxelles-Strasbourg, 1922), pp. 257-267.
Mortane J., Les civils héroïques (Paris, 1935), 253 p.
Nicolas F., L’héroïque calvaire d’E. Stevigny…pendant la guerre 1914-1918.
Nos héros devant la mort. Lettres de nos glorieux fusillés avec notices et portrait (Liège, 1919), 104 p.
Nothomb (Pierre), La Belgique Martyre (s.l., s.d.), 46 p.
Nysten (J.). Comment ils meurent (Liége, s.d.), 255 p.
Onze gefusilleerden, Antwerpen, s.d.
Paquet E., Un petit Belge: Léon Trulin (Bruxelles, 1921), 23 p. (Les Ames héroïques, 4).
Pirenne (H.), La Belgique et la guerre mondiale, Parijs- New Haven, 1928
Pirotte (R.), Les monuments aux combattants de la guerre 1914-1918. Valeur d’une époque (Bruxelles, mém. Lic. en Histoire, ULB, 1995).
Pourquoi Pas? Pendant l’Occupation par un des Trois Moustiquaires (Bruxelles, s.d.), 216 p.
Puissant (Louis). Des infractions aux Conventions de LA Haye commises envers les personnes par les Allemands en France et en Belgique, Thèse pour le doctorat présentée et soutenue devant la Faculté de droit de l’Université de Lyon, (Montélimar, 1921), 86 pp.
Remise solennelle des Décorations décernées par sa Majesté Britannique aux personnes des provinces d’Anvers, de Brabant et de Hainaut qui se sont particulièrement distinguées au Service Britannique des Renseignements durant l’occupation ennemie en Belgique. Programma de la Cérémonie, avec la liste nominative des décorés. (Bruxelles, 1920), 11p.
Rency (Georges), La Belgique et la Guerre 1. La vie matérielle de la Belgique durent la Guerre Mondiale (Bruxelles, 1920), 390 p.
Rondou (W.F.) en Mignon (K.), Atlas-Handboek van Belgische Geschiedenis (Lier, 1924).
Sevens (Theodoor)., Gabrielle Petit, vaderlandsch gedicht en levensschets (Antwerpen, 1920), 32 p.
Tytgat (Charles). Acta Martyrum, Nos Fusillés (Recruteurs et Espions), Philippe Baucq – Edith Cavell – J. Corbisier – Louis Neyts – Pitje Bodson – Le Grand Procès de Mons - Le Grand Procès de Charleroi – Louis Bril, etc (Bruxelles, 1919), 185 pp.
Une âme héroïque. Le notaire Léonce Roels fusillé par les Allemands le 2 mars 1916 (Bruxelles, 1921), 23 p.
Van Den Dooren (D.), Un héros national: Arthur Dubois (Bruxelles, s.d.), 46 p.
Van Hoof (A.), Gevangenisleven onder de Duitsche bezetting (Bouchout, 1920), 176 p.
Van Overbergh (Cyr.). De Nationale Heldin, Gabrielle Petit. (Brussel, s.d.), 24pp.
Vannerus (J.), Mandats d’Ecrou des Procès Baucq-Cavell; Extrait du Bulletin de la Commission des Archives de la Guerre (Tome I. – Fascicule I.) (Bruxelles, 1921), 8 p.
Verzameling der bekendmakingen en verordeningen der Duitsche overheden te Antwerpen. Antwerpen, 1914-1918, 278 p.
3.3. Dagboeken
Bartsoen (Marc), Gand sous l’occupation allemande, Notes d’un Gantois dur la Guerre de 1914-1918 (Gent, 1929), 376 p.
De Metsenaere (Wilfried), Herinneringen. Belgen in oorlog. Denderleeuw tijdens de Eerste Wereldoorlog. Naar het dagboek van Eduard Cortvrindt (Erpe, 1999), 83 p.
Stynen (L.) en Van Peteghem (S.) In oorlogsnood, Virginie Lovelings dagboek 1914-1918 (Gent, 1999).791 p.
Vierset (A.) Mes souvernirs sur l’occupation Allemande en Belgique (Paris, 1932), 493 p.
Wandt (Heinrich), Etappenleven te Gent, kantteekeningen bij de Duitsche ineenstorting: Eerste deel (Ledeberg-Gent, s.d.), 143 p.
Wandt (Heinrich), Etappenleven te Gent, kantteekeningen bij de Duitsche ineenstorting: Tweede deel (Ledeberg-Gent, s.d.), 135 p.
3.4. Bibliografie: monografieën
Abad Mier (M.), Les réseaux de renseigenements du Grand Quartier Générale belge pendant la Première Guerre mondiale 1914-1918 (Louvain-la-Neuve, mém. Lic. En Histoire, UCL, 1996).
Audoin-Rouzeau (S.), Agulhon (M.), ea., Pour une histoire culturelle (Paris, 1997).
Audoin-Rouzeau (Stéphane) et Becker (Annette), De Grote Oorlog opnieuw bezien (Brussel, 2004), 352 p.
Becker (Annette), Oubliés de la Grande Guerre. Humanitaire et culture de guerre 1914-1918. Populations occupées, déportés civils, prisonniers de guerre (S.l., 1998), 397 p.
Becker (Jean-Jacques), Winter (J.M.), ea., Guerre et Cultures, 1914-1918 (Paris-1994) p.445.
Bernard (Henri), Un géant de la résistance: Walthère Dewé (Bruxelles, 1971) 245 p.
Capiteyn (André) en De Backer (Christian), Gent en de Eerste Wereldoorlog: het stadsleven in de jaren 1914-1918 (Gent, 1991).
Ceunen (Marika) en Veldeman (Piet) (red.), Aan onze helden en martelaren... Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914) (Leuven, 2004), 355 p.
Claisse (Stéph.), La mémoire de la guerre 1914-1918 à travers les monuments les monuments aux morts des communes d’Etalles, Habay, Léglise et Tintigny (Brussel, 2002).
De Maesschalck (Kr.), Engelen (Cor.), e.a., Oorlogsmonumenten 1914-1918 in Vlaams-Brabant (Brussel, Alg Rijksarchief, 2000).203 p.
de Schaepdrijver (Sophie), De Groote Oorlog, Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog (Anwerpen/Amsterdam, 1997), 366 p.
De Vos, (Luc), De Eerste Wereldoorlog (Leuven, 1997), 176 p.
Decock (P.), ‘La Dame Blanche, Un réseau de renseignement de la Grande Guerre, 1916-1918, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, ULB ; Bruxelles, 1981) 271 p.
Nathalie (Depoorter), Diksmuide tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een prosopografische analyse van het verzet (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, RUG, 1997).
Descamps, (Sofie), Tielt: bezette stad tijdens de Eerste Wereldoorlog, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, RUG, 1999), 256 p.
Deweerdt (Denise), De vrouwen van de Eerste Wereldoorlog (Gent, 1999), 299 p.
Dhuyvetter (B.), Les monuments aux morts, les plaques et les stèles commémoratives, les noms de rues, de la première et deuxième guerre mondiale dans le grand Mouscron (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UCL, 1988).
Ergen (N.), La mémoire de la Grande Guerre à travers les monuments d’Ans, Awans et Saint-Nicolas (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UCL, 2001).
Ghistelinck (R.), e.a., 150 Memorabele Waregemnaars (Waregem, 2001), p. 99.
Guilitte (A.), Les monuments aux morts de la guerre 1914-1918 dans les communes de grand Namur (1919-1932) (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UCL, 1988).
Guilluy (V.), Edouard Lagasse de Locht et les services Hunter, réseau de renseignements en 1916-1918 (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UCL, 1988).
Hendrick (A.), Oram: un réseau de renseignement allié pendant la Première Guerre mondiale (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UCL, 1982).
Horne (John) and Kramer (Alan). German Atrocities 1914, A History of Denial (Yale, New Haven and London, 2001), 608 p.
Jacobs (Mariette), Zij, die vielen als helden…1: Cultuurhistorische analyse van de oorlogsgedenktekens van de twee wereldoorlogen in West-Vlaanderen (Brugge, 1995), 175 p.
Jacobs (Mariette), Zij, die vielen als helden…2: Inventaris van de oorlogsgedenktekens van de twee wereldoorlogen in West-Vlaanderen (Brugge, 1996), 496 p.
Jeunet (Jean-Pierre), Laurant (Guillaume) en Casoar (Phil), Un long dimanche de fiançailles. Naar de roman van Sébastien Japriso (Tielt, 2005), 95 p.
Ledent (Ph.), Les réseaux de renseignements du GQG français en Belgique pendant la Première Guerre mondiale (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UCL, 1994).
Luykx (Th.), Politieke geschiedenis van België van 1789 tot heden (Amsterdam en Brussel, 1969), 603 p.
Mcphail (Helen), The Long Silence, Civilian Life under the German Occupation of Nothern France, 1914-1918 (London and New York, 2001), 235 p.
Ongena (Marc), De executieoorden van Rieme en Oostakker (Gent, 2000), 58 p.
Oord der Gefusiljeerden, 1914-1918, (Uitgegeven door de Bond der Politieke Gevangenen en agenten der geheime diensten 1914/18 van Oost-Vlaanderen) (Gent, s.d.), s.p.
Pierre (N.), Les monuments, les plaques et les stèles commémoratives de première et deuxième guerres mondiales dans les communes des Virton et Tintigny (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UCL, 1992).
Tammy Proctor, Female Intelligence, Women and Espionage in the First World War, (New York and London, 2003), 205 p.
Ronvaux (P.), Gabrielle Petit: la mort en face (Izegem, 1994), 490 p.
Isabel Rys, Eeklo tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een prosopografische analyse van het verzet (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, RUG, 1997), p. 184.
Schepens (Luc), Brugge bezet, 1914-1918, 1940-1944: Het leven in een stad tijdens twee wereldoorlogen (Tielt, s.d.), pp. 198-202.
Vandepitte (Paul), e.a., Van Thielt tot Tielt (Tielt, 1975), s.p.
Van Den Wijngaert (Mark), De Wever (Bruno), e.a., België tijdens de Tweede Wereldoorlog (Antwerpen, 2004), 317 p.
Van Hoonacker (Egied), Kortrijk 1914-1918, Een stad tijdens de Eerste Wereldoorlog (Kortrijk, 1994).
Van Ypersele (L.) et Debruyne (E.), De la guerre de l’ombre aux ombres de la guerre, l’espionnage en Belgique durant la guerre 1914-1918, histoire et mémoire (Bruxelles, 2004), p. 316.
Verhelst (K.), De Eerste Wereldoorlog in Limburg: verslagen (Hasselt, 1997), s.p.
Westwell (Ian), De Eerste Wereldoorlog. Een overzicht van alle belangrijke gebeurtenissen en ontwikkelingen dag na dag (Aartselaar, s.d.), 192 p.
Willmott (H.P.), Eerste Wereldoorlog (Tielt/Utrecht, 2004), 319 p.
Wils (Lode), Flamenpolitik en aktivisme (Leuven, 1974), 272 p.
3.5. Bibliografie: artikels in boeken of tijdschriften
Art (Jan), ‘Het historisch monument: een bepaalde manier van omgaan met het verleden’, in: Frank Seberechts (red.), Duurzamer dan graniet, Over monumenten en Vlaamse beweging (Tielt, 2003), pp. 13-23.
‘Amadée Gilkinet, fusillé à Liège le 17 juin 1916’ in: Charité, 9 jan. 1921, 281-282.
‘Nos gloires nationales. Oscar Lelarge fusillé à la Chartreuse (Liège) le 7 juin 1915.’ in: Semaine d’Averbode, 1, 2 jan. 1921, 5-6 ; 2, 9 jan., 1921, 13.
Bombay (Jo), ‘Tien mensen achter straatnaamborden te Drongen’, in: Jaarboek 1982 van de Heemkundige Kring Dronghine, pp. 38-46.
Braun (Thomas), ‘Le Défenseur devant le Conseil de guerre Allemands’, in: Le Bâtonnier Louis Braffort, (Brussel, s.d.), p. 47-57.
Buyle (Maurice) en Hoebeke (Guy), ‘De Eerste Wereldoorlog’, in: Heemkundige Kring “Oud-Wachtebeke”. Jaarboek 1988, pp. 5-77.
De Backer (Christian), ‘Heinrich Wandt (1890-1965), auteur van het etappenleven te Gent. Een proeve van bio-bibliografie’, in: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks - deel 39, 1985, pp. 223-246.
De Both (Luc), ‘Spoorwegspionage tijdens wereldoorlog I in Zottegem: het net van Léonce Roels en Desiré Van den Bossche’ in: Handelingen Zottegems genootschap voor Geschiedenis, II, 1985, pp.9-77.
De Schaepdrijver (Sophie), "Occupation, Propaganda, and the Idea of Belgium," in: Aviel Roshwald and Richard Stites, eds., In: European Culture in the Great War: the Arts, Entertainment, and Propaganda, 1914-1918 (Cambridge University Press, 1999), 267-294.
De Schaepdrijver (Sophie). “Drie Vlaamse schrijvers en de Groote Oorlog: de oorlogsaantekeningen van Virginie Loveling, Stijn Streuvels en Cyriel Verschaeve”, Te verschijnen in: Handelingen van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 2003.
Decock (P.) «La Dame Blanche, 1916-1918 » in: Tijdschrift voor Militaire Geschiedenis 1987, pp. 217-226
Decock (P.), ‘La Dame Blanche, 1916-1918’, in : Revue Belge de Philologie et d’Histoire, 1987, t.27 (3). pp 217-226.
Dubosch (Paul), ‘De Gebroeders Edmond en Karel Verschraegen, deel 1’ in: Tijdschrift van de heemkundige kring van Moerbeke-Waas, VI, nr. 2, juni 1998, pp. 30-39.
Dubosch (Paul), ‘De Gebroeders Edmond en Karel Verschraegen, deel 2’ in: Tijdschrift van de heemkundige kring van Moerbeke-Waas, VI, nr. 3, oktober 1998, pp. 27-34.
Dubosch (Paul), ‘Honoré David’, in: Tijdschrift van de heemkundige kring van Moerbeke-Waas, VII, nr. 1, februari 1999, pp. 27-30.
Hans (A.), ‘Le placard rouge ou la fin d’un espion’, in: Le Livre de nos Héros, Anvers, 6, 1920, 16 p.
Hoebeke, (Guy), ‘De Eerste Wereldoorlog in de herinnering van de Wachtebekenaren’, in: Wachtebeke, Jaarboek 1984, Heemkundige Kring “Oud-Wachtebeke”, 1984, pp. 40-48
‘Huldiging Braffort, 24 augustus 2004’, in: Informatieblad Nederlandse Orde van Advocaten te Brussel Permanente Vorming, 2004-2005; 1, pp. 745-747.
Maerten (Fabrice), ‘De katholieke kerk, aanwezigheidspolitiek’, in: Mark Van den Wijngaert, Bruno De Wever, e.a., België tijdens de Tweede Wereldoorlog (Antwerpen, 2004), pp. 143-152
Maerten (Fabrice), ‘Het Verzet, antifascisme en patriottisme’, in: Mark Van den Wijngaert, Bruno De Wever, e.a., België tijdens de Tweede Wereldoorlog (Antwerpen, 2004), pp. 207-263.
Martiny (V.G.), ‘Le souvenir de Philippe Baucq, architecte’ in: FB, 210, 1976, 125-164.
Mertens (J.), ‘Louis Franck in het verzet tijdens de Eerste Wereldoorlog’ in: Belgisch Tijdschrift voor Militaire Geschiedenis 1977-1978, pp.331-346 en 399-418.
Rossie, (Jan), ‘Gabriëlle Petit, heldin uit W.O.I, nog steeds vereerd in Boekhoute’, in: De Twee Ambachten. Heemkundig Tijdschrift gemeente Assenede, V, nr. 2, oktober 1997, pp. 27-34.
Van de Veire, (Remi), ‘Camiel Hoste uit Oosteeklo gefusilleerd te Gent’, in: De Twee Ambachten. Heemkundig Tijdschrift gemeente Assenede, IV, nr. 1, april 1996, pp. 14-16.
Verbeke (Patrick), ‘De terechtstelling van Charles Fryatt’, in: De Grote Oorlog, Kroniek 1914-1918, Essays over de Eerste Wereldoorlog, (Soesterberg, 2002) pp. 220-251.
Waregem (Stad), ‘Sabbe en Verschuere, twee helden door Waregem aanbeden’ in: Memorial Rain (Waregem, 2002), pp. 58-61.
3.6. Bibliografie: Werkinstrumenten, bibliografieën, voordrachten
Jeroen Adams, Een electorale en socio-professionele analyse van het Vlaams-Nationalisme in West-Vlaanderen, 1938-1976-2000. (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, RUG, 2002), 165 p.
Chielens, (Piet) (Coördinator In Flanders Fields Museum), Lafaards en Deserteurs, executies in de Groote Oorlog: Voordracht gehouden, op 22 maart 2005 in Roeselare: ter gelegenheid van de Nacht van de Geschiedenis
De Ridder-Symoens (Hilde), ‘Prosopografie en middeleeuwse geschiedenis: een onmogelijke mogelijkheid?’, in: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe reeks – deel 45, 1991, pp. 95-118.
de Schaepdrijver (Sophie), “Idealism Remembered, Idealism Dismembered: Contested Memories of the German Occupation of Belgium.” Werk gepresenteerd op het internationale congres in Trinity College, Dublin op 26-28 december 2001.
de Schaepdrijver (Sophie), Rapport de la séance 1b: Une société 'sous la botte'? Vivre l'occupation. La Belgique occupée, ou l'autre front., lezing
Tallier (Pierre-Alain) en/et Soupart (Sven), La Belgique et la Première Guerre mondiale Bibliographie Tome 2 (ouvrages édités de 1985 à 2000); België en de Eerste Wereldoorlog Bibliografie. Deel 2 (werken uitgegeven van 1985 tot 2000) (Brussel, 2001), 195 p.
Tallier (Pierre-Alain) et/en Boijen (Richard), La Belgique et la Première Guerre mondiale, Etat des sources – Etat de la recherche, Actes du colloque des 8 et 9 novembre 2001/België en de eerste Wereldoorlog, Bronnen – Stand van het onderzoek, Acta van het colloquium van 8 en 9 november 2001 (Bruxelles/Brussel, 2002), 340 p.
Philippe (Paul), Sieben (Luc), e.a., La Belgique et la Première Guerre mondiale Bibliographie België en de Eerste Wereldoorlog Bibliografie; publiée sous la direction/uitgegeven onder leiding van Patrick Lefevre et/en Jean Lorette (Centre d’histoire militaire – traveaux; centrum voor militaire geschiedenis – Bijdragen) (Bruxelles/ Brussel, 1987), 598 p.
3.7. Websites
De Grootste Belg: internet: http://www.degrootstebelg.be [02/05/2005].
Documenten Karel Waegenaer: http://blog.zog.org/2004/01/afscheid.html
Executies van soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog: http://www.shotatdawn.org [11/05/2005].
Firstworldwar.com: http://www.firstworldwar.com. De bron van deze website is: Source Records of the Great War, Vol. III, ed. Charles F.
Horne, National Alumni 1923. [12/05/2005].
Hendriks Medal Corner: http://users.skynet.be/hendrik [29/04/2005].
HISGIS (Geographical historical statistics in Belgium 1800-1963/2000): http://www.flwi.ugent.be/hisgis [19/05/2005].
Les Fusillés de la Chartreuse: http://www.1914-1918.be/civil_fusilles.php [28/04/2005].
Monumenten & Landschappen: http://www.monument.vlaanderen.be [29/04/2005].
Museum der BSD – Soest “Kamp Gabriëlle Petit, Belgische garnizoenen in Duitsland vanaf 1945”,: http://www.museum-bsd.de/museum-bsd/grafiken/standorte/kaserne.asp?foto… [14/02/2005].
Routeplanning en straatwijzer: http://www.mappy.be [05/05/2005].
Routeplanning en straatwijzer: http://www.de-rouck.be [17/05/2005].
Vlaams Centrum voor Volkskunde met verenigingenwijzer: http://www.vcv.be [19/05/2005].
