Wereldgeschiedenis in het Onderwijs. Kwantitiatief en Comparatief onderzoek naar de niet-westerse dimensie in schoolboeken voor het vak Geschiedenis 1975-2006
Geschiedenisonderwijs kan gezien worden als het fundament van het historisch bewustzijn in de samenleving. Het schoolboek vormt hierbij een cruciaal middel en tegelijkertijd een rijke bron voor onderzoeken naar historische cultuur en beeldvorming. Sinds de economische groei van de jaren zestig en de globale oliecrisis van de jaren zeventig is niet alleen in toenemende mate de onderlinge verbondenheid van de wereld in cultureel, economisch en politiek opzicht waargenomen, maar is ook de interdisciplinaire en wetenschappelijke interesse in wereldgeschiedenis toegenomen. Om inzicht te krijgen in de mate van en de manier waarop het wereldhistorisch perspectief ruimte krijgt in het Nederlandse geschiedenisonderwijs is een zeer uitgebreide kwantitatieve meting gedaan, zijn een aantal specifieke casestudies kwalitatief en comparatief bekeken en is de inhoud en structuur van de resultaten opgemaakt .
Door de ontdekking van een algemeen tendens vanaf het einde van de jaren tachtig tot vernauwing, verarming en veralgemenisering van het niet-westerse inhoud is het mogelijk te concluderen dat met name de vaststelling en canonisering van eurocentristische chronologieën hiertoe geleid hebben. Simpelweg gaat het hier om het blijven hanteren van kaders als “de oudheid”, “de middeleeuwen” of “de wereldoorlogen”. Deze zorgen voor een verdraaiing en vertroebeling van een niet-westerse ervaring. Ook heeft het traditionele verhaal grote moeite met ‘diepere’ strcuturele geschiedenis over bijvoorbeeld de interactie tussen mens en natuur, of tussen stedelingen en nomaden. De voornaamste vraag is nu of het geen tijd is voor een handboek wereldgeschiedenis die op basis van holistische macrohistorische categorieën en fascinerende microhistorische verhalen van overal en nergens de Nederlandse leerling toch een groter wereldhistorisch perspectief kan onderwijzen.
Bibliografie
Bibliografie, Websites en Archieven
1. Geschiedenisschoolboeken per methode:
Geschiedenis in Onderwerpen (1975 - 1976)
Wim F. Kalkwiek; J.J.M. Berendsen, Geschiedenis in onderwerpen: aspect van wereldoriëntatie. 2:
vwo/havo leerlingenboek, (1975 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
Wim F. Kalkwiek; J.J.M. Berendsen, Geschiedenis in onderwerpen: aspect van wereldoriëntatie.
Brugklas, (1975 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
Wim F. Kalkwiek; W.J. van der Dussen, Geschiedenis in onderwerpen: aspect van wereldoriëntatie. 3:
vwo/havo leerlingenboek (1976 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
Onvoltooid Verleden (1977)
G. Groenhuis, Onvoltooid verleden: schetsen rond de geschiedenis van ons land, (1977 Groningen:
Wolters-Noordhoff)
Sprekend Verleden (1978 – 2006)
L. Dalhuisen; H.M. Beliën, Sprekend Verleden: een geschiedenis van de wereld. 1, (1978 Haarlem:
Gottmer educatief)
L. Dalhuisen, Sprekend Verleden: een geschiedenis van de wereld. 2a, (1980 Haarlem: Gottmer
educatief)
L. Dalhuisen; P.D.M. Latour, Sprekend Verleden: een geschiedenis van de wereld. 2b, (1980 Haarlem:
Gottmer educatief)
L. Dalhuisen; P.D.M. Latour, Sprekend Verleden: een geschiedenis van de wereld. 3A, (1981 Haarlem:
Gottmer educatief)
L.G. Dalhuisen, Sprekend verleden: een geschiedenis van de wereld. 3C, (1985 Bloemendaal: Gottmer
Educatief)
L.G. Dalhuisen, Sprekend Verleden: een geschiedenis van de wereld. 3D, (1983Haarlem: Gottmer
Educatief)
L.G. Dalhuisen, Sprekend Verleden: een geschiedenis van de wereld. 3E, (1984 Haarlem: Gottmer
Educatief)
L. Dalhuisen, Sprekend Verleden: een geschiedenis van de wereld. Dl. 1, (1989 Den Haag: Nijgh & Van Ditmar)
L. Dalhuisen, Sprekend Verleden: een geschiedenis van de wereld. Dl. 2, (1990 Den Haag: Nijgh & Van
Ditmar)
L. Dalhuisen, Sprekend Verleden. Dl. 3, (1991 Rijswijk: Nijgh & Van Ditmar)
C.Y. Bastiaans; L. van der Seijp, Sprekend Verleden Geschiedenis basisvorming. 1, (1998 Baarn:
NijghVersluys)
H. Buskop, Sprekend Verleden Geschiedenis basisvorming. 2, (1999 Baarn: NijghVersluys)
H. Buskop, Sprekend Verleden Geschiedenis basisvorming. 3, (2000 Baarn: NijghVersluys)
H. Buskop, Sprekend Verleden Geschiedenis basisvorming. 1 havo/vwo, (2004 Baarn: NijghVersluys)
H. Buskop; Q. Dalhuisen, Sprekend Verleden Geschiedenis basisvorming. 2 havo/vwo, (2005 Baarn:
NijghVersluys)
C.Y. Bastiaans; H.L. Dalhuisen, Sprekend Verleden Geschiedenis basisvorming. 3 Havo/Vwo, (2006
Baarn: NijghVersluys)
Op Zoek naar het Verleden (1978 – 1986)
M.C.J. Heijligers; S.A.J.J. Aarts, Op zoek naar het verleden. 1: Geschiedenis doen, Prehistorie, Egypte,
Grieken, Romeinen, Volken verhuizen (1978 Groningen: Wolters-Noordhoff)
M.C.J. Heijligers; S.A.J.J. Aarts, Op zoek naar het verleden. 2: De Franken, Karel de Grote, Steden in de
Middeleeuwen, Op ontdekking, De grote verandering, Techniek van 1850 tot nu, De situatie van
de arbeiders, De maatschappij van de 19e eeuw, (1979 Groningen: Wolters-Noordhoff)
M.C.J. Heijligers, S.A.J.J. Aarts, Op zoek naar het verleden. 3VH: De Franse Revolutie: Imperialisme:
Mensen tussen twee oorlogen: Het jongste verleden: Nederland in de 20e eeuw: Meedoen in democratie, (1978 Groningen: Wolters-Noordhoff)
M.C.J. Heijligers; S.A.J.J. Aarts, Op zoek naar het verleden. 1: Geschiedenis doen, de wereldmens in
ontwikkeling, de boeren aan de Nijl, een verhaal uit het oude Griekenland, van dorp tot wereldrijk, West-Europa: opnieuw beginnen, (1985 Groningen: Wolters-Noordhoff)
M.C.J. Heijligers; S.A.J.J. Aarts, Op zoek naar het verleden. 2: De Vikingen, steden in de Middeleeuwen,
op ontdekking, een nieuwe kijk op de wereld, de Lage Landen, de grote verandering, de maatschappij van de 19e eeuw ,opnieuw beginnen, (1986 Groningen: Wolters-Noordhoff)
M.C.J. Heijligers, S.A.J.J. Aarts, Op zoek naar het verleden, 3VH: De macht van ideeën, De Franse
Revolutie I-II, De Lage Landen, Imperialisme, Uitbuiting en verzet, Mensen tussen twee oorlogen, Conflicten en problemen, Meedoen in democratie, (1986 Groningen: Wolters-Noordhoff)
Hoe Mensen Veranderen (1979-1981)
H. van Galen Last, Hoe mensen veranderen. 1, (1979 Groningen: Wolters-Noordhoff)
H. van Galen Last, Hoe mensen veranderen. 2, (1981 Groningen: Wolters-Noordhoff)
Kijk op de Tijd (1979 – 1986)
E.W. Heidt; Hans K. Ulrich, Kijk op de tijd: geschiedenismethode voor mavo, havo en vwo. 1, (1979 Den
Bosch: Malmberg)
E.W. Heidt; Hans K. Ulrich, Kijk op de tijd: geschiedenismethode voor mavo, havo en vwo. 2, (1980 Den
Bosch: Malmberg)
E.W. Heidt; Hans K. Ulrich, Kijk op de tijd: geschiedenismethode voor mavo, havo en vwo. 3 vwo (1981
Den Bosch: Malmberg)
E.W. Heidt; Hans K. Ulrich, Kijk op de tijd: geschiedenismethode voor mavo, havo en vwo. 1, (1984 Den
Bosch: Malmberg)
E.W. Heidt; Hans K. Ulrich, Kijk op de tijd: geschiedenismethode voor mavo, havo en vwo. 2, (1984 Den
Bosch: Malmberg)
E.W. Heidt; Hans K. Ulrich, Kijk op de tijd: geschiedenismethode voor mavo, havo en vwo. 3 vwo, (1986
Den Bosch: Malmberg)
Vragen aan de Geschiedenis (1984 – 1996)
J.G. Toebes; A.J.L. van Hooff; L. Nolet; G. Pieters, Vragen aan de Geschiedenis. 1, (1984 Groningen:
Wolters-Noordhoff)
J.G. Toebes; R.R. Donk, Vragen aan de Geschiedenis. 2, (1985 Groningen: Wolters-Noordhoff)
J.G. Toebes; R.R. Donk, Vragen aan de Geschiedenis. 3vh, (1986 Groningen: Wolters-Noordhoff)
B.M.A. Beenackers-Heeren, Vragen aan de Geschiedenis. 1 mavo havo vwo, (1994 Groningen:
Wolters-Noordhoff)
A.J.L. van Hooff, Vragen aan de Geschiedenis. 2 mavo havo vwo, (1995 Groningen: Wolters-
Noordhoff)
R. Bakker, Vragen aan de Geschiedenis. 3 mavo havo vwo, (1996 Groningen: Wolters-Noordhoff)
Levende Geschiedenis (1985 - 1995)
L. Hildingson; A. van den Eerenbeemt, Levende Geschiedenis: leergang geschiedenis voor de
onderbouw van het algemeen voortgezet onderwijs. 1, (1985 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
K. Warne; L. Hildingson; A. van den Eerenbeemt, Levende Geschiedenis: leergang geschiedenis voor
de onderbouw van het algemeen voortgezet onderwijs. 2hv, (1986 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
K. Warne; L. Hildingson; A. van den Eerenbeemt, Levende Geschiedenis: leergang geschiedenis voor
de onderbouw van het algemeen voortgezet onderwijs. 3hv, (1987 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
H.M. Bartman; L. Hildingson; K. Warne, Levende Geschiedenis: methode geschiedenis voor de
onderbouw mavo, havo, vwo, inclusief de basisvorming. 1, (1993 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
H.M. Bartman; L. Hildingson; K. Warne; M.G. van Riessen, Levende Geschiedenis: methode
geschiedenis voor de onderbouw mavo, havo, vwo, inclusief de basisvorming. 2 havo/vwo, (1994 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
H.M. Bartman; L. Hildingson; K. Warne, Levende Geschiedenis: methode geschiedenis voor de
onderbouw mavo, havo, vwo, inclusief de basisvorming. 3 havo/vwo, (1995 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
Verleden Tijd? (1985 – 1987)
K.A. Kalkwiek, J.W. van Lent, G.J. van Setten, Verleden Tijd?: leergang geschiedenis voor de
onderbouw van het algemeen onderwijs. 1, (1985Amsterdam: Meulenhoff educatief)
K.A. Kalkwiek, J.W. van Lent, G.J. van Setten, Verleden Tijd?: leergang geschiedenis voor de
onderbouw van het algemeen onderwijs. 2hv voor havo en vwo, (1986 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
K.A. Kalkwiek, J.W. van Lent, G.J. van Setten, Verleden Tijd?: leergang geschiedenis voor de
onderbouw van het algemeen onderwijs. 3hv voor havo en vwo, (1987 Amsterdam: Meulenhoff educatief)
Sporen (1990 – 2000)
A.H.J. Wilschut; Karin Loggen; T.F. van der Geugten, Sporen Geschiedenis voor de onderbouw. 1, (1990 Groningen: Wolters-Noordhoff)
A.H.J. Wilschut; Karin Loggen; T.F. van der Geugten, Sporen Geschiedenis voor de onderbouw. 2, (1992 Groningen: Wolters-Noordhoff)
A.H.J. Wilschut; Karin Loggen; T.F. van der Geugten, Sporen Geschiedenis voor de onderbouw. 3, (1993 Groningen: Wolters-Noordhoff)
A.H.J. Wilschut, P. Groenewegen, Sporen Geschiedenis voor de onderbouw. 1 havo vwo, (1998 Groningen: Wolters-Noordhoff)
A.H.J. Wilschut, P. Groenewegen, Sporen Geschiedenis voor de onderbouw. 2 havo vwo, (1999 Groningen: Wolters-Noordhoff)
A.H.J. Wilschut, P. Groenewegen, Sporen Geschiedenis voor de onderbouw. 3 havo vwo, (2000 Groningen: Wolters-Noordhoff)
MeMo (1997 – 2005)
C. van Boxtel; W. Schrover, MeMo Geschiedenis voor de basisvorming. Dl. 1 havo/vwo, (1997 Den Bosch: Malmberg)
C. van Boxtel; W. Schrover, MeMo Geschiedenis voor de basisvorming. 2 havo/vwo, (1998 Den Bosch: Malmberg)
C. van Boxtel; W. Schrover; H. Bulthuis, MeMo Geschiedenis voor de basisvorming. 3 vwo, (1999 Den Bosch: Malmberg)
C. van Boxtel; W. Schrover, MeMo Geschiedenis voor de basisvorming. 1 h/v, (2003 Den Bosch: Malmberg)
C. van Boxtel; W. Schrover; H. Bulthuis, MeMo Geschiedenis voor de basisvorming. 2 havo/vwo, (2004 Den Bosch: Malmberg)
C. van Boxtel; W. Schrover; H. Bulthuis, MeMo Geschiedenis voor de basisvorming. 3 vwo, (2005 Den Bosch: Malmberg)
Sfinx (1999 – 2005)
D. Berents; J. de Vries, Sfinx Geschiedenis voor de basisvorming. 1 hv, (1999 Zutphen: Thieme)
D. Berents; J. de Vries, Sfinx Geschiedenis voor de basisvorming. 2 hv, (2000 Zutphen: Thieme)
V. Beijer; L. Coffent, Sfinx Geschiedenis voor de basisvorming. 3 hv, (2001 Utrecht: ThiemeMeulenhoff)
D. Berents; M. van Haperen, Sfinx Geschiedenis voor de basisvorming. 1 havo/vwo, (2003 Utrecht: ThiemeMeulenhoff)
M. van Haperen, Sfinx Geschiedenis voor de basisvorming. 2 havo/vwo, (2004 Utrecht: ThiemeMeulenhoff)
M. van Haperen, Sfinx Geschiedenis voor de basisvorming. 3 havo/vwo, (2005 Utrecht: ThiemeMeulenhoff)
2. Literatuurlijst:
Allardyce, G., ‘Toward World History: American Historians and the Coming of the World
History Course, in: Journal of World History 1.1 (Hawaii 1990)
Abu-Lughod, J., Before European Hegemony. The World-System A.D. 1250-1350, (Oxford 1989)
Baets, A. de, De Figuranten van de Geschiedenis. Hoe het verleden van andere culturen wordt verbeeld en
in herinnering gebracht, (Hilversum 1994)
Barende, R.J., The Arabian Seas. The Indian Ocean World of the Seventeenth Century, (London 2002)
Bayly, C.A., ‘Archaic and Modern Globalisation in the Eurasian and African Arena, ca. 1750-
1850’, in: A.G. Hopkins, Globalisation in World History, (London, 2002)
Bayly, C.A., The Birth of the Modern World 1780-1914 (Oxford 2004)
Blaut, J.M., The Colonizers Model of the World: Geographical Diffusionism and Eurocentric History,
(New York 1993)
Boer, P. den, Geschiedenis op School. Zes voordrachten over het geschiedenisonderwijs, (Amsterdam
1998)
Boer, P. den, Geschiedenis op school en aan de universiteit. (Amsterdam 1998)
Christian, D., Maps of Time. An Introduction to Big History (Berkeley, 2004)
Cook, M., A Brief History of the Human Race (London 2004)
Crosby Jr., A.W., The Columbian Exchange. Biological and Cultural consequences of 1492. (1967 Duke)
Dalhuisen, L. eds., Geschiedenis op school in theorie en praktijk (Groningen 1976)
Davids, K., Global History en de ‘canon’ van de Nederlandse geschiedenis (KNAW, Amsterdam 2005)
Diamond, J. Guns, Germs and Steel. The Fates of Human Societies, (Londen 1999)
Diamond, J. Collapse. How societies choose to fail or succeed (New York 2005)
Dorsman, L., Jonker, E. en Ribbens, K., Het Zoet en het Zuur. Geschiedenis in Nederland,
(Amsterdam 2000)
Fernandez-Armesto, F. Ideas that changed the world, (London 2003)
Foster, S.J., ‘The Critical Importance of History Textbook Research’. In: Foster, S.J. eds., What
should we tell the Children? International Perspectives on School History Textbooks, (Charlotte 2006)
Frank, A.G., ReORIENT. Global Economy in the Asian Age, (Berkeley 1998)
Frank, A.G., ‘On the New World History’, in: R. Dunn, The New World History (2000)
Frank, A.G., B. Gills, The Five Thousand Year World System In Theory And Praxis (1995)
Grever, M. eds., Controverses Rond de Canon (Assen 2006), 13.
Hansen, V., The Open Empire. A History of China to 1600. (London 2000)
Hasan, M., Westward Bound. Travels of Mirza Abu Taleb, (Oxford 2005)
Hobson, J., The Eastern Origins of Western Civilisation, (Cambridge 2004)
Hopkins, A.G., ‘Globalisation with and without Empires: From Bali to Labrador’, in: A.G. Hopkins A.G. eds., Globalisation in World History, (New York 2002)
Ibn Khaldoun, Muqaddimah. An Introduction to History, (Princeton 2005) (Translated by F.
Rosenthal in 1969)
Lal, D., Unintended Consequences. The impact of Factor Endowments, Culture, and Politics on
Long-Run Economic Performance, (Cambridge 2001)
Landes, D.S., The Wealth and Poverty of Nations, Why some are so rich and some so poor (London 1998)
Lieberman, V., Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context c. 800-1830, (Cambridge 2003)
Manning P., Navigating World-History. Historians create a Global Past, (New York 2003)
Manning P. eds., Migration in World History, (New York 2005)
McNeill, W.H., Plagues and People (New York 1976)
McNeill, W.H., en J.R. McNeill, The Human Web. A Birds-eye View of Human History, (New York
2003)
Mikk, J., Textbook: Research and Writing, (Frankfurt 2000)
Mok, I., In de ban van het Ras, Aardrijkskunde tussen Wetenschap en Samenleving, 1876-1992,
(Amsterdam 1999)
Nichols, J., ‘Methods in School Textbook Research’ in: International Journal of Historical Learning,
Teaching and Research, Volume 3 Number 2 (Oxford 2003)
O’Brien, P., ‘Historiographical traditions and modern imperatives for the restoration of Global
History’. in: Journal of Global History 1.1 (London 2006)
Oostrom, F. van eds., entoen.nu, de canon van nederland, rapport van de commissie ontwikkeling
nederlandse canon Deel A, Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap (Den Haag, 2006)
Pingel, F., UNESCO Guidebook on Textbook Research and Textbook Revision (Parijs 1999)
Piwko, R., Das Thema der Teilungen Polens in russischen und polnischen Schulgeschichtsbüchern in
der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts. Schulhistorie zwischen Wissenschaft und Geschichtspolitik, (Berlin 2002)
Pomeranz, K., The Great Divergence. China, Europe, and the Making of the Modern World Economy,
(Princeton, 2000)
Pomeranz, K., S. Topik, The World that Trade created. Society, Culture and the World Economy, 1400 to
present, (New York 2006)
Ponting, C., Een Groene Geschiedenis van de Wereld, (Amsterdam 1992)
Roberts, J.M., The Triumph of the West. The origin, rise and legacy of Western Civilisation, (London
1985)
Roberts, J.M., The Illustrated History of the World. The Age of diverging traditions (London 1998)
Rooy, P. de eds., Verleden, heden en toekomst. Advies van de Commissie historische en maatschappelijke
vorming (Enschede 2001)
Rossem, M. van, Heeft geschiedenis nut? (Utrecht 2003)
Spier. F., The Structure of Big History. From the Big Bang until Today (Amsterdam 1996)
Stearns, P.N, Meaning over Memory. Recasting the Teaching of Culture and History, (Chapel Hill 1993)
Toebes, J.G., Geschiedenis. Een vak apart? (Nijmegen 1981)
Totman, C., Early Modern Japan, (Berkeley 1995)
Turchin, P., War and Peace and War, Life-cycles of imperial nations (New York, 2006)
Wallerstein, I., The Modern World-System. Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century (New York 1974)
Wesseling, H.L., Europa’s Koloniale Eeuw. De koloniale rijken in de negentiende eeuw, 1815-1919,
(Amsterdam 2003)
Wilschut, A.H.J., Zinvolle en Leerbare Geschiedenis. Historische achtergronden bij het rapport van de
Commissie Historische en Maatschappelijke Vorming (2001).
Wit, R.J. de eds., Het verleden in de toekomst. Advies Commissie Geschiedenisonderwijs, (Den Haag
1998)
Wolfs, R. en H. Donkers, Droge Kost. De Derde Wereld in hedendaagse geschiedenisboeken, in: Kleio 10
(Den Bosch 1992)
Wright, R., Non-Zero. The Logic of Human Destiny. (New York 2000)
3. Websites:
Gerhardt Eckert Instituut voor Internationaal Schoolboekonderzoek: http://www.gei.de
Korber Stiftung: http://www.koerber-stiftung.de
European History Teachers Association, EUROCLIO: www.euroclio.eu (/smf112)
De Canon van Nederland: http://entoen.nu
Geschiedenisonderwijs: http://www.minocw.nl/documenten/kerndoelen_onderbouwvo.pdf
4. Geraadpleegde Archieven:
Stichting Leerplan Onderzoek (Arnhem), ICLON (Leiden), Onderwijsmuseum (Rotterdam), Koninklijke Bibliotheek (Den Haag), EUROCLIO Secretariaat (Den Haag), Instituut voor Geschiedenisdidactiek (Amsterdam)
