Het sublieme schouwspel van de praaltrein in de Oostenrijkse Nederlanden
Het feestgedruis dat plaatsvond in de achttiende eeuw bij jubileavieringen verschilt nauwelijks van huidige festiviteiten tijdens carnavalsstoeten, de alsmaar populairder wordende ‘Love Parades’ of de lokale processies; waarbij de mensen vluchten in een fantasiewereld bij het aanschouwen van de voorbijtrekkende stoet en hun tegoed doen aan al het lekkers wat de lokale handelaren verkopen.
Bij sommige handelaren konden boekjes of libretto’s worden gekocht, die de toeschouwers uitleg verschaften over de voorbijtrekkende praaltrein. Deze bestond uit verschillende delen, waarin o.a. praalwagens en fantasierijke dieren de show stalen. Voor de graafschappen Henegouwen en Vlaanderen en het hertogdom Brabant in de Oostenrijkse Nederlanden (1704-1794) zijn nog verscheidene van deze libretto’s bewaard gebleven, die een schat aan informatie bevatten over de samenstelling van de toenmalige jubileaprocessies. Deze optochten werden in het eigentijdse taalgebruik ook wel ‘praaltrein’, ‘rijbende’, ‘omgang’ of ‘cavalcade’ genoemd en kenden een belangrijke historische evolutie.
De praaltrein ontstond in de middeleeuwen onder een andere, meer bijbelse gedaante en transformeerde geleidelijk, onder meer door toevoeging van profane elementen. Uiteindelijk slaagden de jezuïeten en later, andere orden erin om die oude ommegangen en processies om te bouwen tot wonderlijke cavalcades. Op die manier brachten zij de toeschouwers hun religieus ideeëngoed bij.
Een gediversifieerd inzicht in de totstandkoming van de praaltrein kan voor elke stad (Antwerpen, Brugge, Gent, Brussel, Mechelen, Poperinge en Bergen), waarvan nog afbeeldingen gekend zijn, worden omschreven. Blijkbaar ging elke stad praktisch op dezelfde wijze te werk. Voor de organisatie van een jubileumeditie werd meestal beroep gedaan op één of andere orde. Hun ideeën kregen vorm dankzij het werk van lokale kunstenaars en ambachtslui. Verschillende instanties, zoals de ambachten en neringen, werden aangesproken om deze cavalcades binnen de vooropgestelde begroting van de magistraat te financieren. Uiteindelijk kon een prachtige praaltrein via een vastomlijnd parcours zijn inspirerende inhoud en architectuur prijsgeven aan de toeschouwers uit alle lagen van de bevolking.
Twee traditioneel vormgegeven pentekeningen uit 1718 van Hendrik Frans Verbrugghen (1654-1724) fungeren als een scharniermoment. Belangrijk is het Voorontwerp voor de zijkant van de Verheerlijking van het Huis van Oostenrijk dat aan de pentekening van Verbrugghen kon worden gekoppeld. Deze Antwerpse wagen luidde ook de komende koepelwagens in.
In 1749 werd de rocaille expliciet ingevoerd binnen de Brugse praaltrein. Deze vormentaal vierde een kleine twintig jaar later haar hoogtepunt in de Macariuscavalcade in Gent, waar het gehanteerde rococo op bepaalde wagens tot harmonieuze perfectie werd gebracht door de van Reijsschoots, die daarmee hun veelzijdigheid tentoonspreidden. Emmanuel (1713-1772) ontwierp samen met zijn zoon Pieter (1738-1795) een uitgebreide praaltrein die net als in Brugge bestond uit verschillende types. Hierin is de coëxistentie van verschillende stijlen opvallend.
Het Sacrament van Mirakel was tot aan de Tweede Wereldoorlog een geliefkoosd machtsinstrument van de heersers. Het belang van de Brusselse jubileumcavalcade in 1770 is ambigu. Heden is nog niet exact bewezen wie de artistieke projectleider was van dit jubileum. Vermoedelijk speelde Laurent-Benoît Dewez (1731-1812) een rol bij het ontwerp van deze hybride wagens. Exacte bronnen konden tot nu toe niet aantonen of de wagens (deels) uit een eerdere stoet afkomstig waren. Hun vormentaal duidt alleszins op een persoon die kennis had van de laatste architectuurontwikkelingen.
De gediversifieerde praaltrein van Mechelen is geïnspireerd op eerdere modellen die Willem Jacob Herreyns (1743-1827) op voorbeeldige wijze naar zijn hand wist te zetten. Zijn voorontwerpen bieden de onderzoeker een extra schat aan informatie op het ontwerpproces van een praaltrein in de Oostenrijkse Nederlanden. De verschillende ontwerpen voor de achterkant van sommige wagens dragen bij tot dit verruimde perspectief. Daarnaast geven de twee bestaande mythologische hoofden van Petrus Verhulst, die op de laatste wagen werden gemonteerd, de kwaliteit weer van het houtsnijwerk dat aan de wagens werd besteed.
Net als Mechelen verbergt de ommegang van Poperinge uit 1778 zijn inspiratiebronnen niet. De libretto’s van Brugge en Gent waren zeker gekend door de anonieme ontwerper van de Poperingse wagens. De bronnen uit het Stadsarchief vermelden niet of één van de personen die aan de wagens werkte ook instond voor het ontwerp ervan.
De laatste schat die werd overgedragen uit dit tijdperk is de Car d’Or, die in de Sint-Waltrudiskerk in Bergen wordt bewaard. Deze praalwagen werd ca. 1780 geconstrueerd door Midavaine, Ghienne en hun medewerkers. Deze unieke wagen ‘à la greque’ straalt de pracht van de toenmalige optochten nog steeds uit en geeft de toeschouwer weer een andere kijk op de praaltrein in de Oostenrijkse Nederlanden.
Al deze verschillende perspectieven leidden uiteindelijk in een laatste hoofdstuk tot een vormbreuk van de verschillende typen met kenmerkende stilistische overgangen. Met de volgende stijlen gingen de ontwerpers doorheen het Oostenrijkse tijdperk aan de slag om hun praaltrein vorm te geven: ‘fantasiearchitectuur’, barok, rococo en ‘à la greque’.
Binnen de praaltrein werden vijf typen geduid: wagens die veeleer uit een kubusvorm zijn opgebouwd, bestaande uit een rechthoekige basis of platvorm waarop dikwijls een huis staat (type 1); oplopende, open en door de bank kuip- of bootvormige triomfwagens (type 2); wagens die naar achter oplopen, maar geen kuipvorm hebben (type 3) en een categorie wagens met een rotsachtige sokkel of waterpartij waarop scènes werden voorgesteld (type 4); de fabeldieren vormen een laatste type die kunnen worden opgedeeld in dieren die staan op een natuurlijke ondergrond of dieren die staan op een gestileerde sokkel (type 5 a en b). Daarnaast kunnen intertekstuele relaties worden beschreven op zowel architecturaal als thematisch niveau tussen de verschillende cavalcades onderling, die ontegensprekelijk inspiratie zochten in voorgaande libretto’s die blijkbaar op grote schaal werden verspreid.
De visuele cultuur van deze jubileumvieringen vormde de bindende factor tussen de religieuze orde, de kunstenaar, het volk(se) en de elite en wekte daardoor het ontzag bij al degenen die in contact kwamen met dit onderwerp. De strategieën van vertoon die gepaard gingen met deze efemere feesten geven een prachtig inzicht hoe de mensen in die periode een bepaald beeld van de wereld kregen voorgeschoteld. Deze bonte wereld dient vanonder het stof van de tijd te worden gehaald. Het dient in al zijn schakeringen te worden voorgesteld aan het publiek, zodat mensen opnieuw een reis kunnen beleven door dit fantasierijke landschap.
I. Bronnen
a. Onuitgegeven bronnen
ANDERLECHT, RIJKSARCHIEF
- RAA/SMSG 8508: Jubelaum Anno 1770 in insigni Ecclesia Collegiata SS: Michaëlis et Gudila Bruxellis celebratum, Brussel, 1770.
- RAA/SMSG 9501, fol. 101r.- 102v.: Ontfanck tot de Feeste van het H. Sacrament van Mirakele binnen de jaeren deze Rekeninghe.
ANTWERPEN, STADSARCHIEF
- SAA R 1693 Journaal – Stadsrekeningen 1717-1725: 15 januari 1718, (1718), fol. 22.
- SAA R 1693 Journaal – Stadsrekeningen 1717-1725: 17 januari 1718, (1718), fol. 22.
BRUSSEL, ALGEMEEN RIJKSARCHIEF
- ARAB inv. I. 103: Description des Chars qui doivent suiviu au Jubilé le 15. de Juilles 1770, (1770).
BRUSSEL, KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK VAN BELGIË/ KOSTBARE WERKEN
- KBR/KW VH/22.581/A/L.P.: Catalogue des livres, estampes et planches gravées de la bibliothèque du palais de feue S.A.R. le duc Charles-Alexandre de Lorraine et de Bar, Grand-Maitre de l’Ordre Teutonique, & gouverneur-général de Pays-Bas, a Bruxelles, chez Jos, Ermens, imprimeur-libraire Marché au charbons, disposé & mis en ordre par Jos. Ermens, imprimeur-libraire, La vente de cette bibliotheque commencer le 20 août 1781, à la maison du roi, dite het broodt.huys, à Bruxelles, sous la direction du même imprimeur, (1781).
GENT, STADSARCHIEF/DE ZWARTE DOOS
- SAG/ZD: Stoet (historisch) 1229 en processie Macarius 597, Fiche nota’s A. Van Werveke.
MECHELEN, STADSARCHIEF
De onderzochte bronnen door Kris Callens werden door mij gereviseerd, voor meer specificaties, zie: Callens 1998.
- SAM Oud Archief C Mag. (Resol.) Serie I nr. 20: 62 v°, 119v, 155 r°-155 v°,187 v°- 188 r°.
- SAM Oud Archief C Mag. (Resol.) Serie I nr. 21: f. 11 r°, 22 r°, 52 v°, 55 v°-56 r°, 78 v°, 89 v°, 104 r°, 113 r°, 114 r°-v°-116 v°, 127 r°.
- SAM Notarisakten nr. 2037. Notaris Frans Walravens 1.1.1773-31.12.1773. (niet nr. 2637 zoals in Callens 1998 staat)
POPERINGE, STADSARCHIEF
- SAP nr. 23 a. Rekening nr. 131 – Stadsrekeningen 1778-1780, 1778.
a. ‘Notitie van het werk Gedaen door my francisus De puijdt voor De stad poperinge’
b. ‘Notitie van het werck Door mij franciscús De puijdt gadaen aen de nieuwe praelwaegens’
c. ‘Notitie van het werck Door mij franciscús De puijdt gadaen aen de nieuwe praelwaegens’
d. ‘Memorie van het werck aangaende de praelwaegens’
e. ‘Memorie aangaende de praelwaegens door Joannis galle vanden 3 febrùari 1778’
f. ‘Memorie van gevroght te hebben aen de prael waegens van den 7 april door galle’
g. ‘Notitie van het werck Gedaen door mij francisus De puijdt aen de nieuwe praelwaegens’
h. ‘Notitie van het werck Gedaen door mij francisus De puijdt voor de stadt poperijnge
i. ‘30e meij 1778’
j. ‘8e junij 1778’
k. ‘Op den 28 Junius 1778’
l. ‘17e julij 1778’
m. ‘Specificatie van De betaelyngen gedaen iijt De 1800:0:0 pars sooveel bij resolutie van de drye Collegien toegestaen is geweest om den Júbilé’
n. ‘12 maerte 1779’ (de moeilijk of twijfelachtige woorden staan tussen rechthoekige haakjes)
b. Uitgegeven bronnen
- Bescryvinge van den vermaekelyken ommegang, die gegaen heeft op den 17. en 29 der maend Julius 1770. ter oorsaeke van den Vierhonderd Jaerigen Jubilé der Miraculeuse H. Hostien die berusten in de Collegiale Kerke van den H. Michael en Gudila tot Brussel. Tot Brussel, by J. Vanden Berghen, Boekdrukker en Boekverkoper, in de Magdaleene Steen-weg. A. Collaer, Boekverkoper, by de Minder-broedrs. AE. Bergé, Boekverkoper, by de Jesuiten. MDCC.LXX., Brussel, (1770). [ARAB/B EP 11093 en LP 3119]
- Beschryvinge van de ry-bende ofte cavalcade, verciert met praelwaegens die zal uitgevoert worden door de jonkheyd van het Gymnasium der Societeyt Jesu, er oorsaeke van het vier-honderd-jaerig jubilé van het alderheyligste Sacrament van mirakel. Binnen Brussel den 16 en 29 Julii 1770, Tot Brussel, By J. Vanden Berghen, Boekdrukker en Boekverkoper in de Magdeleene-steenweg. Met Privilegie van Haere Koninklyke ende Apostoyke Majesteyt, Brussel, (1770). [GBIB/MS 248.1959.22/QoBESQ; ARAB/B LP 3119 en RAA/SMSG 8510 en 8511]
- Beschryvinghe van de rybende verrykt met verschyde prael-wagens en andere vreugde-stukken, Die in’t opdraegen van den Wyn van Eer door de Heeren van het Magistraet der Stad en Provincie van Mechelen aen syne eminentie Joannes Henricus, Cardinael van Franckenberg, Aerts-Bisschop van Mechelen, Primaet van Nederland, &c. &c. &c. ter oorzaeke van Syne Verheffinge tot het Cardinaelaet en gelukkige Wederkomste van Weenen, zal uytgevoert worden door de Jonkheyd der Stad Mechelen den 5 Julii 1779. Deéze Rybende zal nog uytgevoert worden den 7 dito. Tot Mechelen Gedrukt by J. P. Hanicq, Boek-drukker en verkooper over het Aerts-Bisschoppelyk Seminarie, Mechelen, (1779). [GBIB/MS 2-000105/C 9]
- Beschryvinge van de vreugde-teeckenen De welcke op den 3. mey 1749. sullen geschieden in het Ses-hondert-jaerig jubilé van het Heylig Bloedt onses Saligmaeckers het welck rust in de stad Brugghe in Vlaenderen verçiert mt schoone Kopere Plaeten. Tot Brugghe, by Andreas Wydts, stadsdrucker, woonende in de Breydel-straat, in S. Antonius. 1749. Met Privilegie, Brugge, (1749). [BTAB 7A3771 (in betere staat) en R5A5521; WBIB (09)949.331749BESC; BOB B251 en 3428 A]
- Beschryvinge van het zevenhonderdjaerig jubilé van den heyligen Macarius, bezonderen patroon tegen de peste, Het welk geviert zal worden binnen de stad van Gend hoofdstad van Vlaenderen, Te beginnen met den 30. Mey tot den 15. Juny 1767., met de voordere Uytlegginge van de Plechtigheden, Cavalcade, Vercierselen, Vierwerk, en andere Vreugdebedreyven, de welke ter dier gelegendheyd zullen geschieden. Alles versierd met kopere plaeten. Tot Gend, By Jan Meyer Gezworen Stads-Drukker, op d’Hoog-poorte in’t gekroond Zweird. Met Privilegie van H.K. ende K.A.M., Gent, (1767). [BTAB 7B576 (ontbreken prenten) en RB8479; GBIB/MS P235.39MACH/Qo BESC; KADOC KC8274; KOAR OC 85]
- Bruxella, incomparabili exemplo septenaria, gripho Palladio descripta : luminibus historicus, politicis, miscellaneis distincta & explicata. Plenum item urbis elogium, velut loquens imago. Bruxellae ex officina Ioannis Mommarti. M. DC. XLVI., Brussel, (1646). [ARAB/B LP 1821]
- Catalogue des livres, estampes et planches gravées de la bibliothèque du palais de feue S.A.R. le duc Charles-Alexandre de Lorraine et de Bar, Grand-Maitre de l’Ordre Teutonique, & gouverneur-général de Pays-Bas, a Bruxelles, chez Jos, Ermens, imprimeur-libraire Marché au charbons, disposé & mis en ordre par Jos. Ermens, imprimeur-libraire, La vente de cette bibliotheque commencer le 20 août 1781, à la maison du roi, dite het broodt. huys, à Bruxelles, sous la direction du même imprimeur, 1781. [KBR/KW VH/22.581/A/L.P.]
- De Cafmeyer, Petrus, Hoogweirdighe historie van het alder-heyligste sacrament van mirakel, Brussel, (1720). [BTAB 7A3519]
- De Munck, Joseph Jaques, Gedenckschriften dienende tot de ophelderinge van het leven, lijden, wonderheden ende duysent-jaerighe eer-bewysinge van de heyligen bisschop ende martelaer Rumoldus, apostel ende patroon van Mechelen; waer door de oudtheden, mede de geestelycke geschiedenissen der selve stadt verlicht, ende veele bewys-stucken vast-gestelt worden, Mechelen, (1777). [BATB RA56402, RA3245, 7B381 en GBIB/MS 2-000592/B]
- Descriptio et explicatio pegmatum, arcuum et spectaculorum, qaue Bruxellae Barbant: pridie cal: febr: A° MDXCIIII. exhibita fuere, sub ingressum sereniss: principis Ernesti dei gratia archiducis aus : triae, ducis, burgundae, comitis carinthiae, tirolis etc. pro Philippo II. Hispani arum monarcha, bel gicae ditionis gubernatore. Bruxellae, Apud Ioannem Mommaert, fub insigni officineae Typographicae, MDXCIIII, Brussel, (1594). [ARAB/B LP 0073]
- Description de la cavalcade accompagnée de chars de triomphe, qui sera exécutée par les écoliers du College de la Compagnie de Jesus, a l’occassion du jubilé de quatre cents ans du très-saint Sacrement de miracles, à Bruxelles le 16 & le 29 de Juillet 1770. A Bruxelles Chez J. Van Den Berghen, Imprimeur-Libraire, rue de la Magdelaine. Avec Approbations, & Privilege de Sa Majesté Royale & Apostolique, Brussel, (1770). [BTAB 7A3121 en RAA/SMSG 8512-8514 (bij dit laatste nummer werden achter het libretto nog een paar programma’s uit 1820 toegevoegd)]
- Description de la véritable cavalcade en trois pieces, accompagnée de chars de triomphe, Qui sera exécutée en partie par les Ecoliers du Gouvernement, & en partie par les fideles Sujets de l’Etat de Brabant, à l’occasion du Triomphe mémorable de la décadence des Intendans, Capitaines, Commissaires & Sécretaires de Cercles, de Présidens & Juges, de premiere instance; suivi de la grandeur des Etats du Duché de Brabant, de Neuf Nations de la ville de Bruxelles & du Peuple Brabançon. A Londres, Chez les Patriottes, (1787): 26-27. [BTAB 7A3999 en 7A3121]
- Description du jubilé de sept cens ans de s. Macaire, Patron Particulier contre la peste, qui sera célébre dans la Ville de Gand capitale de la Flandre, A commencer le 30. de Mai jusqu’au 15. Kuin 1767. , avec le détail ultérieur des Cérémonies, Solemnités, Cavalcade, Ornemens, & des Feux d’Artifice, &c. &c qui auront lieu à cette occasion. Le tout enrichi de Figures. Agand, Chez Jean Meyer Imprimeu de la Ville, sur la Haute-porte à l’Enseigne de l’Epée Roïale. Avec Privilége de S. M. I. & R.A., Gent, (1767). [BRUG/MAH G. 3801 en G. 1927 (in kleur)]
- Dry-hondertste over-lanck-gewenschte vreugede-jaer van ’t minnelyck wonder werck uytgeschénen door de alverwinnende voorspraecke van Gods milde moeder in de roemruchtige lévens-verweckinge van een misdregen kind, het welke dry dagen begraven zynde, en op den vierden dag herlévende, den 14 van maerte 1479, ’t H. doopzel ontfing in S. Jans-kerke binnen Poperinge, tot welkers jarelycksche dankzegginge ingestelt is den luisterryken omgang die zondags naer onze-lieve-vrouwe vizitatie geviert zal worden, verçiert met godvrugtige verbéeldingen en zédelyke prael-wagens, onder het verzellende geklank der muzikale instrumenten, tot méerdere lof, eer en glorie van Maria onbevlekt ontfangen. Tot Ipre, uit de drukkerye van Jacobus Franciscus Moerman, Ieper, (1778). [BTAB 7B682, SAP (en waarschijnlijk het parochiearchief van Sint-Jan te Poperinge]
- Gasparius Gevartius, Pompa introitus honori serenissimi principis Fernandi Austriaci Hispanianorum infantis S.R. E. card. Belgarum et Burgundionum gubernatoris, […], Antwerpen, (1641). [PM/PKA, cat. nr. R 232 en inv. nr. OPB 208]
- Gazette van Gendt 11 september 1752 en Gazette van Gend, 14 mei tot 2 juni 1767. [SAG/ZD]
- Jubilé de la quatre-centieme anne’e du tres-saint sacrement de miracle qui sera celebre’ pendant quinze jours dans l’église collegiale et paroissiale des SS. Michel et Gudule a Bruxelles avec indulgence pleniere. A Bruxelles, chez François t’Serstevens, Brussel, (1770). [RAA/SMSG 8587]
- Kort begryp van het algemeen jubilé verleent door onsen alderheylighsten vader Clemens XIV. ..., Brussel, 1769-1770. [RAA/SMSG 7804]
- Pompe funèbre du très-pieux et très-puissant prince Albert, archiduc d’Atriche, duc de Bourgogne, de Brabant, &c. representée au naturel en tailles douces, dessinées par Jacques Francquart, & gravées par Corneille Galle. A Bruxelles: chez Jean Leonard, Brussel, (1729). [BTAB CA.AC Puteanus 1 en BATB CaaC50]
- Prael-treyn verrykt door ry-benden, prael-wagens zinne-beelden en andere oppronkingen toegeschikt aen het duyzend-jaerig jubilé van den heldmoedigen martelaer, bisschop, bezonderen apostel ende patroon der stad ende provincie van Mechelen den heylighen Rumoldus. Onder ‘t gezag der zeer edele, weerde ende voorzienige heeren van het magistraet der zelve stad ende provincie, en de medewerking van den adel en de borgery, uytgewerkt door de Latynsche School onder de zorg der priesters van ‘t Oratorie van den Heere Jesus. Tot Mechelen, By Joannes-Franciscus vander Elst, Boekdrukker agter de Stads Halle, Mechelen, (1775). [Persoonlijke bibliotheek van de auteur, Nicolas Verhulst, APH AGVIII/1, BTAB 7A 1494, KADOC KRBD161 zonder afb., AVP AGVIII/1]
- Solemnele blydtschap en korte beschryvinge der twee uytmuntende vreugde-bedryven verricht door het oudt en Souverain hooft-gilde van den edelen ridder St. Joris binnen de stadt Ghendt, … Tot Ghendt, by Weduwe Petrus de Goesin en Soon, drucker van Haere Majesteyt., Gent, (1752). [BRUG/MAH G. 1624]
- Train triomphal orné de cavalcades, chars de triomphe, symboles et autres ornemens à l’occasion du jubilé de mille ans de saint Rombaut. Martyr, evêque, apôtre, et patron de la ville et province de Malines. Exécuté sous la protection du magistrat, & l’assistance de la noblesse & citoïens de ka ditte ville par l’école Latin sous la direction des pretres de la congregation de l’oratoire de notre seigneurs Jesus. A Malines. Chez Jean François vander Elst, Mechelen, (1775). [GBIB/MS P270.169.1/Fo TRAI]
- Triomph uyt-galmende het duysend-jaerig jubilé van den H. Rumoldus, martelaer, bisschop, besonderen apostel en patroon der stad en Provincie van Mechelen, als mede kort begryp van het leven van den selven heyligen, benevens den prael-treyn, waer by de beschryvinghe der rybenden, prael-wagens, zinne-beelden en andere op-pronkingen. Tot Mechelen uyt te werken op maendag 26 junii 1775 en eenige andere dagen. Prys 10 oorden. Men vind het te koop, tot loven, by Joannes Jacobs, in de Thiensche-straet. Met approbatie, Leuven, (1775?). [BTAB 7A1494]
II. Werken
a. Monografieën
- [Anoniem], ‘De Vier Heemskinderen in den Bruschen Ommegang.’, Biekorf, 48 (1937): 167.
- [Anoniem], Heilig-Bloedprocessie Brugge = Procession du Saint-Sang = Procession of the Holy Blood = Heiligblutprozession, Brugge, 1982.
- [Anoniem], ‘Het Heilig Bloed te Brugge’, Rond den Heerd, 3 (1868): 178-179, 187, 194-195, 203-204, 211-212.
- [Anoniem], Jubelfeesten van O.L.V. van Hanswijk 988-1913. Praalstoet Mechlinia. Fêtes jubilaire de N.D. d’Hanswijk 988-913. Cavalcade Mechlinia, Mechelen, 1913.
- [Anoniem], Jubelprocessie ter ere van het Heilig Bloed te Brugge 1150-1900, Brugge, 1901.
- [Anoniem], ‘Maandag 14’, Rond den Heerd, 4 (1869): 226-228.
- [Anoniem], Mons en hommage a Sainte Waudru. La Procession historique du Car d’Or. De historische processie van de Car d’Or (gouden koets). Die historische Prozession der Car d’Or (goldenen karosse). The historical Procession of the Car d’Or (golden coach), [s.l.],1989.
- [Anoniem], Mons en hommage a Sainte Waudru. La Procession historique du Car d’Or. De historische processie van de Car d’Or (gouden koets). Die historische Prozession der Car d’Or (goldenen karosse). The historical Procession of the Car d’Or (golden coach), [s.l.], 1993.
- [Anoniem], Mons Ste Waudru La Procession du Car d’Or, Hornu, 1978.
- [Anoniem], Studiedag over stoeten en processies, Brugge, 1977.
- [Anoniem], ‘Van hier en elders.’, Rond den Heerd, 21 (1886): 64.
- Absalon, J.J., ‘H. Bloedprocessie en H. Bloedspelen te Brugge in de XVIe eeuw’, Biekorf, 49 (1938): 151-154.
- Baudot, Jules, Dictionnaire d’hagiographie. Mis a jour a l’aide des travaux les plus récents, Parijs, 1925.
- Baesten, V., L’Ommeganck de Bruxelles en 1615 d’après les tableaux de Denis van Alsloot, Brussel, 1889.
- Baisier, Claire, Hans Vlieghe, Berty Goudriaan en Charles Van Herck, , Tekeningen uit de 17de en 18de eeuw De Verzameling van Herck, Brussel, 2000.
- Berghe, Robert Vanden, ‘La procession du Saint Sang à Bruges’, Bulletin paroissial liturgique, Loppem, 5 (1923).
- Bo, L. De, Onze Lieve Vrouw van Sint-Jan te Poperinge. Geschiedenis van het groot mirakel en van de verering van het genadebeeld, Brugge, 1954.
- Bonny, Johan, Nicolas-Robert Huyghebaert, Jean van Cleven, e.a., Het Heilig Bloed te Brugge, Brugge, 1990.
- Brouwere, J. G. De, ‘La Pompe Funèbre de l’Archiduc Albert’, Annuaire de la Société Héraldique Luxembourgeoise, 4-5 (1951/1952): 81-102.
- Bruyn, Hyancinthe De, Histoire de l’église de Sainte-Gudule et du très-Saint Sacrement de Miracle à Bruxelles, Brussel, 1870.
- Caenegem, Benoît Van, De Collegiale Kerk van de Heilige Waldetrude, [s.l., s.d.].
- Idem, La Ducasse de Mons, [s.l., s.d.].
- Idem, La procession du Car d’Or, [s.l., s.d.].
- Idem, ‘Quelques mots à propos de la chasse de sainte Waudru à Mons, 1887 …’, MONS-INFOS, 6 (2001): 28-32.
- Idem, De processie van de Gouden koets, vert. door Emilie Fourmantraux en Patrick Moens, [s.l., s.d.].
- Cafmeyer, Magda, Antoon Lowyck, Hervé Stalpaert, e.a., Het Heilig Bloed in de volksverering: studiedag te Male op 20 november 1971, Brugge, 1971.
- Callens, Kris, Willem Jacob Herreyns (1743-1827). Een monografische benadering Eerste band – Tekst, lic. verh., K.U.Leuven, Leuven, 1998.
- Caster, Guillaume Van, Eenige Aantekeningen over den Oorsprong en de geschiedenis der Ommegangen te Mechelen, Mechelen, 1889.
- Idem, Origine et histoire des cavalcades de Malines, Antwerpen, 1889.
- Idem, Festivités en l’honneur de Saint Rumold. Evêque, Martyr, Apôtre, de Malines. Trois Conférences données au Cercle Archéologique de Malines. Gent, 1903.
- Casy, Gustave, Folklore Local Traditions de Ducasse, Bergen, 1924.
- Cohen, Gustave, ‘La Genèse du Lumeçon et l’ordannance de la Procession du Car d’Or, No Catiau Cercle Royale Montois de Bruxelles Force – Vigilance – Fidelité, 43, 5/6 (1964): 43-46.
- D., Ad., ‘Nieuws over de Heilig-Bloedprocessie’, Rond den Heerd, 22 (1887): 65-71.
- Danhieux, Luc, ‘De oudste getuigenis over het Heilig Bloed te Brugge’, Biekorf, 60 (1959): 281-282.
- Dequeker, Luc, ‘Het Sacrament van Mirakel’, De kerkschat van de Sint-Michiels en Sint-Goedelekathedraal te Brussel, (2000): 13-19.
- Idem, Het Sacrament van Mirakel Jodenhaat in de Middeleeuwen, Leuven, 2000.
- Descamps, Armand, Le temps de la Ducasse de Mons une évolution météorologique?, Brussel, 2000.
- Devillers, Léopold, ‘La procession de Mons’, Annales du Cercle Archéologique de Mons, 1 (1857): 113-158.
- Devliegher, L., ‘Medewerking van de ambachten aan de jubelprocessie van het H. Bloed te Brugge in 1749’, Biekorf, 66 (1965): 165-171 en 242-147.
- Dhondt, Luc, e.a., 18de-eeuwse architectuur in België. Laatbarok, rococo, neoclassicisme, Tielt, 1998.
- Ducastelle, Jean-Pierre, e.a., La Ducasse de Mons, Brussel, 1995.
- English, M., ‘De Heilig-Bloedopschriften van Gezelle te Brugge’, Biekorf, 59 (1958): 143-146.
- Flament, David, Le Doudou Ducasse rituelle de Mons, Bergen, 2005.
- Fredericq-Lilar, Marie, ‘Een groots feest in Gent in de 18de eeuw: het eeuwfeest van de heilige Macarius’, De woonstede door de eeuwen heen, 77 (1988): 34-51.
- Idem, Gent in de 18de eeuw. De schilders van Reijsschoot, vert. uit het Frans door Dhooghe-Pannier, Nicole, Ruiselede, 1992.
- Galand, Michèle, ‘Journal secret de Charles de Lorraine 1766-1779’, Nouvelles Annales Prince de Ligne, (2000): 348-349.
- Idem, ‘La vie de cour à l’heure espagnole et autrichienne, et les révolutions’, Le Quartier Royal, uitgegeven door Arlette Smolar-Meynaert en André Vanrie, Brussel, 1998: 133-146.
- Idem, ‘Le journal secret de Charles de Lorraine, gouverneur-général des Pays-Bas autrichiens’, Revue Belge de Philologie et d’histoire – Belgisch tijdschrift voor filologie en geschiedenis, 62 (1984): 289-301.
- Fuhring, Peter, Ornament Prints in the Rijksmuseum II. The seventeenth century, deel III, vert. uit het Nederland door Jennifer Kilian en Katy Kist, Studies in prints and printmaking, 5, 2004.
- Geerts, Guido, Ton Den Bom, Dirk Geeraerts, van Dale Groot Woordenboek der Nerderlandse Taal, Antwerpen, 1999.
- Gersem, Maurits De, Mariale Ommegang Poperinge. Cultuurhistorische stoet. Bij de jubelviering van O.-L.-Vrouw van St. Jan te Poperinge ter gelegenheid van het 5e eeuwfeest van het Mirakel (14 maart 1479). Met volledige beschrijving en verantwoording van de vernieuwde Mariale Ommegang op 1 juli 1979, Poperinge, 1979.
- Gersem, Robrecht De, ‘Heeft Onze-Lieve –Vrouw van St.-Jan nog een boodschap voor ons in 2001’, Jaarblad van de Broederschap van O.-L.—Vrouw van Sint-Jan, (2001): 2-3.
- Gilles, Marcel, Tableau d’procession, Bergen, 1955.
- Godenne, Léopold, De processies, praalstoeten, cavalcades te Mechelen: de ommegang en de geschiedenis van Op Signoreke, Brussel, 1938.
- Idem, Les processions, cortèges, cavalcades de Malines: l’ommegang et l’histoire de Op Signorke, Brussel, 1938.
- Gouverneur, Edward, Jans Alois, e.a., Jubelfeesten Hanswijk 1000: gedenkboek, Brugge, 1988.
- Harms, Wolfgang, The investigation of emblem programmes in Buildings: assumptions and Tasks, Imago Figurata. Studies, 2 (1999): 3-16.
- Haslinghuis, E.J. en H. Janse, Bouwkundige termen. Verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie, Leiden, 2001.
- Henne, Alexandre en Alphonse Wauters, Histoire de la ville de Bruxelles (nouvelle editions du texte original de 1845), deel 2, Brussel, 1969.
- Hennebert, H., ‘Le “Car d’Or” actuel est-il l’oeuvre de Claude de Bettignies?’, Annales du Cercle Archéologique de Mons, 58 (1945): 177-188.
- Herck, Charles Van, Hendrik Frans Verbrugghen. Antwerpsch beeldhouwer 1654-1724, Antwerpen, 1940.
- Herremans, Valérie, ‘De Mechelse beeldhouwer Petrus Valckx (1734-1785). Nieuwe gegevens en documenten’, Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde en geschiedenis van Mechelen, Mechelen, 102 (1998): 183-252.
- Idem, Pieter Valckx, Mechels beeldhouwer (1734-1785), lic. verh., K.U.Leuven, Leuven, 1994.
- Heupgen, Paul, Le Lumeçon, Bergen, 1936.
- Huvelle, Jean, ‘La descente de la châsse de Ste-Waudru et la procession du Car d’Or à Mons’, Hainaut-Tourisme, 164 (1974): 79-84.
- Idem, ‘Sainte Waudru (+/- 612-688)’, No Catiau Cercle Royale Montois de Bruxelles Force – Vigilance – Fidelité, 55, 5/6 (1976): 39, 45-48.
- Janssens de Bisthoven, B., ‘Het feest van het H. Bloed’, Handelingen van het genootschap voor geschiedenis, 120 (1983): 95-100.
- Kefer, Léon, ‘Le “Car d’Or”’, No Catiau Cercle Royale Montois de Bruxelles Force – Vigilance – Fidelité, 59, 5/6 (1980): 39.
- Landwehr, John, Splendid ceremonies. State Entries and Royal funerals in the Low Countries, 1515-1791. A bibliography, Nieuwkoop-Leiden, 1971.
- Lefèvre, Placide-Fernand, Het oudste verhaal der « legende » van het H. Sacrament van Mirakel van Brussel, Merchtem, 1931.
- Legrand, M., ‘La Procession du Car d’Or’, No Catiau Cercle Royale Montois de Bruxelles Force – Vigilance – Fidelité, 54, 5/6 (1975): 39-47.
- Leurs, Stan en Prosper Verheyden, ‘Mechelen’, Steden en Landschappen, Antwerpen, 2 (1923): 47-48.
- Leyssens, Is., ‘Jan Willem Fr. Herreyns en de Academie voor beeldende kunsten te Mechelen’, Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde en geschiedenis van Mechelen, Mechelen, 48 (1943-1944): 31-74.
- Martin, John Rupert, The decorations for the Pompa Introitus Ferdinandi, Corpus Rubenianum Ludwig Burchard, 16, 1972.
- Meurant, René, ‘L’Ommegang de Bruxelles’, Crédit Communal de Belgique Bulletin Trimestriel, 48 (1959) : 61-67.
- Minguet, Philippe, e.a., Baroque et rococo en Belgique. Barok en rococo in België, Baroque and rococo in Belgium, Luik, 1987.
- Mulryne, J.R., Hellen Watanabe-O’Kelley, Margaret Shewring, Europa Triumphans. Court and Civic Festivals in Early Modern Europe. Publications of the Modern humanities research association, 2004.
- N., A., Mons en hommage a Sainte Waudru La Procession historique du Car d’Or De historische processie van de Car d’Or (gouden koets) Die historische Prozession der Car d’Or (goldenen karosse) The historical Procession of the Car d’Or (golden coach), 1989.
- Neeffs, Emmanuel, Histoire de la peinture et de la sculpture à Malines, twee delen, Gent, 1876.
- O., ‘Brieven, XXVII’, Rond den Heerd, 3 (1868): 223-224.
- Idem, ‘Brieven, XXVIII’, Rond den Heerd, 3 (1868): 230-231.
- Opdedrinck, Juliaan, Het mirakelbeeld van Onze Lieve Vrouw vereerd in Sint Janskerk, te Poperinge, Brugge, 1899.
- Petit, Karl, La Ducasse de Mons, Bergen, 1984.
- Piot, Ch., ‘Un voyage du Duc Charles de Lorreine en Flandre et Spécialement à Bruges.’, Annales de la société d’émulation pour l’étude de l’Histoire & des Antiquités de la Flandre, 23 (1871), Brugge: 257-264.
- Plaetse, Antoon Vander en Louis Sourie, ‘West-Vlaanderen in stoeten en processies’, West-Vlaanderen. Tweemaandelijks tijdschrift voor kunst en cultuur, 8, 45 (1959): 183-192.
- Poumon, Emile, ‘La Procession du Car d’Or’, No Catiau Cercle Royale Montois de Bruxelles Force – Vigilance – Fidelité, 56, 5/6 (1977): 39.
- Prims, Floris, De Antwerpsche Ommeganck op den Vooravond van de beeldstormerij, Antwerpen, 1946.
- Idem, ‘De “Ommeganck” van september 1731’, Antwerpiensa, 18 (1947): 174-177.
- Rager, Arlette, Het “H. Sacrament van Mirakel te Brussel”, de evolutie van de legende van circa 1450 tot 1789, lic.verh., K.U.Leuven, Leuven, 1992.
- [Redactie, De], ‘La procession du Car d’Or et le combat dit “Lumeçon” à Mons, Hainaut-Tourisme, 344 (2004): 20-30.
- Ren, Leo De, Karel Alexander van Lotharingen (1712-1780) en de sierkunst. Het erfgoed van een kunstliefhebber, (Proefschrift aangeboden tot het bekomen van de graad van doctor in de kunstwetenschappen.), K.U.Leuven, Faculteit Letteren, Leuven, 2003.
- Rocher, Marie-Claude, ‘Le geste de mémoire La construction identitaire et la fête folklorique: le cas de Mons’, Architecture, fortue urbaine et identité collective, 12 (1995): 245-267.
- Rommel, Henri, De processien en feesten ter eere van het Heilig Bloed O.H.J.C. in de stad Brugge, Brugge, 1900.
- Idem, ‘De processiën ter verering van het h. Bloed’, Biekorf, 11 (1900): 113-211.
- Idem, ‘Eene Reliquie van het heilig Bloed te Brugge, in de jaren 1050-1066.’, Biekorf, 2 (1891): 113-123.
- Rotsaert, Koen, De Heilig-Bloedprocessie een eeuwenoude Brugse traditie: een historisch kijk- en leesboek over “Brugges schoonste dag”, Brugge, 1982.
- Ryckeghem, G. Van, ‘De Ommegang van toen’, Jaarblad van de Broederschap van O.-L.—Vrouw van Sint-Jan, (2001): 7-8.
- Sande, Jacobus Van der, ‘De ommegang van 1766 in heldenverzen beschreven, Antwerpen’s Oudheidkundige Kring, 17 (1941): 6-7.
- Serck-Dewaide, Myriam, ‘Char processionnel d’apparat, dit le “Car d’Or”’, Chronique du Bulletin de l’Irpa, XXII (1988/89): 262-265.
- Smet, Joseph De, ‘Het Heilig Bloed te Brugge’, ’t Beertje. Volkskundige Almanak voor West-Vlaanderen, 20 (1961): 5-14.
- Soenen, Micheline, ‘Fêtes et cérémonies publiques à Bruxelles aux Temps Modernes’, Bijdragen tot de Geschiedenis, 68 (1985): 47-100.
- Soly, Hugo, Openbare feesten in Brabantse en Vlaamse steden, 16de-18de eeuw, L’initiative publique des communes en Belgique Fondements historiques (ancien régime) – Het openbaar initiatief van de gemeenten in België Historische grondslagen, 11e Colloque International – 11de Internationaal Colloqium, Spa, 1-4sept. 1982, Actes-Handelingen, “Crédit communal de Belgique, Collection Histoire, série in-8°, 65 (1984): 605-631.
- Soly, Hugo, ‘Plechtige intochten in de steden van de Zuidelijke Nederlanden tijdens de overgang van de Middeleeuwen naar Nieuwe Tijd: communicatie, propaganda, spektakel’, Tijdschrift voor geschiedenis, 97 (1984): 341-361.
- [Stadsarchief Mechelen], De Ommegang van Mechelen, Mechelen, 1988.
- Stalpaert, Hervé, ‘De jubelfeesten van het H. Bloed in 1749’, ’t Beertje. Volkskundige Almanak voor West-Vlaanderen, 20 (1961): 54-56.
- Tondreau, Lucy, ‘Un 650e anniversaire; le car d’or de mons’, Hainaut-Tourisme, 98 (1963): 75-77.
- Torfs, Lodewijk, Feestalbum van Antwerpen. Herinneringen uit de Blijde Inkomsten, Landjuwelen, Tornooispelen, Ommegangen, Jubelfeesten en andere Openbare Vieringen in de Scheldestad, Antwerpen, 1864.
- Twycross, Meg, Medieval English Theatre, [s.l.], 1980.
- V. A., ‘Een Heilig-Graf met stenen figuren verwijderd uit de H. Bloedkapel te Brugge. 1749.’, Biekorf, 56 (1955): 92-93.
- Vandenberghe, Henri, ‘Deel I: Onze-Lieve-Vrouw van St.-Jan’, Onzen Heertje, 3 (2003).
- Idem, ‘Deel II: Het mirakel van Onze-Lieve-Vrouw van St.-Jan’, Onzen Heertje, 3 (2003).
- Veldman, Ilja en Clara Klein, The painter and the poet: the Nucleus Emblematum by De Passe and Rollenhagen, Imago Figurata. Studies, 4 (2003): 267-300.
- Verhavert, Cypriaan, ‘Brusselse Kermis – de ommeganck – mirakuleuze processie – Mieke en Janneken’, Brussel’s Verleden en Heden, I, 2 (1925).
- Verwijs, E. en J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek, ’s-Gravenhage, 1903.
- Viaene, Antoon en Bouwdewijn Janssens de Bisthoven, Het Heilig Bloed te Brugge ; Le Saint Sang à Bruges ; Procession of the Holy Blood ; Die Relique vom Heiligen Blut, Brugge,1976.
- Viaene, Antoon, ‘Historische stoeten in Vlaanderen’, West-Vlaanderen. Tweemaandelijks tijdschrift voor kunst en cultuur, 8, 45 (1959): 165-181.
- Vijver, Dirk Van de, Les relations franco-belges dans l’architecture des Pays-Bas méridionaux, (Onuitgegeven dissertatie), K.U.Leuven, Faculteit toegepaste wetenschappen. Departement architectuur, stedenbouw en ruimtelijke ordening, Leuven, 2000.
- VSD. K., ‘De Brugsche Metten en de H.-Bloedprocessie’, Rond den Heerd, 15 (1880): 201-202.
- Wauters, Alphonse, L’Ancien Ommeganck de Bruxelles, Brussel, 1848.
- Wemaere, Jan, ‘De donkere ommegang, vroeger en nu’, Jaarblad van de Broederschap van O.-L.—Vrouw van Sint-Jan, (2003): 2-6.
- Werveke, A. Van, ‘Karel van Lotharingen schiet den Koningsvogel van het Sint-Jorisgild af’, Inventaire archéologique de Gand, 29 (1903): 289.
- Wiele, Marguerite Van de, L’Ommeganck de Bruxelles: Son Histoire véritable et légendaire, 1905.
III. Catalogi :
a. Tentoonstellingscatalogi
- 1957, Antwerpen, Museum voor Folklore
Ommegangen en Blijde Inkomsten te Antwerpen, Antwerpen, 1957.
- 1976, Rotterdam, Museum Boymans-van Beuningen,
Adèr, R., Van intocht tot uitvaart. Feesten en plechtigheden in de prentkunst. 1500-1800, Rotterdam, 1976.
- 1981, Antwerpen, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België
Rondom Plechtige Intredes en Feestelijke Stadsversieringen Antwerpen 1594-1599-1635, Brussel, 1981.
- 1984, Gent, Museum Arnold Vander Haeghen
Franse franje naar Gentse maat. De burgerbouwkunst te Gent in de 18de eeuw, Gent, 1984.
- 1985, Brussel, Paleis voor Schone Kunsten
Depluvrez, Jean-Marc, ‘Feesten, stoeten en vermakelijkheden in de Zuidelijke Nederlanden. Hofceremonieel en stedelijke tradities’, Luister van Spanje en de Belgische steden 1500-1700., 25 september – 22 december, Brussel, I,1985: 181-192.
- 1987, Brussel, Paleis van Karel van Lotharingen
Karel Alexander Van Lotharingen. Gouverneur-generaal van de Oostenrijkse Nederlanden, Brussel, 1987.
- 1987, Brussel, Algemeen Rijksarchief,
De reis van Jozef II door de Oostenrijkse Nederlanden in 1781, Brussel, 1987.
- 1990, Gent, Bijlokemuseum
Het Voorlaatste van de Grote Hollandse Oorlogsscheepsmodellen, Wetteren, 1990.
- 1998, Brugge, Ontmoetingscentrum van de Kredietbank
De Brugse jubileumfeesten van het Heilig Bloed in 1748 -1749, Brugge, 1998.
- 2001, Lissabon, Museum Calouste Gulbenkian
Joao Castel-Branco, Arte efémera em Portugal, Lissabon, 2001.
- 2003, Mechelen, Museum Hof van Busleyden en Museum Schepenhuis
Stoetenstad. 700 jaar optochten en processies in Mechelen, Mechelen 2003.
- 2006, Mechelen, LamotTM en Museum Schepenhuis
Welgevormd. Mechelse beeldhouwers in Europa (1780-1850), Mechelen, 2006.
- 2008, Londen, Tate Britain
The Return of the Gods Neoclassical Sculpture in Britain, Londen, 2008.
b. Museumcatalogi
- Gent: Bijlokemuseum
De Shryver, A. en C. Van de Velde, Catalogus van de schilderijen, Gent, 1972.
IV. Internetbronnen
- http://www.visithainaut.be/hr/owa/MtrAttrEven.GetEvenInfo?EVEN_ID=19449…
(4/12/2005)
- http://www.hallebardier.be/portal/index.php?mod=ducasse&ac-procession
(4/12/2005)
- http://www.poperinge.be/NL/geschiedenis/geschiedenis_mirakel.htm,
(17/08/2007)
- http://www.mariaommegang.be/item.php?lang=NL&itemno=4,
(17/08/2007)
- http://www.mariaommegang.be/item.php?lang=NL&itemno=5,
(17/08/2007)
- http://www.mariaommegang.be/item.php?lang=NL&itemno=1_9,
(17/08/2007)
- http://www.mariaommegang.be/item.php?lang=NL&itemno=1_11,
(17/08/2007) en (01/05/2008)
- http://www.mariaommegang.be/item.php?lang=NL&itemno=13_21,
(18/09/2007)
- http://www.mariaommegang.be/item.php?lang=NL&itemno=13_17,
(18/09/2007)
- http://www.heiligen-3s.nl/heiligen/04/10/04-10-1012-Macarius-Gent.php,
(11/02/2008)
- http://www.taalfilisofie.nl/notities.not_intertekstualiteit.html,
(10/05/2008)
- http://nl.wikipedia.org/wiki.Rombout_(heilige)
(19/05/2008)
- http://www.nieuwsblad.be/Article.Detail.aspx?ArticleID=g4jaqe51,
(19/05/2008)
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Blijde_Inkomst,
(29/05/2008)