Over dompers, mouchards en papen. Constructie van identiteit, via humor. Casus: de Gentse socialistische Strijdpenning in Vooruit (1886-1900)

Bart De Sutter
Persbericht

Over dompers, mouchards en papen. Constructie van identiteit, via humor. Casus: de Gentse socialistische Strijdpenning in Vooruit (1886-1900)

Over dompers, mouchards en papen

De scriptie Over dompers, mouchards en papen laat zien hoe Gentse, socialistische arbeiders hun leefwereld op het einde van de 19de eeuw interpreteerden. Het gaat om antwoorden op vragen als: Wie was volgens deze arbeiders ‘vriend’ en wie ‘vijand’? Hoe moest een vriend zich gedragen? En wat waren de opvattingen over de vijand? De manier waarop de identiteit van deze arbeiders geanalyseerd wordt, is zonder weerga. De scriptie combineert een aantal elementen die elk op zich nauwelijks onderzocht werden. De analyse van de identiteit van de Gentse socialistische arbeiders is gebaseerd op een bron die nog niet bestudeerd werd en bovendien arbeiders zelf aan het woord laat. Het gaat om de rubriek Strijdpenning in het Gentse dagblad Vooruit. Deze rubriek is te vergelijken met de sms chats die je vandaag geregeld op TV ziet. Niet alleen de bron maar ook de methode maakt de scriptie uniek. De identiteit van de arbeiders werd namelijk via humor bestudeerd. Hiervoor werd een compleet nieuwe onderzoeksmethode ontwikkeld. Met de vele nieuwe invalshoeken is de scriptie hoofdzakelijk bedoeld als een fundament waarop verder onderzoek kan bouwen. De eerste resultaten laten in elk geval het beste vermoeden.

Dankzij de gehanteerde methode krijgen we een zicht op de leefwereld van de socialistische arbeiders zoals zij het zelf zagen. Geen politionele verslagen, economische cijfers, maar hun eigen woorden verschaffen ons inzage over hoe socialistische arbeiders over zichzelf en anderen zoals de kerk, het koningshuis, de burgerij, volksvertegenwoordigers, politie, ... dachten.

Het blootleggen van de identiteit van deze arbeiders is niet enkel voor historici interessant. Natuurlijk hadden de arbeiders te maken met zeer zware levensomstandigheden maar deze scriptie ondermijnt het algemeen beeld van de arbeider die alleen maar werkt, zweet en vloekt. Het laat zien dat ook de arbeider in het dagdagelijkse leven een welgevormde mening en gevoel voor humor had. Door met humor te werken worden de gebeurtenissen uit het leven van de arbeider op een levendige manier tot ons gebracht, wat het des te interessanter maakt.

‘Gewone' mensen komen in geschiedkundige werken nauwelijks aan het woord. Als 19de eeuwse arbeiders al konden schrijven, zorgden de moeilijke levensomstandigheden er wel voor dat ze andere zaken te doen hadden. Als ze al iets schreven, werd het vaak niet waardevol genoeg geacht, ook door hen zelf, om de schrijfsels te bewaren. Bovendien vernietigt de tand des tijds heel wat bronnen. Met de rubriek Strijdpenning beschikken we echter over een bron waarin arbeiders zich in hun eigen woorden uitdrukten. Ze konden er gedachten, grapjes, meningen en dergelijke meer met de lezers van de krant delen. Zoals gezegd kan je zo'n rubriek nog het best vergelijken met TV-programma's waarin mensen via sms met elkaar chatten. Net zoals hun bericht op het TV-scherm verschijnt, zo konden arbeiders in ruil voor een kleine som een berichtje, of een 'zet' zoals ze het zelf noemden, nalaten. De Strijdpenning bevat onnoemelijk veel van deze 'zetten' en biedt dus de mogelijkheid om de identiteit van arbeiders via hun eigen woorden te onderzoeken.

Omdat het nog quasi onontgonnen terrein was, moest echter eerst nog de hele productiecontext van de bron onderzocht worden. Dit komt neer op een reconstructie van het productieproces vanaf het schrijven van een 'zet' tot de publicatie ervan. Hieruit blijkt hoe belangrijk de Strijdpenning was voor de socialistische beweging in het algemeen, want de rubriek bracht elk jaar verschillende 1000’en franken op, maar ook voor de groepsvorming. Net zoals wij vandaag de identiteit kunnen analyseren, konden arbeiders in de rubriek achterhalen welk gedrag bejubeld dan wel afgekeurd werd.

De focus op humoristische zetten lijkt in eerste instantie op wat intellectuele spielerei, maar humor is een uitstekend middel om identiteiten te onderzoeken. Wie bijvoorbeeld om een mop lacht, laat zien dat hij of zij dezelfde culturele kennis deelt als diegene die de mop verteld heeft. Net het omgekeerde doet zich voor wanneer iedereen behalve jij lacht. De lach is hier als het ware een aanwijzing dat je niet tot de groep behoort. Bovendien legt humor bijna onbewust culturele regels bloot. "Al lachend zegt de zot de waarheid," hoort men wel eens. Net omdat het 'maar' humor is, kunnen mensen dingen doen en zeggen die ze in andere omstandigheden nooit zouden durven. De Strijdpenning had geen expliciete humoristische bedoeling zoals cartoons, karikaturen of satirische rubrieken. Dit geeft het voordeel dat de humor in de Strijdpenning niet ‘geforceerd’ is (zoals die belegen kalendermoppen) en dus ook daadwerkelijk onder de arbeiders leefde.

De eerste resultaten van de identiteitsanalyse tonen aan dat socialistische arbeiders zich door zowat iedereen in de steek gelaten voelden. De antikatholieke identiteit komt heel duidelijk naar boven. Naast de socialistische bestond er ook een christelijke arbeidersbeweging. Deze Antisocialisten, zoals ze zichzelf noemden, kregen van socialisten steevast de spotnaam ‘dompers’. Hiermee wilden ze aantonen dat antisocialisten de rede, vanwege hun christelijkheid, en de vooruitgang van arbeiders, vanwege hun antisocialisme, afstompten of belemmerden. Het antiklerikalisme was ook populair. Kerkelijke ambtenaren werden ‘papen’ genoemd. Ook de paus was doelwit van humor. Zo noemde men hem ‘roomschen beer’ of ‘la papo’. Het zedelijk gedrag van geestelijken werd druk besproken. Een zet vatte het onkuis gedrag van klerikalen mooi samen: “Onder ons paapkens vindt men veel Rodins, maar geene Gabriels”, verwijzend naar het liederlijke leven van de beeldhouwer Auguste Rodin en de aartsengel Gabriël.

Het koningshuis was eveneens onderwerp van humor. Leopold II werd in de rubriek quasi nooit met eerbied aangesproken. Men noemde hem ‘Pol’ of ‘Carton’ (van bordpapier, als gewillig en slap) en de koningin ‘Cartoninne’.

Binnen de eigen groep kon men ook tegenstanders vinden. Het ging dan om arbeiders die collega’s, bij de politie of werkgever, verklikt hadden. Zij kregen de spotnaam ‘mouchard’, wat verklikker betekent. In de rubriek kon je regelmatig waarschuwingen lezen en als een ‘mouchard’ een rammeling had gekregen bleef het leedvermaak niet lang uit.

Zelfspot is het kenmerk wanneer zetters het over zichzelf hadden. Ze noemden zichzelf ‘fabriekslaaf’ of ‘kanailje’ van het Franse woord canaille, wat schoft betekent. Dit negatief zelfbeeld toont aan hoe laag de arbeiders zichzelf inschatten.

Wat uit deze kleine uiteenzetting hopelijk mag blijken, is hoe interessant deze materie wel is. Niet enkel voor de cultuurhistoricus die het verleden tracht te begrijpen, maar ook voor de ‘leek’ die met humor meer wil doen dan lachen alleen.

 

Bibliografie

 

Primaire bronnen

Onuitgegeven primaire bronnen

Gent, AMSAB-ISG

            Belgische Socialistische Partij – Federatie Gent – Eeklo (32)

                        30.1217      Organisatien van de Gentsche Federatie

                        105.2          Verslagboek BWP-Gent 1899-1901

                        105.2          Verslagboek BWP Gent 1902-1903

            BWP-afdeling Mechelen (519)

                        54.              Verslagboek / kasboek 1887-1893

            César De Paepe (487)

                        94.              Brief van L. D'Hondt 23 februari 1877

            Le Peuple (19)

                        13.              Verslagboek La Presse Socialiste, 15 april 1896 – 25 mei 1899

            S.M. Het Licht (017)

                        30.12          Kasboek inkomsten en uitgaven 1911

            S.M. Vooruit Gent (24)

                        14.3            Verslagboek S.M. Vooruit Gent, 1883-1885

                        14.3.           Verslagboek S.M. Vooruit Gent, 1885-1887

            Socialistische Vrijdenkersbond Gent (047)

                        7.2              Kasstukken 1900 - 1912

Gent, Universiteitsbibliotheek

            Vliegende Bladen

                        I.B.             107.8, souscription pour les ouvriers sans ouvrage

                        I.S.      43, Ontwerp van een vaderlandsche inschrijvinghe, 5 feb 1790

Uitgegeven primaire bronnen

Bronnenuitgaven

OUKHOW-DE WEERDT D. Het verslagboek van de Gentse Sectie van de Vlaamse Socialistische Partij in de Jaren 1877-1878. Bijdrage tot de Geschiedenis van de Arbeidersbeweging. Gent : AMSAB, 1957, 125 p. (overdruk van OUKHOW – DE WEERDT, D. "Het verslagboek van de Gentse Sectie van de Vlaamse Socialistische Partij in de Jaren 1877-1878. Bijdrage tot de Geschiedenis van de Arbeidersbeweging." In: Handelingen K.C.G., CXXII (1957) 1, pp. 1-110)

Pers

*De vermelde jaartallen werden systematisch doorgenomen.

't Klein gazetje

De Domper

De Landbouwer

De Toekomst (1881-1885)

Het Volk (1 jan 1896 – 31 juli 1896)

De Volkswil (1879-1881)

De Volkswil. Socialistisch propagandaschrift

De Werker (1875-1879)

La Voix de l'Ouvrier

Le Peuple

De Vlaamsche Lantaarn (1876 – 1880)

Vooruit (1884-1900)

Vooruit! Volksalmanak voor Noord- en Zuidnederland (1881-1886)

Contemporaine documenten

Algemeene Statuten van het Internationaal Werklieden-Verbond (herzien en aangenomen op het Wereld Congres te Geneven in 1873), Statuten der Belgische Landelijke Federatie. Huishoudelijk reglement der Gentsche afdeeling. Gent : F. Hage, s.d., 16 p.

Compte-Rendu des Séances du Congrès National Ouvrier tenu à Bruxelles les 5 & 6 avril 1885. Bruxelles : Edouard Maheu, 1885, 58 p.

Compte rendu du 5ième congrès annuel tenu à Jolimont les dimanche 21 et lundi 22 avril 1889, 62 p.

Compte rendu du 6e congrès national annuel du Parti Ouvrier Belge tenu à Louvain, les 6 et 7 avril 1890. 77 p.

Compte rendu du 7e congrès national annuel du Parti Ouvrier Belge tenu à Verviers, les 28 et 29 mars 1891. 61 p.

Compte rendu du 8e congrès national annuel du Parti Ouvrier Belge tenu à Namur, les 29 et 30 mai 1892. 66 p.

Pasinomie: collection complète des lois, décrets, arrêtés et réglements généraux qui peuvent être invoqués en Belgique. Brussel : Bruyant, 1875-1900.

Programma der Belgische Werkliedenpartij aangenomen door het Buitengewoon congres van den 15 juli 1894 te Brussel. Gent : Emilie Claeys, 1894, 16 p.

Socialistische propagandaclub van Gent : Reglement. Gent : J. Foucaert, 1891, 8p.

Vlaamsche Katholieke Gilde: "Eigen Taal, Eigen Zeden". 25 liederen voor studenten: ten voordele van den Vlaamschen strijdpening. Antwerpen : Boucherij, 1905, 30 p.

Secundaire literatuur

Werkinstrumenten

DE CLOET, Jean Paul. De Gentse Straatnamen (1799-1942). Gent : Geschiedkundige Heruitgeverij, 2002, 260 p.

LIEVEVROUW-COOPMAN, Lodewijk. Gents Woordenboek. Gent : Erasmus, 1950, 2 delen

Woordenboek der Nederlandse Taal (online raadpleegbaar op http://wnt.inl.nl)

Contemporaine literatuur

AVANTI. Een Terugblik. Proeve eener Geschiedenis der Gentsche Arbeidersbeweging gedurende de XIXe eeuw (met naschrift door E. Anseele). Gent : Volksdrukkerij, 1908, 783 p.

DE PÉLICHY, Charles-Gilles. Le régime du travail dans les principaux ports de mer de l’Europe : enquête terminée en janvier 1898.  Louvain : Polleunis et Ceuterick, 1899, 2 dln., 162+392 p.

DE WITTE, Paul. De geschiedenis van Vooruit en de Gentsche socialistische werkersbeweging sedert 1870. Gent : De Witte, 1898, 570 p.

DE WITTE, Pol. Alles is omgekeerd. Hoe de werklieden vroeger leefden 1848-1918. (geannoteerd en van een nawoord voorzien door Helmut Gaus en Guy Vanschoenbeek). Leuven : Kritak, 19868, 310 p.

DESTANBERG, D. De Kiezingen te Gent sedert 1830. Gent : Herkenrath, 1910, 307 p.

DESTRÉE, Jules et VANDERVELDE, Émile. Le socialisme en Belgique. Paris : Giard et Brière, 1898, 515 p. (Bibliothèque socialiste internationale, 4).

DESTRÉE, Jules et VANDERVELDE, Émile. Le socialisme en Belgique. Paris : Giard et Brière, 1903, 498 p.

HENRY, Louis M. "De la science et des conditions du travail scientifique au point de vue des universités catholiques et de la société scientifique de Bruxelles. Lecture faite à l'assemblée générale du mardi 22 avril 1879." In: Annales de la société scientifique de Bruxelles, 3 (1878-1879), pp. 397-420.

Histoire des vingt-cinq premières années du Denier de St.-Pierre depuis sa restauration dans le diocèse de Gand 1860-1885. Gent : C. Poelman, 1887, xi+585 p.

LAUZEL, Maurice. "Le Vooruit de Gand." In: La Revue de Paris, 4 (1905) juillet-août, pp. 638- 668.

PRAYON-VAN ZUYLEN, A. Korte staatkundige geschiedenis van het Iersche volk : Ierland vóór de unie met Engeland, lord Edward FitzGerald en de Iersche opstand van 1798, Ierland sedert de unie. Gent : Siffer, 1902, 503 p. (Koninklijke Vlaamsche academie voor taal- en letterkunde,  4e reeks 5).

Hedendaagse literatuur

ALTENA, Bert. Een broeinest der anarchie. Arbeiders, arbeidersbeweging en maatschappelijke ontwikkeling. Vlissingen 1875 – 1929 (1940). Amsterdam : Thesis, 1989, 2 dln., 553+115 p.

APTE, M.L. Humor and Laughter. An Anthropological Approach. Ithaca – Londen : Cornell University Press, 1985, 317 p.

ARCHAKIS, A. en TSAKONA, V. “Analyzing conversational data in GTVH terms: A new approach to the issue of identity construction via humor.” In: Humor, 18 (2005) 1, pp. 41-68.

ATTARDO, Salvatore. Linguistic Theories of Humor. Berlijn : Mouton de Gruyter, 1994, xix+426 p. (Humor Research, 1).

ATTARDO, Salvatore. Humorous Texts: A semantic and pragmatic analysis. Berlijn – New York : Mouton de Gruyter, 2001, xiv+238 p. (Humor Research, 6).

ATTARDO, Salvatore. "Introduction: the pragmatics of humor." In: Journal of Pragmatics, 35 (2003), pp. 1287-1294.

BERGER, A.A. An Anatomy of humor. New Jersey : Transaction Publishers, 1993, xviii+192 p.

BERGSON, H. Het lachen: Essay over de betekenis van het komische (inl. Jan Bor; vert. Eric de Marez Oyens). Amsterdam – Meppel : Uitgeverij Boom, 1993, 141 p. (Boom Klassiek).

BEYEN, M. en VERBERCKMOES, J. “Humor en collectieve identiteit. Bij wijze van inleiding.” In: BEYEN, M. en VERBERCKMOES, J. (eds.). Humor met een verleden. Leuven : Universitaire pers Leuven, 2006, pp. 7-31.

BLOMMAERT, Jan en VERSCHUEREN, Jef. Het Belgische migrantendebat. Antwerpen : International Pragmatics Association, 1992, 250 p.

BOON, Louis Paul. Pieter Daens of hoe in de negentiende eeuw de arbeiders van Aalst vochten tegen armoede en onrecht. Amsterdam : De Arbeiderspers, 1972³, 661 p.

BOONE, Marc. Historici en hun métier. Een inleiding tot de historische kritiek. Gent : Academia Press, 2007, xxi+363 p.

BOS, Dennis. Waarachtige volksvrienden. De vroege socialistische beweging in Amsterdam 1848-1894. Amsterdam (onuitgegeven doctoraatsverhandeling UvA), 2001, 444 p. (beschikbaar via http://dare.uva.nl).

BRACKE, Nele. "Laatste Nieuws, Het." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, pp. 1763-1764.

BREMMER J. en ROODENBURG H. "Introduction: Humour and History." In: BREMMER J. en ROODENBURG H. (eds.). A Cultural History of Humour: From Antiquity to the Present Day. Cambridge : Polity Press, 1997, xii+264 p.

BROWN, Callum G. Postmodernism for Historians. Harlow : Pearson, 2005, vii+200 p.

BURKE, Peter. The French historical revolution. The Annales School 1929-89. Cambridge : Polity Press, 1990, 152 p.

BURKE, Peter. “Overture: the New History, its Past and its Future.” In: BURKE, Peter (ed.).  New Perspectives on Historical Writing. Cambridge : Polity Press, 1991, pp. 1-23.

BURKE, P. “Collective Psychology and Social Change – Achievements and Problems.” In: LOEWENSTEIN, B. Geschichte und Psychologie: Annäherungsversuche. Pfaffenweiler : Centaurus, 1992, pp. 19-36.

BURKE, Peter. "Frontiers of the Comic in Early Modern Italy." In: BURKE, Peter. Varieties of cultural history. Ithaca: Cornell University Press, 1997, pp. 77-93.

BURKE, Peter. History and Social Theory. Cambridge : Polity Press, 2005, xi+224 p.

BURKE, Peter. Wat is Cultuurgeschiedenis? (vert.: Alwin Van Ee en Bastiaan Bommeljé). Utrecht : Bijleveld, 2007, 207 p.

CAMBIER, S. Karikaturen in de Belgische bezettingspers: een vergelijkende studie van ‘Le Soir’, ‘Volk en Staat’ en ‘Vooruit’. Gent (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling UGent), 2005, 2 dln., 168+ s.p. (promotor: B. De Wever).

CARLEER, Bert. "De socialistische wijkclubs. Uitbouw en werking." In: Tijdschrift voor sociale wetenschappen, 37 (1992), pp. 219-242.

CARLIER, Julie. Discoursanalytische en mentaliteitshistorische benadering van seksualiteitsbeleving in het interbellum. Fragmentarische geschiedenissen op basis van strafdossiers van zedenzaken in het archief van de correctionele rechtbank van Antwerpen (1920-1940). Gent (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling UGent), 2003, 2 dln.

CLARK, Christopher. "The New Catholicism and the European culture wars." In: CLARK, Christopher en KAISER, Wolfram. Culture Wars. Secular-Catholic Conflict in Nineteenth-Century Europe.  Cambridge : University Press, 2003, pp. 11-46.

COLLIN, Ludo. "Lambrecht, Henri." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, pp. 1774-1775.

COLLIN, Ludo. "Stillemans, Antoine." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, pp. 2867-2868.

CREW, David F. “Alltagsgeschichte: A New Social History “From Below”?” In: Central European History, 22 (1889) 3-4, pp. 394-407.

DARNTON, Robert. "Workers revolt: The great cat massacre of the rue Saint-Séverin." In: DARTON, Robert. The great cat massacre and other episodes in French cultural history. New York : Basic books, 1984, pp. 76-104.

DAVIES, C. “Commentary on Anton C. Zijderveld’s Trend Report on ‘The Sociology of Humour and Laughter’.” In: Current Sociology, 32 (1984) 3, pp. 142-157.

DAVIES, Christie. Ethnic humor around the world. A comparative analysis. Bloomington/Indianapolis : Indiana University Press, 1990, x+404 p.

DAVIES, C. Jokes and their Relation to Society. Berlijn – New York : Mouton de Gruyter, 1998, x+234 p. (Humor Research, 4).

DE CERTEAU, Michel. The Practice of Everyday Life (trans. by Steven Rendall). Berkely – Los Angeles – London : University of California Press, 1988, xxiv+229 p.

DE CONINCK, Rik. Overzichtslijst van het archief van SM Het Licht. Gent : AMSAB, s.d.,  204 p. (AMSAB Werkinstrumenten, 8).

DEFOORT, Hendrik. "Le Bien Public." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, pp. 495-496.

DE MAEYER, Jan. "Arthur Verhaegen, 1847 - 1917. De rode baron. K.U.Leuven, 1994, promotor: E. Lamberts." In: BTNG, 25 (1994-1995) 1-2, pp. 262-271.

DE MAEYER, Jan."Verhaegen, baron Arthur". In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, p. 3231.

DENECKERE, Gita. Sire, het volk mort. Collectieve actie in de sociale geschiedenis van de Belgische staat, 1831-1940. Gent (Onuitgegeven doctoraatsverhandeling RUG), 1994, 4 dln.

DENECKERE, G. Discoursanalyse voor historici: een introductie, 13 p. (Syllabus Kwalitatieve methodologie en hulpwetenschappen 2005-2006).

DENECKERE, G. en DESMET, L. Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia. Gent: Academia Press, 2008, 1 deel, 71+254 p.

DE RIJKE, Ann. Humor als bron voor mentaliteitsgeschiedenis. Methodologisch ontwerp voor kwantificerend en kwalitatief onderzoek aan de hand van de Gentse weekbladpers tussen 1914 en 1940. Gent (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling RUG), 1985, 2 dln., ix+151+260 p. (promotor: R. Van Eenoo).

DE SCHRYVER, Reginald. "Prayon-Van Zuylen, Alfons M.N." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, pp. 2505-2506.

DETREZ, R. “Humor op de Balkan.” In: BEYEN, M. en VERBERCKMOES, J. (eds.). Humor met een verleden. Leuven : Universitaire pers Leuven, 2006, pp. 145-162.

DE VOS, Patrick. "De historische evolutie van de arbeidsduur in België." In: Brood & Rozen, (1997) 3, pp. 7-37.

DEVRIENDT, Roel. "'Schoone feesten vereenigen ons allen'. De Vlaamse sociaal-democratie en de feestcultuur (1885-1914)." In: ART, Jan, DE NIL, Bart en JACOBS, Marc (reds.). Een mens leeft niet van brood alleen. Bouwstenen voor een culturele arbeidersgeschiedenis (1800-1940). Gent : AMSAB-ISG, 2005, pp. 145-171.

De Weerdt, Denise. De Belgische socialistische arbeidersbeweging op zoek naar een eigen vorm 1872-1880. Antwerpen : Stichting Camille Huysmans, 1972, 188 p.

DE WILDE, Bart."Seks op en naast de werkvloer. De seksualiteitsbeleving van arbeiders en de houding van de vakbeweging." In: DE WEERDT, Denise (red.). Begeerte heeft ons aangeraakt. Socialisten, sekse en seksualiteit. Gent : Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 1999, pp. 143-178.

DHONDT, Jan. "De eerste organisaties van de arbeiders 1800-1850." In: DHONDT, Jan (ed.). Geschiedenis van de socialistische arbeidersbeweging in België. Antwerpen : S.M. Ontwikkeling, 1960-1967, pp. 83-92.

Dhondt, J. (ed.). Geschiedenis van de socialistische arbeidersbeweging in België. Antwerpen : S.M. Ontwikkeling, 1960-1967.

DOUGLAS, M. Implicit meanings: selected essays in anthropology. 2nd edition. Londen – New York : Routledge, 1999, xx+322 p.

DRIESSEN, H. “Humour, Laughter and the Field: Reflections from Antropology.” In: BREMMER J. en ROODENBURG H. (eds.). A Cultural History of Humour: From Antiquity to the Present Day. Cambridge : Polity Press, 1997, pp. 222-241.

DUPRÉEL, E. “Le problème sociologique du rire.” In: DUPRÉEL, E. Essais pluralistes. Paris : PUF, 1949, pp. 27-69.

ELEY, Geoff. “Labor History, Social History, “Alltagsgeschichte”: Experience, Culture, and the Politics of the Everyday – a New Direction for German Social History?” In: The Journal of Modern History, 61 (1989) 2, pp. 297-343.

ELEY, Geoff. “Foreword.” In: LÜDTKE, Alf (ed.). The History of Everyday Life. Reconstructing historical experiences and ways of life (transl. By William Templer). Princeton : Princeton University Press, 1995, pp. vii-xiii.

FEINBERG, L. The Secret of Humor. Amsterdam : Rodopi, 1978, 205 p.

FINE, G.A. en DE SOUCEY, M. “Joking cultures: Humor themes as social regulation in group life.” In: Humor, 18 (2005) 1, pp. 1-22.

FRANÇOIS, Luc. "Orangisme." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, pp. 2355-2357.

FRIJHOFF, Willem. "Identiteit en identiteitsbesef. De historicus en de spanning tussen verbeelding, benoeming en herkenning." In: BMGN, CVII (1992) 4, pp. 614-634.

FRIJHOFF, Willem. "Toeëigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving." In: Trajecta, 6 (1997) 2, pp. 99-108.

GEERTZ, Clifford. “Thick Description: Toward an Interpretative Theory of Culture.” In: GEERTZ, Clifford. The Interpretation of Cultures. Londen : Fontana Press, 1993 (orig. 1973), ix+470 p.

GEVERS, Lieve. "Eigen Taal, Eigen Zeden." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, pp.1051-1053.

"Glossary of selected terms and abbreviations." In: LÜDTKE, Alf (ed.). The History of Everyday Life. Reconstructing historical experiences and ways of life (transl. By William Templer). Princeton : Princeton University Press, 1995, pp. 313-315.

GREVER, Maria en RIBBENS, Kees. Nationale identiteit en meervoudig verleden. Den Haag - Amsterdam : WRR/Amsterdam University Press, 2007, 220 p. (WRR Verkenningen, 17).

GUNN, Simon. History and Cultural Theory. Harlow : Pearson, 2006, xiv+235 p.

GUREVICH, A. “Bakhtin and his theory of Carnival.” In: BREMMER J. en ROODENBURG H. (eds.). A Cultural History of Humour: From Antiquity to the Present Day. Cambridge : Polity Press, 1997, pp. 54-60.

HAECK, Tom. "Liberale Werkersverdediging (1893-1917)." In: ODIS - Database Intermediary Structures Flanders, Last Modified Date : 18 juni 2008 (raadpleegbaar op http://www.odis.be).

HARMSEN, Ger. "Nieuwenhuis, Ferdinand." In: BWSA, 6 (1995), pp. 157-163.

HOBSBAWM, Eric J. “History from Below – Some Reflections.” In: KRANTZ, Frederik (ed.). History from Below: Studies in Popular Protest and Popular Ideology in Honour of George Rudé, Montréal : Concordia University, 1985, pp. 63-73.

HUIZINGA, J. Homo Ludens: Proeve ener bepaling van het spelelement der cultuur. Groningen : Wolters-Noordhoff, 19858, xi+209 p.

"Jean Casier de Hemptinne (1820-1892)." In ODIS - Database Intermediary Structures Flanders, Last Modified Date : 24 april 2008 (raadpleegbaar op http://www.odis.be).

"Jules Vandenpeereboom (1843-1917)." In: ODIS-DATABASE INTERMEDIARY STRUCTURES FLANDERS, Last Modified Date : 5 november 2003 (raadpleegbaar op http://www.odis.be).

KOESTLER, A. The Act of Creation. New York : Macmillan, 19646, 751 p.

LAMBERTS, Emiel. "De kerkhovenkwestie." In: Het openbaar initiatief van de gemeenten in België 1795-1940. Brussel: Gemeentekrediet, 1986, Vol II, pp. 785-792.

LAMBRECHT, Jeanine. "Karikaturen over de Spaanse burgeroorlogen in de Belgische dagbladpers (17.7.36-30.3.39)." In: BTNG, 18 (1987) 3-4, pp. 801-864.

LE GOFF, J. “Laughter in the Middle Ages.” In: BREMMER J. en ROODENBURG H. (eds.). A Cultural History of Humour: From Antiquity to the Present Day. Cambridge : Polity Press, 1997, pp. 40-53.

"Leon Bruggeman (1836-1911)." In: ODIS - Database Intermediary Structures Flanders, Last Modified Date : 5 november 2003 (raadpleegbaar op http://www.odis.be).

LE ROY LADURIE, Emmanuel. Montaillou, een ketters dorp in de Pyreeën (1294-1324) (vertaald door Claire den Boer en Roland Fagel). Amsterdam : Bert Bakker, 1984, 500 p.

LEVI, Giovanni. “On Microhistory.” In: BURKE, Peter (ed.). New Perspectives on Historical Writing. Cambridge : Polity Press, 1991, pp. 93-113.

LHOEST – OFFERMANN, Holde. Recueil de documents relatifs à la propagande des mouvements socialistes au XIXe siècle à Bruxelles. Bruxelles :  Archives générales du Royaume,  1967, 65+15+122 p. (Instituts Belge de science politique, documents, 1).

LIEN HUONG, Nghiem. "Jokes in a Garment Workshop in Hanoi: How Does Humour Foster the Perception of Community in Social Movements?" In: IRSH, 52 (2007), pp. 189-207.

LIEVIJNS, Luc (red.). Repertorium van de pers en periodieken bewaard op het AMSAB, 1838 – 1940. s.n. : s.l., 1994, 339 p. (AMSAB Werkinstrumenten, 3).

LÜDTKE, Alf. “Introduction: What is the History of Everyday Life and Who Are Its Practitioners?” In: LÜDTKE, Alf (ed.). The History of Everyday Life. Reconstructing historical experiences and ways of life (transl. By William Templer). Princeton : Princeton University Press, 1995, pp. 3-40.

MARTINEAU, W.H. “A model of the social Functions of Humor.” In: GOLDSTEIN, J.H. en MCGHEE, P.E. The psychology of humor. Londen : Academic Press, 1972, pp. 101-125.

MELNIKOVA, Ekaterina. "Eschatological Expectations at the End of the Nineteenth-Twentieth Centuries: The End of the World is (Not) Nigh?" In: Forum for Anthropology and Culture, 1 (2004), pp. 253-270.

MORREALL, J. Taking Laughter Seriously. Albany : State University of New York Press, 1983, x+144 p.

OLSON, J.M., MAIO, G.R. en HOBDEN, K.L. “The (null) effects of exposure to disparagement humor on stereotypes and attitudes.” In: Humor, 12 (1999) 2, pp. 195-219.

OSTYN, J. “Heeft ironie een leesteken nodig?” In: De Standaard, 16.03.2007, p. C3.

OUKHOW, Michel. "Pers en propaganda (1854-1876)". In: DHONDT, Jan (ed.). Geschiedenis van de socialistische arbeidersbeweging in België. Antwerpen : S.M. Ontwikkeling, 1960-1967, pp. 247-273.

OUKHOW, Michel. "De Pers (1875-1885)". In: DHONDT, Jan (ed.). Geschiedenis van de socialistische arbeidersbeweging in België. Antwerpen : S.M. Ontwikkeling, 1960-1967, pp. 335-343.

OUKHOW, Michel. "Pers en propaganda (1885 – 1914)". In: DHONDT, Jan (ed.). Geschiedenis van de socialistische arbeidersbeweging in België. Antwerpen : S.M. Ontwikkeling, 1960-1967, pp. 433-449.

OUKHOW, Michel, BEYERS-BELL, Janine en VANDEWEYER, Luc. "Werkmansregt, Het." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, p. 3685.

PHILLIPS, Mark S. “History, memory and historical Distance." In: SEIXAS, Peter C. Theorizing historical consciousness. Toronto : University of Toronto Press, 2004, xi+255 p.

PRAKASH, Gyan. “Subaltern Studies as Postcolonial Criticism.” In: American Historical Review, 99 (1994) December, pp. 1475-1490.

QUARIAUX, Yves. L'image du flamand en Wallonie. Essai d'analyse sociale et politique (1830-1914).  Bruxelles : Labor, 2006, 663 p.

RADCLIFFE-BROWN, A.R. Structure and function in primitive society. Essays and Addresses. London : Cohen & West, 19525, 219 p.

RASKIN, V. Semantics mechanisms of humor. Dordrecht : D. Reidel, 1985, xix+284 p. (Studies in linguistics and philosophy, 24).

RÖLING, H.Q. en REINALDA, Bob. "PORREIJ, Jacoba Maria Petronella." In: BWSA, 8 (2001), pp. 204-208.

ROSE, Jonathan. The Intellectual life of the British Working Classes. New Haven – London : Yale University Press, 2002, ix+534 p.

SALMI-NIKLANDER, Kirsti. "Bitter Memories and Burst Soap Bubbles: Irony, Parody, and Satire in the Oral-Literary Tradition of Finnish Working-Class Youth at the Beginning of the Twentieth Century." In: IRSH, 52 (2007), pp. 189-207.

SHARPE, Jim. “History from below.” In: BURKE, P. New Perspectives on Historical Writing, Cambridge : Polity Press, 1991, pp. 24-41.

STADEUS, M. De vooravond (1937-1940) van wereldoorlog II in de cartoons: De visie van de cartoonisten op de politieke gebeurtenissen. Een vergelijkende studie. Gent (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling UGent), 1999, 2 dln., 205+227 p. (promotor: R. Van Eenoo).

STRIKWERDA, Carl. A house divided : catholics, socialists, and Flemish nationalists in nineteenth-century Belgium. Lanham (Md.) : Rowman and Littlefield, 1997, xvii+454 p.

SYKES, A.J.M. “Joking Relationships in an Industrial Setting.” In: American Antropologist, 68 (1968) 1, pp. 188-193.

THOMAS, Keith.  “The place of laughter in Tudor ans Stuart England.” In: The Times Literary Supplement, 21.01.1977, pp. 77-81.

THOMPSON, Edward P. “History From Below.” In: The Times Literary Supplement, Thursday April 7, 1966, pp. 279-280.

THOMPSON, Edward P. The Making of the English Working Class (with new preface). Harmondsworth : Penguin Books, 1980 (orig. 1963), 958 p.

V.M. en V.G. "Focus. Interview met Denise De Weerdt over socialistische archieven en geschiedschrijving in het pre-AMSAB-tijdperk." In: Amsab-Tijdingen, 3 (1988-1989), pp. 4-6.

Van Clemen, Sam."Société Huet." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, p. 2790.

VAN DE MERWE, Jaap. Gij zijt kanalje, heeft men ons verweten! Het proletariërslied in Nederland en Vlaanderen. Utrecht/Antwerpen : A.W. Bruna & Zoon, 1974, 400 p.

VAN DIJK, Teun A. "Ideological discourse analysis." In: New Courant, 4 (1995), pp. 135-161.

VAN GINDERACHTER, Maarten. "Jean Prolo, waer bestu bleven? Speuren naar bronnen van “gewone mensen” in 19de eeuwse archieven." In: VANDENBUSSCHE, Wim (red.). "Terug naar de bron(nen). Taal en taalgebruik in de 19de eeuw in Vlaanderen." In: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal –en letterkunde, 114 (2004) 1, pp. 19-31.

VAN GINDERACHTER, Maarten. Vaderland in de Belgische Werkliedenpartij (1885-1914). Sociaal-Democratie en nationale identiteit from below. Een casusstudie van Gent, Brussel en de Borinage Gent (Onuitgegeven doctoraatsverhandeling UGent), 2004, 3 dln., 772 p.

VAN GINDERACHTER, Maarten. "'Cultuur en Canaille'. Over sociale geschiedschrijving from below." In: ART, Jan, DE NIL, Bart en JACOBS, Marc (red.). Gezocht: het verhaal van Jan Modaal. Gent : AMSAB-ISG, 2007, pp. 101-111.

VAN HOOREBEKE, A. De politieke cartoon: De cartoons van Plantu over Algerije. Gent (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling UGent), 1998, 2 dln., 112+82 p. (promotor: F. Saeys).

VANSCHOENBEEK, Guy. De wortels van de sociaal-democratie in Vlaanderen. Le 'monde socialiste gantois' en de Gentse socialisten vóór de Eerste Wereldoorlog. Gent (Onuitgegeven doctoraatsverhandeling RUG), 1992, 5 dln., pp. 1-158; 160-372; 374-668; 670-935; 329 p.

Vanschoenbeek, Guy. Novecento in Gent. De wortels van de sociaal-democratie in Vlaanderen. Antwerpen - Baarn - Gent : Hadewijch - AMSAB, 1995, 269 p.

VANTHEMSCHE, Guy. "De Belgische socialisten en Congo 1895-1960." In: Brood & Rozen, (1999) 2, pp. 31-65.

VAN YPERSELE, Laurence. "L'image du roi dans la caricature politique en Belgique de 1884 à 1914." In: BTNG, 26 (1996) 1-2, pp. 133-164.

VEALE, T. “Incongruity in humor: Root cause or epiphenomenon?” In: Humor, 14 (2004) 4, pp. 419-428.

VERBERCKMOES, J. De lach: mogelijkheden van een historisch onderzoek betreffende de Zuidelijke Nederlanden 1599-1633. Leuven (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling KUL), 1984, 132 p.

VERBERCKMOES, J. “De volkscultuur en het lachen in de Spaanse Nederlanden.” In: Volkskunde, 93 (1992) 1, pp. 40-49.

VERBERCKMOES, J. “Humour and History: A Research Bibliography.” In: BREMMER, J. en ROODENBURG, H. (eds.). A Cultural History of Humour: From Antiquity to the Present Day. Cambridge : Polity press, 1997, pp. 242-252.

VERBERCKMOES, J. Schertsen, schimpen en schateren. Geschiedenis van het lachen in de Zuidelijke Nederlanden, zestiende en zeventiende eeuw. Nijmegen : SUN, 1998, 287 p. (Memoria: cultuur- en mentaliteitshistorische studies over de Nederlanden).

VERBRUGGEN, Paule. "Deelalternatieven voor de traditionele godsdienstbeleving in het Gentse socialisme." In: TvSG, 17 (1991) 4, pp. 414-433.

VERFAILLIE, M. Analyse van de cartoons in de Vlaamse pers (1995). Gent (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling UGent), 1996, 124 p. (promotor: E. De Bens).

VERMEERSCH, Arthur J. en GAUS, Helmut. Repertorium van de Brusselse pers 1789-1914. Louvain : Nauwelaerts, 1965, 2 dln.

Verschaeren, José. "Broedermin, De." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, p. 608.

VON DER DUNK, Hermann W. en DOLDERER, Wilfried. "Fredericq, Paul." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, pp. 1204-1205.

VOORDECKERS, E. Bijdrage tot de geschiedenis van de Gentse pers. Repertorium (1667-1914). Leuven - Parijs : Nauwelaerts, 1964, 677 p. (Interuniversitair Centrum voor Hedendaagse Geschiedenis, Bijdragen 35).

WASSERMAN, I. “Humor: ’n onderontginde antropologiese navorsingsterrein.” In: South African Journal of Ethnology, 22 (1999) 4, pp. 182-192.

WEDMAN, Homme. "Hoeden en petten. Socialisme en burgerlijke cultuur in Nederland." In: AERTS, Remieg en TE VELDE, Henk (red.). Over Nederlandse burgerlijke cultuur vanaf de middeleeuwen. Kampen : Kok Agora, 1998, pp. 218-245.

WELCKER, Johanna M. "Kol, Hendrikus Hubertus van." In: BWSA, 7 (1998), p. 116-123.

WILS, Lode. "Landdagbeweging." In: NEVB. Tielt : Lannoo, 1998, pp. 1784-1786.

WITTE, Els, CRAEYBECKX, Jan en MEYNEN, Alain. Politieke geschiedenis van België van 1830 tot heden. Antwerpen : Standaard Uitgeverij, 2005 (7de herziene druk), 584 p.

Witte, Els. "De specificiteit van het 'verzuilingsproces' langs vrijzinnige zijde. De inbreng van de historische dimensie." In: BTNG, 13 (1982) 1, pp. 23-57.

ZIJDERVELD, A.C. “Trend Report: The Sociology of Humour and Laughter.” In: Current Sociology, 31 (1983) 12, pp. 1-100.

ZIJDERVELD, A.C. Sociologie van de zotheid: de humor als sociaal verschijnsel. Meppel : J.A. Boom en Zoon, 1971, 187 p.