Vrouwelijke migranten in transit. Veldonderzoek naar de strategieën van subsahariaanse vrouwelijke transitmigranten in Rabat (Marokko).
Wie heeft er nog nooit van Afrikaanse bootvluchtelingen gehoord, die via Marokko, Libië, en recenter ook Mauretanië en Senegal, Spaanse of Italiaanse bodem willen bereiken?
In de krant kan je bijna dagelijks berichten lezen over onderschepte gammele bootjes, pateras genoemd, volgestouwd met jonge Afrikanen. Westerse toeristen op de stranden van Tenerife worden plots geconfronteerd met de grote kloof tussen het rijke Westen en Afrika, als er verkleumde Afrikanen aanspoelen terwijl zij, al dan niet ingesmeerd, bakken in de tropische zon.
De bootvluchtelingen komen voornamelijk uit West-Afrika, maar soms ook uit conflictgebieden in Centraal-Afrika. Ze zijn op de vlucht voor geweld en economische uitzichtloosheid. Op het eerste gezicht lijkt het er op, dat er weinig vrouwelijke migranten deze migratie doorheen de Sahara ondernemen. Toch maken vrouwen ongeveer 30% uit van de subsahariaanse migrantenstroom. Ik ga er vanuit dat deze vrouwen hun migratie-ervaring op een andere manier beleven dan mannelijke migranten. Alleen nog maar omdat ze een lichaam hebben, dat gegeerd en uitgebuit kan worden, is hun migratie-ervaring noodzakelijkerwijze anders dan die van de mannen.
In ben een maand op veldonderzoek in Rabat, de hoofdstad van Marokko, geweest om met mijn eigen ogen de situatie van de vrouwelijke migranten te gaan gadeslaan. De subsahariaanse migrantengemeenschap in Rabat bestaat voor 40% uit vrouwen, onder hen heel wat politieke vluchtelingen. Marokko bevindt zich op een kruispunt van veranderende migratiepatronen. Het land heeft de laatste decennia een opmerkelijke transitie ondergaan van emigratieland bij uitstek naar transitland, een passage voor niet-Marokkaanse migranten richting Europa, en dit wegens haar uitstekende geografische ligging. Maar door het Europese asiel- en immigratiebeleid, dat voornamelijk gericht is op het buiten houden van migranten wordt Marokko een immigratieland par défaut, een ‘second option’. Heel wat van de clandestiene migranten zijn zich in Marokkaanse steden gaan vestigen. Ze zitten er totaal geblokkeerd: ze willen en kunnen niet terug naar hun geboorteland maar ook niet verder migreren omdat de Europese buitengrenzen quasi hermetisch afgesloten zijn.
Deze –problematische- geopolitieke spelletjes tussen Marokko en de Europese Unie beïnvloeden de mogelijkheden waarover transitmigranten beschikken. Als antwoord op de restricties opgelegd van bovenuit ontwikkelen de transitmigranten dus strategieën van onderuit. Maar daar waar hun strategieën vroeger vooral gericht waren op het bereiken van Europa, lijkt het erop dat het idee om Europa te bereiken evolueert tot een vage droom. Ze bekommeren zich steeds meer over hun situatie in Marokko en eisen er hun rechten op. Ik heb kunnen vaststellen dat de migranten niet bij de pakken blijven zitten. Ze komen uit de clandestiniteit en eisen een stem op in het migratiedebat tussen Afrika en de Europese Unie.
Deze evolutie heeft ook een impact op de Marokkaanse samenleving. Toen de transitmigranten als het ware ‘gewoon’ passeerden, leverde dit voor de Marokkanen geen grote problemen op, tenzij wat kopzorgen voor de autoriteiten die op hun vingers werden getikt door de Europese Unie. Maar nu de transitmigranten zich voor aanzienlijke tijd in ‘hun’ wijken vestigen, ontstaan er discussies over hun mogelijke integratie. Zowel de Marokkaanse samenleving als de transitmigranten, zijn hier momenteel nog niet klaar voor. Ondanks de grote vooruitgang die Marokko boekt, blijft het een ontwikkelingsland met stedelijke werkloosheidscijfers die rond de 30% zweven. De aanwezigheid van de subsahariaanse transitmigranten in een land met zelf zoveel problemen lokt dan ook heel wat xenofobe reacties uit. Maar ook de transitmigranten zelf bevinden zich nog in een fase van ‘mentale transit’. In hun hoofden functioneert Marokko nog teveel als opstapje naar Europa, ook al blijft het bij dromen.
Er zijn voldoende argumenten die aantonen dat vrouwelijke subsahariaanse transitmigranten door hun affectieve-seksuele kenmerken, een specifieke migratie-ervaring hebben. Vele vrouwelijke migranten belanden in de overlevingsprositutie. Dit doen ze al vanaf het vertrek uit hun geboorteland. In de woestijnsteden houden ze enkele maanden halt en werken er in zogenaamde ‘connection houses’, om het verdere verloop van hun reis te kunnen bekostigen. Ongewenste zwangerschappen en HIV-besmettingen zijn dagelijkse realiteit voor deze vrouwen. In Rabat bevinden er zich heel wat jonge tienermoeders en baby’s zonder vader, die officieel niet eens bestaan. Deze kinderen hebben nauwelijks rechten en wat met hun toekomst?
Vrouwelijke ongedocumenteerde transitmigranten in Rabat, zijn extra kwetsbaar. Ze bevinden zich ‘clandestien’ in perifere volkswijken van de stad, waar ze net als de Marokkaanse stedelingen moeten knokken om de eindjes aan elkaar te kunnen knopen. Maar door hun illegale statuut worden zij met meer obstakels geconfronteerd, bijvoorbeeld uitsluiting van de legale arbeidsmarkt en gebrekkige toegang tot gezondheidszorg. Daarnaast klagen de vrouwelijke transitmigranten ook de racistische reacties van de Marokkaanse bevolking, en rechteloze uitwijzingen van de ordediensten aan. De vrouwen bevinden zich in een ambigue realiteit: enerzijds bijzonder instabiel met dreiging van uitwijzing en woononzekerheid, maar tegelijkertijd ook immobiel, want er is geen mogelijkheid voor passage naar Europa, geen kans op werk, enz….
Naast de marginalisering wegens hun ‘illegale’ en ‘urbane’ statuut, ondervinden vrouwelijke transitmigranten specifieke moeilijkheden omdat ze vrouw zijn. Ze bevinden zich in een wereld die vanaf hun vertrekpunt wordt gereguleerd door mannen: echtgenoten of broers, ‘patrons’, trafikanten en ‘passeurs’, politie en grenswachters. In de patriarchale samenleving van de Maghreb, houden de intimidaties, beledigingen en hun gevoel van minderwaardig te zijn niet op. Dit gecombineerd met gevoelens van ‘immobiliteit’ en verantwoordelijkheid voor hun nageslacht, brengt een zware druk teweeg, op deze vrouwen. Anderzijds kunnen zij hun rol als moeder, ook als opportuniteit aangrijpen. Het beeld van de vluchtende moeder, heeft positieve connotaties waarop kan ingespeeld worden en hulporganisaties zijn ook eerder geneigd om de ‘meest kwetsbaren’, zoals vrouwen en kinderen te helpen.
Het is verleidelijk om een éénzijdig beeld van deze vrouwen op te hangen en ze uitsluitend af te schilderen als ‘machteloos slachtoffer’ of als ‘heldhaftige moeder’. Maar in de realiteit zijn ze beide tegelijkertijd, zijn ze geblokkeerd maar ook in beweging, worden ze misbruikt om hun vrouwelijkheid maar gebruiken ze ook hun vrouwelijkheid en hun vruchtbaarheid om vooruit te komen. Deze vrouwen hebben lef, en zijn vastbesloten om henzelf en hun kinderen een toekomst te bieden. Ze wenen, maar zijn ook boos en praten over wat hun bezighoudt, met elkaar maar in toenemende mate ook met de buitenwereld.
Bibliografie
BIBLIOGRAFIE
Artikels uit kranten of tijdschriften
AFP, “Spanish Smash Nigerian Prostitution Ring,” Agence France Presse, 19 November 2003
Ajoury, A. De pays de transit, le royaume chérifien est devenu terre d’accueil .Au Maroc, les châteaux en Espagne des immigrants s’écroulent sous le poids de la misère » In : L’Orient-Le Jour, 1 juni 2007. Online op : http://www.tesseramento.it/immigrazione/pagine52298/newsattach969_L%20o… (geconsulteerd op 5 juli 2007)
Anouari, O. « D’un pays de transit, le Maroc devient une terre d’immigration comme les autres. » In : La Gazette du Maroc, 6 maart 2006.
http://www.lagazettedumaroc.com/articles.php?r=7&sr=959&n=462&id_artl=9… (geconsulteerd op 14 november 2006)
Bárbulo, T. 300 inmigrantes logran entrar en Melilla en dos asaltos masivos a la valla en menos de 24 horas, In : El País, 28 september 2005.
Caille, L., “ Portrait de David Brown: Le Pasteur des migrants.” Online op : http://www.defap.fr/article.php?id_article=406 (geconsulteerd op 17 juli 2007)
Daniel, S., « Maroc : la porte de l’Europe s’est refermée. » Online op: http://www.rfi.fr/actufr/articles/077/article_43405.asp (geconsulteerd op 14 november 2006)
De Standaard, Afrikanen gedumpt in de woestijn. In: De Standaard, 8 okt. 2005.
El Anouari, A., “D’un pays de transit, le Maroc devient une terre d’immigration comme les autres !… In : La Gazette du Maroc, 6 maart 2006. Online op : http://www.lagazettedumaroc.com/articles.php?r=7&sr=959&n=462&id_artl=9… (geconsulteerd op 7 juni 2006)
IRIN, “Nigeria, Dream of freedom turns to prostitution nightmare.” UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs, 4 november 2005. Online op: http://www.irinnews.org/report.aspx?reportid=57008 (geconsulteerd op 17 juli 2007)
Le Matin du Sahara « Emigration clandestine. Le Maroc n'a refoulé aucun réfugié » In : Le Matin du Sahara, 11 januari 2007.Online op : http://www.lematin.ma/Journal/Article.asp?idr=natio&idsr=im la&id=69073 (geconsulteerd op 7 juli 2007)
Morris, N. “Illegale immigratie Wanhopige Afrikanen blijven hun leven wagen in gammele bootjes.Wat moet Europa doen?” maandag 25 juni 2007. Online op: http://www.depers.nl/buitenland/76085/Wat-moet-Europa-doen.html (geconsulteerd op 17 juli 2007)
Penna, A. On attendant , elles survivent... Online op : http://www.telquel-online.com/201/sujet5.shtml (geconsulteerd op 14 juni 2007)
Serraj, K. Pomme de discorde avec L’Espagne. In : La Gazette du Maroc, 24 november 2003.
Rapporten NGO’s en internationale organisaties
Afonja, S., “ IOM assessment of trafficking in persons in Nigeria.” Obafemi Awolowo University, Ile-Ife, Nigeria, November 2001, 7 pg. Online op: http://www.nuoveschiavitu.it/ns/doc_leggi/relazione_nigeria.doc (geconsulteerd op 19 juli 2007)
AFVIC/CIMADE, “Gourougou, Bel Younes, Oujda. La situation alarmante des subsahariens en transit au Maroc et les conséquences des politiques de l’Union Européenne. » Paris, oktober 2004, 50pg. Online op : http://www.cimade.org/downloads/rapportMaroc.pdf (geconsulteerd op 17 mei 2006)
AFVIC/CIMADE, Actes de la formation ASILMAROC. Formation organisée a Bouznika en 2005 par l’AFVIC et la CIMADE, juni 2006, 122 pg. Online op : http://www.cimade.org/downloads/Asilmaroc-ACTES_juin_2006%20_2_.pdf (geconsulteerd op 19 juli 2007)
Amnesty international, « Union européenne. Il faut réagir aux
violations de droits humains qui touchent les migrants au Maroc », communiqué du bureau européen , 9 janvier 2007. Online op : http://web.amnesty.org/library/Index/FRAMDE290012007?open&of=FRA-MAR (geconsulteerd 14 juli 2007)
Asociacón Pro-Derechos Humanos de Andalucia, Derechos humanos en la frontera sur 2006. Informe sobre la inmigración clandestina durante el año 2005, januari 2006, 22 pg. Online op: http://www.december18.net/web/docpapers/doc3438.doc (geconsulteerd op 15 maart 2007)
Barros, L. et al., “ L’immigration irréguliére subsaharienne à travers et vers le Maroc.” Cahiers de Migrations Internationales 54F, ILO, Genève, 152 pg. Online op : http://www.ilo.org/public/english/protection/migrant/download/imp/imp54… (geconsulteerd op 15 maart 2007)
Bourguignon, J., Women on the Move : Magnitudes , Trends, Impacts of the International Migration of Women, United Nations, New York, 14 september 2006. 12 pg. Online op: http://siteresources.worldbank.org/INTGENDER/Resources/FBWomenOnTheMove… (geconsulteerd op 7 juli 2007)
EURO-MED, “ National Indicative Programme 2005-2006, EU, Brussel, 38 pg. Online op: http://ec.europa.eu/external_relations/morocco/csp/maroc_nip05_06_en.pdf (geconsulteerd op 5 mei 2007)
GADEM, “La Chasse aux migrants aux frontières sud de l’Europ. Les réfoulements de décembre 2006 au Maroc , juni 2007, 62 pg. Online op : http://www.december18.net/web/docpapers/doc5343.pdf (geconsulteerd op 14 juli 2007)
IOM, Glossary on Migration, International Migration Law, Genève 2004, 81 pg. Online op: http://www.iom.org.za/Reports/IOM_Glossary.pdf (geconsulteerd op 17 juli 2007)
IOM, “study on transit migration through azerbaijan”, IOM, Genève, jul. 1994, 25 pg. Online: http://tcc.iom.int/iom/images/uploads/Azerbaijan-Transit%20Migration%20… (geconsulteerd op 17 juli 2007)
Landau, L., “FMO Research Guide: Urban refugees”, FMO, Genève, februari 2004, 39 pg. http://www.forcedmigration.org/guides/fmo024/fmo024.pdf (geconsulteerd op 7 november 2006)
Médecins Sans Frontières, “Violence et immigration. Rapport sur l’immigration d’orgine subsaharienne en situation irrégulière au Maroc.” September 2005, 26 pg. Online op : http://www.aerzte-ohne-grenzen.at/img/db/msfmedia-3038.pdf (geconsulteerd op 12 juni 2007)
OECD, “MIGRANT WOMEN AND THE LABOUR MARKET: DIVERSITY AND CHALLENGES”, OECD and European Commission Seminar Brussels, 26-27 September 2005, 16 pg. Online op:
http://ec.europa.eu/employment_social/employment_analysis/imm/imm_migrw… (geconsulteerd op 7 juli 2007)
UNHCR, Convention relative au statut des réfugiés, artikel 33. Online op : http://www.unhchr.ch/french/html/menu3/b/o_c_ref_fr.htm (geconsulteerd 7 juli 2007)
UNHCR, “Guidebook for asylumseekers in Morocco, januari 2007, 4 pg. Online op:
http://www.forumrefugies.org/pages/action/action_internationale/livret_… (geconsulteerd op 14 mei 2007)
UNHCR , Plan des opérations par pays. Pays : Maroc, UNHCR, Genève, 2005. 4 pg. Online op: http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/home/opendoc.pdf?tbl=RSDCOI&id=4… (geconsulteerd op 14 juli 2007)
UNFPA/IOM, “ Female Migrants: Bridging the gaps throughout the life cyle.”Selected Papers of the UNFPA-IOM Expert Group Meeting New York, 2-3 May 2006, 146 pg.
Online op: http://www.un.int/iom/final%20report%20Sept%202006.pdf (geconsulteerd op 14 juli 2007)
Academische publicaties
Adepoju, A. « Changing Configurations in Africa”, september 2004. Online op: http://www.migrationinformation.org/Feature/display.cfm?ID=251 (geconsulteerd op 7 juli 2007)
Alioua, Mehdi, « Reseaux, etappes, passages. Les negociations des subsahariens en situation de migration transnationale. Approche phénoménologique à travers des relations que ont cours. L’exemple de leur étape à Rabat. » Memoire de Maitrise de sociologie, Université Toulouse le Mirail, september 2003, 135 pg. Online op: http://terra.rezo.net/sourcesetdocuments/francophones/documents/publi/A… (geconsulteerd op 21 oktober 2006)
AlIoua Mehdi, « La migration transnationale des jeunes Africains subsahariens au Maghreb : Emancipation individuelle, circulations collectives et transgression des frontières L’exemple de l’établissement des collectifs de jeunes trans-migrants subsahariens au Maroc », Communication aux Rencontres Jeunes & Sociétés en Europe et autour de la Méditerranée, octobre 2005, pg 7. Online op: http://jeunes-et-societes.cereq.fr/PDF-RJS2/ALIOUA.pdf (geconsulteerd op 18 juli 2007)
Blanchet, T.” Beyond Boundaries A critical look at women labour migration
and the trafficking within”, Dhaka, Drishti research centre, 2002, 202 pg. Online op: http://www.walnet.org/csis/papers/BEYOND.DOC (geconsulteerd op 18 juli 2007)
Carling, J. “Trafficking in Women from Nigeria to Europe” International Peace Institute, Oslo, juli 2005. Online op: http://www.migrationinformation.org/Feature/display.cfm?id=318 (geconsulteerd op 17 juli 2007)
Cassarino, J.P., Fargues, P. “ Policy responses in MENA countries of transit for migrants: an analytical framework for policy- making.”In: Nyberg Sorensen, N.(ed).Mediterranean Transit Migration, Danish Institute for International Studies, Kopenhagen, 2006, pp 101-109. Online op: www.diis.dk (geconsulteerd op 25 juni 2007)
Collyer, M. “States of insecurity: Consequences of Saharan transit migration” Working Paper No.31, Centre on Migration, Policy and Society (COMPAS), University of Oxford, 2006, 32 pg. Online op: http://www.compas.ox.ac.uk/publications/Working%20papers/WP0631-Collyer… (geconsulteerd op 14 juni 2007)
Collyer, M. “Undocumented Sub-Saharan African Migrants in Morocco” In: Nyberg Sorensen, N.(ed), Mediterranean Transit Migration, Danish Institute for International Studies, Kopenhagen, 2006, pp 129-147. Online op: www.diis.dk (geconsulteerd op 25 juni 2007)
CNE-MINRESI, “ La feminisation des migrations clandestines en Afrique Noire” Université de Yaoundé, Kameroen, 22 pg. Online op : http://www.mmsh.univ-aix.fr/lames/Papers/MimcheYambeneZoa.pdf (geconsulteerd op 7 juli 2007)
Danış, D. “INTEGRATION IN LIMBO” Iraqi, Afghan, Maghrebi and Iranian Migrants in Istanbul” Mirekoc Research Projects 2005-2006, University Galatasaray, Istanbul, 143 pg. Online op: http://home.ku.edu.tr/~mirekoc/reports/2005_2006_didem_danis.pdf (geconsulteerd op 19 juli 2007)
De Haas, H. “Morocco: From Emigration Country to Africa's Migration Passage to Europe” Radboud University Nijmegen, oktober 2005. Online op: http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=339 (geconsulteerd op 14 maart 2007)
De Haas, H., « Morocco’s migration transition: trends, determinants and future scenarios” Global Migration Perspectives No. 28, april 2005, 38 pg. Online op: http://www.gcim.org/attachements/GMP%20No%2028.pdf (geconsulteerd op 7 maart 2007)
Donkers, J. “ Tonen Burgers en Engbersen c.s. aan dat de illegale status een ‘master status’ is? Een methodisch-empirische kritiek » 7 pg. Online op: http://www.migrantenstudies.nl/inhoud/2000-2/dronkersj.doc (geconsulteerd op 7 juli 2007)
Düvell, F. “ Crossing the fringes of Europe: Transit Migration in the EU’s neigbhourhood.” Working Paper No.33, Centre on Migration, Policy and Society, University of Oxford, 2006, 33 pg. Online op: http://www.compas.ox.ac.uk/publications/Working%20papers/WP0633-Duvell… (geconsulteerd op 7 juli 2007)
Elmadmad, K. “ Les migrants et leurs droits aux Maghreb” Université Hassan II, Casablanca, 2004, 138 pg. Online op : http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001395/139531f.pdf (geconsulteerd op 14 maart 2007)
Escoffier, C., Communautés d’itinérance et savoir–circuler des transmigrant-e-s au Maghreb. Thèse pour le doctorat nouveau régime de Sociologie et Sciences Sociales, Université Toulouse II, 2 juni 2006, 281 pg. Online op : http://tel.archives-ouvertes.fr/docs/00/08/59/29/PDF/TheseTel.pdf (geconsulteerd op 27 juni 2007)
Grassmuck, S., Pessar, P. (1996), "Dominicans in the United States: first- and second-generation settlement", in Pedraza, S., Rumbaut, R. (Eds),Origins and Destinies: Immigration, Race, and Ethnicity in America, Wadsworth Publishing Company, Belmont, CA, pp.280-92.
Hamood, S. “African transitmigration through Libya to Europe: The human cost.”, The American University of Cairo, Cairo, jan. 2006, 87 pg. Online op:
http://www.aucegypt.edu/fmrs/documents/African_Transit_Migration_throug… (geconsulteerd op 4 juli 2007)
Huymans, J., “ The European Union and the Securitization of Migration” Journal of Common Market Studies, Vol. 38, Nr.5, pp. 751-777.
Içduygu, A., “Transitmigration in Turkey: Trends, Patterns and Issues.” Research Reports CARIM, Euro-Mediterranean Consortium for Applied Research on International Migration, Firenze, apr. 2005, 38 pg. Online op: http://www.carim.org/Publications/CARIM-RR05_04_Icduygu.pdf (geconsulteerd op 4 maart 2007)
Kostakopoulou, T., “The Protective Union: Change and Continuity in Migration Law and Policy in Post-Amsterdam Europe”Journal of Comman Market Studies, Vol.38, Nr.3, pp 494-518.
Lahlou, M. , « Marocains à l’étranger et étrangers au Maroc, 4 pg. Online op : www.cespi.it/migraction2/FrontSud/Marocainsestero.pdf (geconsulteerd op 4 maart 2007)
Lahlou, M. « La lutte contre l’immigration et les relations Maroc –Espagne » Online op : http://www.cespi.it/migraction2/FrontSud/Coop%C3%A9ration%20Maroc%20-Es… (geconsulteerd op 5 juli 2007)
Massey, D.S., “Social and Economic Aspects of Immigration” ,Annuals N.Y. Academic Sciences, December 1, 2004; 1038(1): 206 – 212
Morokvasic, M. “ Birds of passage are also women” , International Migration Review, Vol, 18, No 68, pg 880-914
Nyberg Sorensen, N. , “Mediterranean Transit Migration and Development: Experience and Policy Options” In: Nyberg Sorensen, N. (ed), Mediterranean Transit Migration, Danish Institute for International Studies, Kopenhagen, 2006, pp. 5-25. Online op: www.diis.dk (geconsulteerd op 25 juni 2007)
Sadiqi, F., “Migration related Institutions and Policies in Morocco.” Firenze: Institut Universitaire Européen, Robert Schuman Centre for Advanced Studies, mei 2004, 15 pg. Online op: http://www.carim.org/Publications/CARIM-AS04_05-Sadiqi.pdf (geconsulteerd op 7 mei 2006)
Siisiäinen, M., “ Two Concepts of Social Capital: Bourdieu vs. Putnam” Paper presented at ISTR Fourth International Conference "The Third Sector: For What and for Whom?" Trinity College, Dublin, Ireland
July 5-8, 2000, 26 pg. Online op: http://www.istr.org/conferences/dublin/workingpapers/siisiainen.pdf (geconsulteerd op 7 juni 20007)
Valluy,J. « Rafles de subsahariens au Maroc a Noël 2006. Rapport à l’association Migreurop, Université Paris1, CRPS, CEAf, TERRA, Migreurop, 6 jan. 2007, 30 pg. Online op: http://terra.rezo.net/IMG/doc/VALLUY060107.doc (geconsulteerd op 14 juli 2007)
Valluy, J. « Contribution à une sociologie politique du HCR : le cas des politiques européennes et du HCR au Maroc », TERRA-Editions, Collection "Etudes", mei 2007, 74 pg. Online op : http://terra.rezo.net/article571.html (geconsulteerd op 19 juli 2007)
Willems, Roos, Embedding the refugee experience: forced migration and social networks in Dar Es Salaam, Tanzania. A dissertation presented to the graduate school of University of Florida in Partial Fulfilment of the Requirements for the degree of Doctor of Philosophy. University of Florida, 2003, 429 p.http://etd.fcla.edu/UF/UFE0002281/willems_r.pdf geconsulteerd op 12 november 2006.
Boeken
Belguendouz, A., « Politique européenne de voisinage-barrage aux Sudistes. De Schengen à Barcelone +10 », Salé, impremerie Beni Snassen, 140pg.
Castles, S., Miller, M. “The Age of Migration”, Palgrave McMillam, 338 pg.
Engbersen, G., De Ongekende Stad 2: Inbedding en Insluiting van illegale vreemdelingen, Boom, Rotterdam, 1999, 288pg.
Stalker, P. “ De feiten over internationale migratie.” Rotterdam, Lemniscaat, 2003, 153 pg.
Interviews
Interview met Younes Foudil, mensenrechtenadvocaat bij OMDH, Rabat, 29 maart 2007.
Interview met Emmanuel Mbolela, transitmigrant uit DRC , Rabat, 1 april 2007.
Interview met Madame Cécile, transitmigrante uit DRC, Rabat, 1 april 2007.
interview met Madame Astrid, transitmigrante uit DRC, Rabat, 2 april 2007.
Interview met Céline, transitmigrante uit Ivoorkust, Rabat, 4 april 2007.
Interview met Toto, transitmigrante uit DRC, Rabat, 4 april 2007.
Interview met Thérèse, transitmigrante uit DRC, Rabat, 7 april 2007.
Interview met Abina, transitmigrante uit Ghana, Rabat, 9 april 2007.
Interview met Yoki, transitmigrante uit Nigeria, Rabat, 10 april 2007.
Interview met Marouane Tassi, Officier Juridique Adjoint van het UNHCR, Rabat, 14 juli 2007.
Interview met Elaine, transitmigrante uit Angola, Rabat, 14 april 2007.
Interview met Elodie, transitmigrante uit Ivoorkust, Rabat, 14 april 2007.
Interview met Yumoke, transitmigrante uit Nigeria, Rabat, 17 april 2007.
Interview met Mara, transitmigrante uit Sierra Leone, Rabat, 17 april 2007.
Interview met Amy, transitmigante uit Ghana, Rabat, 17 april 2007.
Interview met Catherine, transitmigrante uit DRC, Rabat, 18 april 2007.
Interview met Simone, transitmigrante uit DRC, Rabat, 18 april 2007.
Interview met Anastasie, transitmigrante uit Rwanda, Rabat, 19 april 2007.
Interview met Colette, transitmigrante uit Congo Brazzaville, Rabat, 19 april 207.
Websites
Dodenlijst op http://www.unitedagainstracism.org/pdfs/listofdeaths.pdf
EU, Accords de réadmission. Online op: http://europa.eu.int/scadplus/leg/fr/lvb/l33105.htm (geconsulteerd op 23 juli 2007)
Heller, C., « Migrants epistemologies. » Online op : http://summit.kein.org/node/764 (geconsulteerd op 14 juni 2007)
http://web.mid.edu/cis/www/migration/pubs/rrwp/19_dual.doc (geconsulteerd op 17 november 2006)
ICMPD, “ What is the MTM Dialogue?, ICMPD, Wenen, Online op: http://www.icmpd.org/fileadmin/ICMPD-Website/MTM/New_Map-Poster_EN.pdf (geconsulteerd op 25 juli 2007)
« Les criquets invahissent le Nord »
http://www.irifien.com/modules/newbb/viewtopic.php?viewmode=thread&topi… (geconsulteerd op 7 juli 2007)
