Naar een Olijfboomcoalitie in Vlaanderen
Geen Olijfboomcoalitie in Vlaanderen
Na de federale verkiezingen van 10 juni dit jaar zit politiek links in Vlaanderen in zak en as. Sp.a en Groen! behaalden samen nog geen vierde van de Vlaamse stemmen. Beide partijen hebben voor dit resultaat de hand in eigen boezem gestoken en zijn aan het herbronnen. Dat er nog niet is opgeroepen om de linkse krachten te bundelen kan betekenen dat de partijprominenten lessen hebben getrokken uit het lot van talrijke voorgangers die hun tanden hebben stukgebeten op progressieve alliantievorming.
Nochtans is er sinds begin jaren negentig een buitenlands voorbeeld dat voor Vlaamse linkse frontdromers verleidelijk is om zich er aan te spiegelen. In Italië verenigden toen zo goed als alle linkse partijen zich onder leiding van Roman Prodi in de Olijfboomcoalitie. Toch betekende dit niet de oprichting van een grote sociaaldemocratische partij. De afzonderlijke politieke partijen bleven bestaan en behielden hun eigen karakter maar ze zouden voortaan in verkiezingstijden de krachten bundelen en gezamenlijke lijsten en een gemeenschappelijk programma voorstellen. Op die wijze kwam in 1996 voor het eerst in de naoorlogse geschiedenis van Italië een linkse regering aan de macht.
Aangetrokken door het succes van dit experiment riepen in 2001 twee jonge socialisten - Kathleen Van Brempt en Stefaan Thijs – op tot het vormen van een Olijfboomcoalitie in Vlaanderen. Dit moest uitmonden in het voor verkiezingen verenigen van de toenmalige SP, Agalev, het progressieve deel van de VU en de ACW-vleugel binnen de CVP. Vanuit deze groepen werd echter snel afwijzend gereageerd op dit voorstel. Deze ‘njet’ werd verantwoord door verwijzingen naar de inhoudelijke verschillen tussen de partijen en de vrees voor verschraling van het politieke debat.
Er zijn echter andere oorzaken voor deze mislukking van progressieve frontvorming waarvan de betrokken politici zich toen wellicht niet ten volle bewust waren.
Bij de oproep tot de oprichting van een Vlaamse variant van de Olijfboomcoalitie werd over het hoofd gezien dat in Italië dergelijke politieke koepelvereniging pas tot stand was gekomen nadat men er in 1993 het kiessysteem had veranderd. Het kiesstelsel dat tot op dat moment gelijkaardig was aan datgene dat in ons land wordt gebruikt werd er gewijzigd tot een meerderheidssysteem. Zo een stelsel bevoordeelt grote partijen bij de zetelverdeling en zet kleine partijen er dus toe aan om de krachten te bundelen. Deze stimulans was voor progressieve Italiaanse partijen krachtig genoeg om hun inhoudelijke verschillen te verzoenen en zich te verenigen in een links kartel.
Vandaag meer dan ooit zijn er argumenten te vinden voor een gelijkaardige kiesstelselwijziging in België. Net zoals in Italië tot aan het begin van de jaren negentig van vorige eeuw het geval was, verlopen regeringsvormingen in ons land moeizaam omdat er zoveel partijen aan tafel moeten schuiven om een voldoende meerderheid te vinden. Dit is voor een deel te wijten aan het kiesstelsel dat relatief tolerant is tegenover kleine partijen. Dergelijke langdurige formaties geven bovendien aan kiezers het gevoel dat niet hun stem bij verkiezingen maar onderhandelingen in duistere kamers nadien bepalen hoe de regering er zal uitzien en welk programma die zal nastreven. Een kiesstelselwijziging naar Italiaans model zou er kunnen voor zorgen dat ook in België kiezers de duidelijke keuze hebben tussen twee programma’s en toekomstige regeringscoalities en langdurige postelectorale onderhandelingen naar het verleden verwijzen.
In België en Vlaanderen is dergelijke wijziging van het kiessysteem – en bijgevolg ook de stimulans voor partijen om zich te verenigen – voorlopig achterwege gebleven. En het lijkt ook onwaarschijnlijk dat dit in de toekomst zal gebeuren. In tegenstelling tot wat in het Italiaanse politieke systeem het geval was, staat in België het kiessysteem in de grondwet ‘gebetonneerd’. Dit betekent dat er een tweederdemeerderheid vereist is om dit stelsel te wijzigen. Een wijziging van het kiessysteem in meerderheidszin leidt meestal tot het vormen van twee blokken, een links en een rechts. Centrumpartijen zijn gedoemd om zich aan te sluiten bij een van beide zijden of te verdwijnen. Zo geschiedde ook in Italië waar de christendemocratische partij, voorheen de grootste van het land, na de wijziging van de kieswet uit mekaar viel in kleine delen die zich bij een van beide allianties aansloten. Hetzelfde lot is ook weggelegd voor extremistische partijen, die zich ofwel zullen moeten matigen om aanvaard te worden in een van beide koepels ofwel door het meerderheidskiesstelsel ernstig benadeeld worden. Vertaald naar de Belgische situatie betekent dit dat de christendemocratische centrumpartijen en de extreemrechtse formaties een voor hen nadelige kiesstelselwijziging wellicht zullen afwijzen. Bovendien is het zeer waarschijnlijk dat ook kleinere partijen zoals de groenen zullen vasthouden aan hun autonomie en dus een wijziging van het kiessysteem zullen afwijzen. Het vinden van een tweederdemeerderheid lijkt zeer onwaarschijnlijk.
Aldus lijkt het besluit dat linkse politici progressieve frontvorming in de vorm van een Olijfboomcoalitie als oplossing voor de huidige malaise – van hun eigen kamp én van het land - in de kast mogen laten. Maar dat hoeft niet eens zo een grote ontgoocheling te wezen. Italië is er sinds de hervormingen uit de eerste helft van de jaren negentig niet stabieler op geworden. Ook na de kiesstelselhervorming vielen regeringen er met de regelmaat van de klok.
Bibliografie
Wetenschappelijke Tijdschriften
(anon.), 1996, Political background. In: Country Profile. Italy, pp.3-20.
Anderson, C.J., 1998, Parties, party systems, and satisfaction with democratic performance in the new Europe. In: Political Studies, 46, 3, pp.572-588.
Bardi, L., 1996, Change in the Italian party system. In: De Winter, L., Della-Porta, D., Deschouwer, K. (eds.), Partitocracies between crises and reform: the cases of Italy and Belgium. In: Res Publica, 38, 2, pp.279-294.
Bartolini, S., D’Alimonte, R., 1998, Majoritarian miracles and the question of party system change. In: European Journal of Political Research, 34, 1, pp.151-169
Bartolini, S., Chiaramonte, A., D’Alimonte, R., 2004, The Italian party system between parties and coalitions. In: West European Politics, 27, 1, pp.1-19.
Blondel, J., 1968, Party systems and patterns of government in western democracies. In: Canadian Journal of Political Science, 1, 2, pp.180-203.
Calise, M., 1994, The Italian particracy. Beyond president and parliament. In: Political Science Quarterly, 109, 3, pp.441-479.
Capoccia, G., 2002, Anti-system parties: a conceptual reassessment. In: Journal of Theoretical Politics, 14, 1, pp.9-35.
D’Alimonte, R, 1998, The Italian election of 1996. In: European Journal of Political Research, 34, 1, pp.171-174.
Della-Porta, D., Vannucci, A., 1997, The resources of corruption: some reflections from the Italian case. In: Crime, Law, and Social Change, 27, 3-4, pp.231-254.
Deschouwer, K., 1996, Waiting for ‘the big one’: the uncertain survival of the Belgian parties and party system(s). In: De Winter, L., Della-Porta, D., Deschouwer, K. (eds.), Partitocracies between crises and reform: the cases of Italy and Belgium. In: Res Publica, 38, 2, pp.295-306.
Deschouwer, K., Lucardie, P., 2003, Partijen en partijsystemen in Nederland en Vlaanderen. In: Sociologische Gids, 50, 2, pp.131-155.
De Winter, L., 1996, Party encroachment on the executive and legislative branch in the Belgian polity. In: De Winter, L., Della-Porta, D., Deschouwer, K. (eds.), Partitocracies between crises and reform: the cases of Italy and Belgium. In: Res Publica, 38, 2, pp.325-351.
De Winter, L., Della-Porta, D., Deschouwer, K. (eds.), 1996a, Partitocracies between crises and reform: the cases of Italy and Belgium. In: Res Publica, 38, 2, pp.215-468.
De Winter, L., Della-Porta, D., Deschouwer, K., 1996b, Comparing similar countries: Belgium and Italy. In: De Winter, L., Della-Porta, D., Deschouwer, K. (eds.), Partitocracies between crises and reform: the cases of Italy and Belgium. In: Res Publica, 38, 2, pp.215-235.
De Winter, L., Swyngedouw, M., Dumont, P., 2006, Party system(s) and electoral behaviour in Belgium: from stability to balkanisation. In: West European Politics, 29, 5, pp.933-956.
Di Virgilio, A., 1998, Electoral alliances: party identities and coalition games. In: European Journal of Political Research, 34, 1, pp.5-33.
Donovan, M., 1995, The politics of electoral reform in Italy. In: International Political Science Review, 16, 1, pp.16-47.
Donovan, M., 2003, A second republic for Italy?. In: Political Studies Review, 1, 1, pp.18-33.
Einaudi, M, 1948, The constitution of the Italian republic. In: The American Political Science Review, 42, 4, pp.661-676.
Gianneti, D., De Giorgi, E., 2006, The 2006 Italian general elections: issues, dimensions and policy positions of political parties. In: Journal of Modern Italian Studies, 11, 4, pp.494-515.
Giannetti, D., Sened, I., 2004, Party competition and coalition formation. Italy 1994-96. In: Journal of Theoretical Politics, 16, 4, pp.483-515.
Giordano, B., 2000, Italian regionalism or Padanian nationalism. The political project of the Lega Nord in Italian politics. In: Political Geography, 19, 4, pp.445-471.
Haelsterman, W., Abramowicz, M., 1997, La representation électorale des parties d’extrême droite. In : Courrier Hebdomadaire, 1567-1568, 55p.
Harmel, R., Janda, K., 1994, An integrated theory of party goals and party change. In: Journal of Theoretical Politics, 6, 3, pp.259-287.
Hooghe, M., Maddens, B., Noppe, J., 2005, Why parties adapt: electoral reform, party finance and party strategy in Belgium. In: Electoral Studies, 25, 2, pp.351-368.
Ignazi, P., 1994, Italy. In: European Journal of Political Research, 26, 3-4, pp.345-354.
Ignazi, P., 1999, Italy. In: European Journal of Political Research, 36, 3-4, pp.437-442.
Ignazi, P., 2000, Italy. In: European Journal of Political Research, 38, 3-4, pp.434-442.
Ignazi, P., 2002, Italy. In: European Journal of Political Research, 41, 7-8, pp.992-1000.
Ignazi, P., 2003, Italy. In: European Journal of Political Research, 42, 7-8, pp.990-995.
Ignazi, P., 2004, Italy. In: European Journal of Political Research, 43, 7-8, pp.1041-1046.
Ignazi, P., 2005, Italy. In: European Journal of Political Research, 44, 7-8, pp.1063-1070.
Ignazi, P., 2006, Italy. In: European Journal of Political Research, 45, 7-8, pp.1143-1151.
Katz, R.S., 1996, Electoral reform and the transformation of party politics in Italy. In: Party Politics, 2, 1, pp.31-53.
Katz, R.S., 2006, Electoral reform in Italy. In: Acta Politica, 41, 3, pp.285-299.
Lijphart, A., 1969, Consociational democracy. In: World Politics, 21, 2, pp.207-225.
Lijphart, A., 1971, Comparative politics and the comparative method. In: The American Political Science Review, 65, 3, pp. 682-693.
Lijphart, A., 2000, Definitions, evidence, and policy: a response to Matthijs Boogaards’ critique. In: Journal of Theoretical Politics, 12, 4, pp.425-431.
Maesschalck, J., Van De Walle, S., 2006, Policy failure and corruption in Belgium: is federalism to blame?. In: West European Politics, 29, 5, pp.999-1017.
Morlino, L., 1996, Crisis of parties and change of party system in Italy. In: Party Politics, 2, 1, pp.5-30.
Norris, P., 1995, The politics of electoral reform. In: International Political Science Review, 16, 1, pp.3-8.
Reed, S.R., 2001, Duverger’s law is working in Italy. In: Comparative Political Studies, 34, 3, pp.312-327.
Rihoux, B., 1996, Electoral reform and electoral behaviour in Belgium: change within continuity… or conversely. In: De Winter, L., Della-Porta, D., Deschouwer, K. (eds.), Partitocracies between crises and reform: the cases of Italy and Belgium. In: Res Publica, 38, 2, pp.255-278.
Rihoux, B., 2000, Belgium. In: European Journal of Political Research, 38, 3-4, pp.338-347.
Rihoux, B., De Winter, L., Dumont, P., Dandoy, R., 2004, Belgium. In: European Journal of Political Research, 43, 7-8, 950-962.
Siaroff, A., 2000, The fate of centrifugal democracies: lessons form consociational theory and system performance. In: Comparative Politics, 32, 3, pp.317-332.
Uleri, P.V., 2002, On referendum voting in Italy: YES, NO, or non-vote? How Italian parties learned to control referendum. In: European Journal of Political Research, 41, 6, pp.863-883.
Verzamelwerken
Bardi, L., 2003, Party responses to electoral dealignment in Italy. In: Mair, P., Müller, W.C., Plasser, F. (eds.), Political parties & electoral change. London, Sage publications Ltd, pp.111-144.
Daniëls, P., 1999, Italy: rupture and regeneration. In: Broughton, D., Donovan, M., Changing party systems in Western Europe, London, Pinter Publishers Ltd., pp71-95.
Deschouwer, K., 1999, From consociation to federation. How the Belgian parties won. In: Luther, K.R., Deschouwer, K. (eds.), Party Elites in Divided Societies. Political Parties in Consociational Democracy, London, Routledge, pp.74-107.
Deschouwer, K., 2003, Political parties and their reactions to the erosion of voter loyalty in Belgium: caught in a trap. In: Mair, P., Müller, W.C., Plasser, F. (eds.), Political parties & electoral change. London, Sage publications Ltd, pp.179-206.
Devos, C. (red.), 2006, De kleermakers en de keizer. Inleiding tot de politiek en de politieke wetenschappen. Gent, Academia Press, 582p.
De Winter, L., Dumont, P., 1999, Belgium: Party system(s) on the eve of disintegration?. In: Broughton, D., Donovan, M. (eds.), Changing Party Systems in Western Europe. London, Pinter, pp.183-206.
Gilbert, M, 1996, The oak tree and the olive tree. In: Caciagly, M., Kertzer, D.I., Italian Politics. The Stalled Transition, Boulder, Westview Press, pp.101-117.
Lipset, S.M., Rokkan, S. (eds.), 1967a, Party systems and voter alignments: cross-national perspectives. New York, Free Press, 554p.
Lipset, S.M., Rokkan, S., 1967b, Cleavage structures, party systems, and voter alignments: an introduction. In: Lipset, S., M., Rokkan, S. (eds.), Party Systems and Voter Alignments: Cross-national Perspectives, New York, Free Press, pp.1-64.
Mair, P. (ed.), 1990, The West European party system. Oxford, Oxford University Press, 364p.
Mair. P. 2006a, Cleavages. In: Katz, R.S., Crotty, W. (eds.), Handbook of Party Politics, London, Sage publications, pp.371-375.
Mair. P. 2006b, Party system change. In: Katz, R.S., Crotty, W. (eds.), Handbook of Party Politics, London, Sage publications, pp.63-73.
Mair, P., Müller, W.C., Plasser, F. (eds.), 2004a, Political parties & electoral change. London, Sage publications Ltd, 280p.
Mair, P., Müller, W.C., Plasser, F., 2004b, Introduction: electoral challenges and party responses. In: Mair, P., Müller, W.C., Plasser, F. (eds.), Political Parties & Electoral Change, London, Sage publications Ltd, pp.1-16.
Pennings, P., Lane, J.-E. (eds.), 1998a, Comparing party system change. London, Routledge, 258p.
Pennings, P., Lane, J.-E., 1998b, Introduction. In: Pennings, P., Lane, J.-E. (eds.), Comparing Party System Change, London, Routledge, pp.1-19.
Sartori, G., 1999, A typology of party systems. In: Mair, P. (ed.), The West European party system, Oxford, Oxford University Press, pp.316-349.
Thijs, S., Van Brempt, K., Links-liberalisme en de sociaal-democratie: vals debat of symbiose?. In: Gatz, S., Stouthuysen, P., Een Vierde Weg? Links-liberalisme als Traditie en Oriëntatiepunt, Brussel, VUB Press, pp.231-240.
Monografieën
Bouveroux, J., 1996, Van zwarte zondag tot zwarte zondag. Vijf jaar vernieuwen in de Wetstraat. Belgische politiek in een Europees perspectief. Antwerpen, Icarus, 234p.
Bouveroux, J., 2003, Van zwarte zondag tot paarsgroen. Antwerpen, Houtekiet, 224p.
Burnham, P, Gilland, K., Grant, W, Layton-Henry, Z., 2004, Research methods in politics. Houndmills, Palgrave Macmillan, 308p.
Calvert, P., 2002, Comparative politics. An introduction. Harlow, Pearson Education, 351p.
Clement, J., D’Hondt, H., Dehaene, J.-L., Van Crombrugge, J., 1996, Het Sint-Michielsakkoord en zijn achtergronden. Antwerpen, Maklu, 166p.
Coppieters, M., De Batselier, N., Het Sienjaal. Radicaal-democratisch project. Antwerpen, Icarus, 214p.
Coolsaet, R., 2003, België en zijn buitenlandse politiek 1830-2000. Leuven, Van Halewyck, 725p.
Dewachter, W., 2001, De mythe van de parlementaire democratie. Een Belgische analyse. Leuven, Acco, 475p.
Duverger, M, 1951, Les partis politiques. Paris, Colin, 476p.
Farneti, P, The Italian party system (1945-1980). London, Frances Pinter, 199p.
Farrell, D.M., 2001, Electoral systems. A comparative introduction. Houndmills, Palgrave Macmillan, 241p.
Furlong, R. 1994, Modern Italy. Representation and reform. London, Routledge, 295p.
Gaus, H., 2001, Politieke en sociale evolutie van België. Boek 1. Leuven, Garant, 233p.
Heywood, A., 2002, Politics. Houndmills, Palgrave Macmillan, 453p.
Huyse, L., Swyngedouw, M., 1992, 24 november 1991. De betekenis van een verkiezingsuitslag. Leuven, Kritak, 67p.
Jacquemin, N., Goossens, M., Van den Wijngaert, M., 1996, O dierbaar België. Ontstaan en structuur van de federale staat. Antwerpen, Hadewijch, 222p.
Koff, S., Koff, S., 2000, Italy. From the first to the second republic. London, Routledge, 245p.
Lijphart, A., 1984, Democracies. Patterns of majoritarian and consensus government in twenty-one countries. London, Yale University Press, 229p.
Mair, P., 1997, Party system change. Approaches and Interpretations. New York, Oxford University Press Inc., 244p.
Plato, 2001, Verzameld werk. Deel II. Theaitetos. In de vertaling van Hans Warren en Mario Molegraaf. Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 115p.
Sartori, G., 2005, Parties and party systems. A framework for analysis. Colchester, ECPR Press, 342p.
Vande Lanotte, J., Goedertier, G., 2003, Overzicht publiekrecht. Brugge, Die Keure, 1402p.
Ware, A., 1996, Political parties and party systems. Oxford, Oxford University Press, 435p.
Kranten en tijdschriften
(anon.), 1998, Regering van Italiaanse ex-communist D’Alema schiet uit startblokken. In: De Tijd, 22.10.1998.
(anon.), 2000a, Italiaanse premier kondigt “onherroepelijk ontslag” aan. In: De Standaard, 19.04.2000.
(anon.), 2000b, Flop referendum betekent triomf voor Berlusconi. In: De Standaard, 23.05.2000.
Albers, C., Durnez, E., 1996, Italiaanse toestanden. In: De Tijd, 28.09.1996.
Belga, 2002, Gekibbel over kieskringen blijft voortduren. In: De Morgen, 08.04.2002.
Brinckman, B., 2002, NCD verglijdt in VLD. In: De Standaard, 30.04.2002.
Brinckman, B., 2004, ‘Vlaams Blok’ vervelt tot ‘Vlaams Belang’. In: De Standaard, 15.11.2004.
Brinckman, B., Dobbelaere, B., 2002, Dirk Van Der Maelen (SP.A) ziet geen taak meer voor ‘zijn’ commissie politieke vernieuwing. In: De Standaard, 18.04.2002.
Cattebeke, H., 2004, VLD-congres keurt kartel met Vivant goed. In: De Morgen, 17.02.2004.
Decoo, S., 1998, Deprez voortaan ‘politieke tegenstander’ van PSC. In: De Morgen, 12.01.1998.
Deschouwer, 2004, De puinhopen van de politieke vernieuwing. In: Samenleving en Politiek, 11, 6, pp.4-6.
Devos, C., Verstraete, T., 2002, Valsheid in geschrifte? Over kieshervorming en inspraak. In: Samenleving en Politiek, 9, 10, pp.4-12.
Eeckhout, B, 2000, VLD wil meerderheidskiesstelsel in kleinere kiesdistricten. In: De Morgen, 02.02.2000.
Elchardus, M., 1994, De zee lezen. Over de golfslag van de politieke vernieuwing. In: Samenleving en politiek, 1, 10, pp.1-3.
EZ, 2006, Wankele regering-Prodi met 25 ministers legt eed af. In: De Tijd. 18.05.2006
Goossens, R., 2001, Wilfried Martens spreekt op open dialoog van NCD. In: De Morgen, 16.11.2001.
Goossens, R., Pauli, W., 2001, Alleen kunnen we nooit de grootste worden. In: De Morgen, 15.02.2001.
Goris, P., 2001, ‘Te vroeg voor koepelpartij’. In: De Morgen, 19.02.2001.
Hooghe, M., 2004, Groen! is aan zet. In: De Standaard, 17.02.2004.
Janssens, V., 2005, Linkse partijen vormen alliantie in Italië. In: De Tijd, 11.02.2005.
Pauli, W., 2006, Forza Prodi. In: De Morgen, 12.04.2006.
Roox, I., 2006, Politiek gekibbel in Italië splijt land nog verder in tweeën. In: De Standaard, 14.04.2006.
Roox, I., 2007a, Centrum-linkse regering van Romano Prodi was doodgeboren kind. In: De Standaard, 22.02.2007.
Roox, I., 2007b, Prodi krijgt vertrouwen Senaat. In: De Standaard, 01.03.2007.
Sonck, S., 2001, De Batselier wil koepel van linkse partijen. In: De Financieel-Economische Tijd, 16.03.2001.
Van De Velden, W., 2001, Steun voor progressieve koepelvorming. In: De Morgen, 16.02.2001.
Vanpeteghem, B., 2000, CVP-voorzitter voorstander van gedeeltelijk meerderheidsstelsel. In: De Standaard; 03.06.2000.
Vidal, K., 2002, VLD en NCD vinden elkaar op eerste studiedag. In: De Morgen, 25.02.2002.
Zeeuwts, P., 1994, De kavels en bossen van Vlaanderen. In: Samenleving en Politiek, 1, 10, pp.4-10.
Websites
BBC news online. Italian left considers new bloc http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6575869.stm laatst geconsulteerd 05/05/2007.
CIA world factbook. Italy https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/it.html laatst geconsulteerd 12/03/2007.
Governo Italiano. I governi dal 1943 ad oggi http://www.governo.it/Governo/Governi/governi.html laatst geconsulteerd 10/03/2007.
La camera dei deputati. Legislature precedenti http://legislature.camera.it/ laatst geconsulteerd op 10/03/2007.
Website van de commissies voor politieke vernieuwing http://www.fed-parl.be/politiekevernieuwing/ laatst geconsulteerd op 16/04/2007.
Verkiezingsdatabase. Officiële website met Belgische verkiezingsuitslagen http://www.ibzdgip.fgov.be/result/nl/main.html laatst geconsulteerd op 21/04/2007.
Verhofstadt, 1992, Het tweede Burgermanifest. De burgerdemocratie. In: Het vierde Burgermanifest http://www.burgermanifest.be/de-eerste-burgermanifesten/03-03-01.php laatst geconsulteerd op 13/04/2007.
Andere
(anon.), 1980a, Euro-baromètre. L’opinion publique dans la Comunnauté Européenne. Bruxelles, 13, jun. 1980.
(anon.), 1980b, Eurobarometer. Public opinion in the European Community. Brussels, 14, dec. 1980.
(anon.) 1981, Euro-baromètre. Public opinion in the European Community. Brussels, 16 dec. 1981.
(anon.), 1990, Eurobarometer. Public opinion in the European Community. Brussels, 34, dec. 1990.
(anon.), 1991, Lijst politieke samenstelling. Parlementair document 48K0003001. Brussel, 27 december 1991, 15p.
(anon.), 1995, Lijst politieke samenstelling. Parlementair document 49K0003001. Brussel, 20 juni 1995, 14p.
(anon.) 1999a, Federale regeringsverklaring. Parlementair document 50K0002001. Brussel, 14 juli 1999, 49p.
(anon.), 1999b, Lijst politieke samenstelling. Parlementair document 50K0003001. Brussel, 23 juli 2003, 15p.
(anon.), 2001a, De politieke vernieuwing. Directe democratie (referendum, volksraadpleging, volksinitiatief en petitierecht). Advies uitgebracht door het wetenschappelijk comité van de commissies voor de politieke vernieuwing. Parlementair document 50K0797002. Brussel, 20 maart 2001, 118p.
(anon.), 2001b, De politieke vernieuwing. Vertegenwoordigende democratie. Advies uitgebracht door het wetenschappelijk comité van de commissies voor de politieke vernieuwing. Parlementair document 50K1421001 (Kamer). Brussel, 25 september 2001, 161p.
(anon.), 2003, Lijst politieke samenstelling. Parlementair document 51K0003001. Brussel, 19 juni 2003, 15p.
(anon.), 2004, Het stabiliteitsprogramma van België (2005-2008). Actualisatie 2004. Brussel, 48p.
(anon.), 2006, Eurobarometer 64. Public opinion in the European Union. Brussels, 64, June 2006.
Bartolini, S., 2002, The political consequences of the Italian mixed electoral system (1994-2001). Paper prepared fot the Conference on ‘Elections and Democracy’, Social Science Institute (ICS), University of Lisbon, Lisbon, 1-2 February 2002, 33p.
Reynaert, H., 2004a, Interne Belgische politiek. De christen-democraten. Onuitgegeven cursus, Gent, vakgroep politieke wetenschappen, 66p.
Reynaert, H., 2004b, Interne Belgische politiek. De groenen. Onuitgegeven cursus, Gent, vakgroep politieke wetenschappen, 66p.
Reynaert, H., 2004c, Interne Belgische politiek. De liberalen. Onuitgegeven cursus, Gent, vakgroep politieke wetenschappen, 76p.
Reynaert, H., 2004d, Interne Belgische politiek. De socialisten. Onuitgegeven cursus, Gent, vakgroep politieke wetenschappen, 97p.
Reynaert, H., 2004e, Interne Belgische politiek. De Volksunie. Onuitgegeven cursus, Gent, vakgroep politieke wetenschappen, 68p.
