Et post in Flandriam? De Zwarte Dood in het graafschap Vlaanderen (1349-1350): een kritische benadering van het bestaande onderzoek en enkele nieuwe pistes
De Pest in middeleeuws Vlaanderen
De eerste pestepidemie of ‘Zwarte Dood’ die Europa teisterde in het midden van de 14e eeuw had een nooit geziene bevolkingssterfte tot gevolg. Gemiddeld één derde van de toenmalige Europese bevolking bezweek aan de ziekte die werd voorafgegaan door aanhoudende hongersnoden met een verminderde weerstand onder de bevolking tot gevolg. In sommige regio’s in Engeland en Italië stierf meer dan de helft van de bevolking en volledig uitgeroeide spookdorpen waren er schering en inslag. Hoewel de epidemie een natuurlijke oplossing was om het evenwicht tussen de bevolking en het beschikbare voedsel terug te herstellen, had het plotse verdwijnen van een groot deel van de bevolking uiteraard rampzalige gevolgen voor de middeleeuwse maatschappij. Niet alleen op economisch vlak, maar ook op cultureel, religieus en psychologisch vlak had de dagelijkse confrontatie met de dood onvermijdelijk consequenties.
Toen ik aan de zoektocht naar een uitdagend en interessant onderwerp voor mijn masterproef begon, bleek het intrigerend dat men volledige bibliotheken kan vullen met studies over de Zwarte Dood in Europa, maar dat er blijkbaar slechts een handvol artikelen voorhanden zijn over de eerste pestepidemie in het middeleeuwse graafschap Vlaanderen, met name het huidige gebied van West- en Oost-Vlaanderen samen met Frans-Vlaanderen. De oorzaak hiervan is het ontbreken van bronnen die getuigen over de epidemie. Terwijl middeleeuwse kronieken in buurlanden als Engeland en Frankrijk uitpuilen van verwijzingen naar deze ramp, moeten we ons in Vlaanderen behelpen met onrechtstreekse bronnen die wijzen op bijvoorbeeld een plotse daling van de bevolking of opvallende fluctuaties in prijzen. Daarbij rijst de moeilijkheid dat hiervoor seriële bronnen nodig zijn, met andere woorden, bronnen die ononderbroken gegevens aanbrengen over een periode van meerdere jaren. Gezien de massale internationale belangstelling voor de Black Death, vooral in de Angelsaksische wereld, leek het mij een uitdaging een nederige poging te ondernemen om een bijdrage te leveren aan dit internationaal onderzoek. Het was de ideale gelegenheid om de theoretische en praktische kennis die ik in de loop van mijn opleiding heb verworven, toe te passen in een onderzoek waarvan de eventuele resultaten echt een meerwaarde kunnen betekenen voor huidig en toekomstig historisch onderzoek. Dat het onderwerp ook buiten academische kringen actueel blijft is niet verbazingwekkend gezien de huidige wereldwijde heisa omtrent de Mexicaanse griep en andere zogenaamde pandemieën. Ook de te volgen werkwijze voor dit onderzoek bleek een uitdaging. In plaats van het onderzoek te beperken tot één enkele enkele stad of regio binnen het graafschap Vlaanderen, leek het mij beter om op verschillende plaatsen aanwijzingen te zoeken. Op die manier was het mogelijk om meer algemene, en niet louter plaatselijke, besluiten te trekken voor het graafschap Vlaanderen. Mijn ‘missie’ bestond erin op zoek te gaan naar ‘nieuwe’ bronnen in archieven met betrekking tot de belangrijkste steden van het veertiende-eeuwse Vlaanderen (Gent, Brugge, Ieper, Kortrijk en Oudenaarde). In de tweede plaats werden de reeds onderzochte bronnen naast elkaar gelegd, kritisch geëvalueerd, en waar mogelijk geherinterpreteerd aan de hand van de huidige stand van het onderzoek.
Het was reeds in de jaren ‘80 duidelijk geworden dat de stellingname van de Vlaamse historicus Van Werveke, die vanuit het ontbreken van bronnen concludeerde dat de Zwarte Dood slechts een geringe impact had in de regio, niet meer kon behouden worden. Latere historici zoals Maréchal, Blockmans, Thoen en Devos hebben met hun studies aangetoond dat er wel degelijk sprake was van een redelijke impact van deze eerste epidemie. Zij hielden het echter nog altijd op een vrij lage mortaliteit in vergelijking met andere regio’s en zagen vooral een grote sterfte in het graafschap Vlaanderen bij de terugkerende golven van de ziekte, de zogenaamde echo-epidemieën, die volgden op de eerste epidemie. Naast enkele opmerkelijke gegevens in de poortersboeken van Oudenaarde, die wezen op een abnormale sterfte onder de inwoners, en een synthese over de verschillende aanwijzingen inzake de flagellanten of geselaars die massaal door de streek trokken, bracht het onderzoek enkele zeer opmerkelijke bronnen aan het licht. Door een gedetailleerd onderzoek naar de lijfrentes die het Brugse Sint-Janshospitaal moest betalen aan haar investeerders zolang zij leefden, en naar de Ieperse ‘issue’, of stadsbelastingen die moesten betaald worden bij overlijden, kon er vastgesteld worden dat de Zwarte Dood een grotere impact had dan gedacht. Als we al de cijfergegevens van de oude en nieuwe bronnen samenbrachten, kwamen we op een gemiddelde mortaliteit van ongeveer 27,4 procent voor het graafschap Vlaanderen tijdens de epidemiejaren. Indien we hierbij de ongeveer 3000 geselaars in acht nemen die het graafschap doorkruisten in augustus en september 1349 en rekening houden met enkele andere aanwijzingen, kunnen we niet meer vasthouden aan de stelling dat de regio veel minder getroffen werd door de epidemie dan andere streken in Europa. Gezien het Europees gemiddelde op ongeveer 30 procent van de bevolking lag, zouden we de impact van de Zwarte Dood in het graafschap Vlaanderen kunnen laten overeenstemmen met de gemiddelde sterftecijfers in zwaar getroffen landen zoals Italië, Spanje, Frankrijk en Engeland.
Voor verder onderzoek naar deze donkere bladzijden uit onze geschiedenis is uiteraard het ontsluiten van archieven op zoek naar nog onbekende bronnen zeer belangrijk. Ook de inbreng van hulpwetenschappen en interdisciplinair onderzoek is van grote waarde. Andere wetenschappen zoals de medische, biologische en archeologische wetenschap kunnen eveneens hun steentje bijdragen tot het onderzoek Daarbij mag zich ook niet blindstaren op het bronnenmateriaal in de eigen archieven. Belangrijke gegevens voor het onderzoek kunnen ook gevonden worden in buitenlandse bronnen en archieven. Tenslotte vestig ik graag de aandacht op de woorden van de onsterfelijke historicus Leopold von Ranke die het archief vergelijkt met zijn minnares en waarbij hij de scheppende vader is. Als geschiedkundige is één van de aangenaamste en spannendste opdrachten de zoektocht naar de bronnen. Als er dan belangrijke vondsten ontdekt kunnen worden, is de vreugde compleet.
Jan Vandeburie
Bibliografie
8. BIBLIOGRAFIE
8.1. Bronnen
Uitgegeven bronnen
AVICENNA, Leerdicht der geneeskunst, vertaling door M.M.J. REYNERS, Boom, 1991.
BERLIÈRE, U., ‘Trois traités inédits sur les flagellants de 1349’, Revue Bénédictine, 23 (1906), 334-358.
BOCCACCIO, G., Decamerone, vertaling door F. DENISSEN, Amsterdam, 2004.
BOON, J., Regesten op de jaarregisters van de Keure: schepenjaren 1339-40; 1343-44; 1345-46; 1349-50 (Stad Gent. Inventarissen en indices gepubliceerd door het archief), Gent, 1968.
BOON, J., Regesten op de jaarregisters van de Keure: schepenjaren 1353-54 en 1357-1358 (Stad Gent. Inventarissen en indices gepubliceerd door het archief), Gent, 1969.
Cartulaire de Louis de Male: Comte de Flandre 1348 à 1358, T. DE LIMBURG STIRUM ed., I, Brugge, 1898.
Comptes de la ville d’Ypres de 1267 à 1329 (Académie royale de Belgique. Commission royale d’histoire. Publications in-4, 37), G. DES MAREZ en E. DE SAGHER ed., 2 delen, Brussel, 1909-1913.
Coutumes de la ville de Bruges (Coutumes des pays et comté de Flandre. Quartier de Bruges), L. GILLIODTS-VAN SEVEREN ed., 2 delen, Brussel, 1874-1875.
Coutumes de la ville d’Ypres (Coutumes des pays et comté de Flandre. Quartier d’Ypres), L. GILLIODTS-VAN SEVEREN ed., 2 delen, Brussel, 1908.
COVILLE, A., ‘Documents sur les Flagellants’, Histoire littéraire de la France, 37 (1938), 390-411.
COVILLE, A., ‘Écrits contemporains sur la peste de 1348 à 1350’, Histoire littéraire de la France, 37 (1938), 325-390.
Croniques de Franche, d’Engleterre, de Flandres, de Lile et espécialment de Tournai, A. HOCQUET ed. (Société des bibliophiles belges séant a Mons. Publications 38), Bergen, 1938.
De Rekeningen der stad Gent: tijdvak van Jacob van Artevelde (1336-1349), N. DE PAUW en J. VUYLSTEKE ed., 3 delen, Gent, 1882-1885.
De Voorgeboden der stad Gent in de XIVe eeuw (Maatschappij der Vlaamsche bibliophilen. Reeks 4, 6), N. DE PAUW ed., Gent, 1885.
FREDERICQ, P., Corpus documentorum inquisitionis haereticae pravitatis Neerlandicae, 5 delen, Gent, 1889-1906.
Gentse stads- en baljuwsrekeningen (1351-1364), A. VAN WERVEKE en H. VAN WERVEKE ed. (Koninklijke commissie voor geschiedenis. Collection de chroniques Belges inédites, 4), Brussel, 1970.
GILLES LI MUISIS, Chronique et annales de Gilles Le Muisit, abbé de Saint-Martin de Tournai (1272-1352), H. LEMAÎTRE ed. (Publications de la Société de l’histoire de France, 323), Parijs, 1906.
GILLIODTS-VAN SEVEREN, L., Inventaire des archives de la ville de Bruges, 7 delen, Brugge, 1871-1878, I.
GILLIODTS-VAN SEVEREN, L., Inventaire des archives de la ville de Bruges. Section Première. Inventaire des Chartes, 8 delen, Brugge, 1871-1885, II.
PARMENTIER, R.A., Indices op de Brugsche poortersboeken, 2 delen, Brugge, 1938.
Poorter- en Struuckboek van Pamele-Oudenaarde 1319-1590. Hernieuwd 1529, P. VAN BUTSELE ed. (Poortersboeken van de Zuidelijke Nederlanden, 5), Handzame, 1972.
Poortersboeken van Oudenaarde. Deel II: Het groot poortersboek van Oudenaarde of Poortersbouc der stede en caele van Audenaerde (a° 1288 – a° 1550), P. VAN BUTSELE ed., Handzame, 1977.
Recueil des chroniques de Flandre, J.J. DE SMET ed. (Commission royale d'histoire. Collection de chroniques belges inédites publiée par ordre du gouvernement, 3), 4 delen, Brussel, 1837-1865.
Rekeningen der stad Gent 1336-1345, N. DE PAUW en J. VUYLSTEKE ed., 3 delen, Gent, 1874-1882.
SUDHOFF, K., ‘Pestschriften aus den ersten 150 Jahren nach der Epidemie des “schwarzen Todes” 1348’, Archiv für Geschichte der Medizin, 5 (1911-1912), 39-41 (nr. 22: ‘Pestregeln des Magister Bartholomaüs van Brügge’).
Tijdrekenkundige naemlijst der baljuws, greffiers, tresoriers, burgemeesters en schepenen der stede, keure en vrijhede van Eecloo en parochie van Lembeke van den jare 1249 tot 1796, E. NEELEMANS ed., Gent, 1865.
VAN BOENDALE, J., De Brabantsche Yeesten of Rymkronyk van Braband, J.F. WILEMS en J.-H. BORMANS ed., 3 delen, Brussel, 1839-1869.
Onuitgegeven bronnen
BRUGGE, Bisschoppelijk Archief, Acta capitularia S. Donatiani, vol. A.: 1345-1369.
BRUGGE, O.C.M.W.-archief, Fonds Hospitaal O.L.Vrouw van de Potterie, reg. 89: rekeningen 1343-1399.
BRUGGE, O.C.M.W.-archief, Fonds Hospitaal O.L.Vrouw van de Potterie, reg. 235.
BRUGGE, O.C.M.W.-archief, Fonds Sint-Janshospitaal, reg. 55: rekeningen 1311-1400.
BRUGGE, O.C.M.W.-archief, Fonds Watering van Blankenberge, A karton 3: rolrekeningen.
BRUGGE, Stadsarchief, Stadsrekeningen, rekeningen 1350-1351, f° 17 v°; f° 23; f° 30; f° 117 v°; f° 118 v° en f° 124.
BRUGGE, Stadsarchief, Wezenboeken, 1347-1349, f° 2 v°.
BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Fonds Merghelynck, 32, I, 229.
BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Fonds Merghelynck, MERGHELYNCK, A., Copie sous forme méthodique d’un choix d’actes de payement des droits d’issue et des droits d’escart de la bourgeoisie de la ville d’Ypres, pris au point de vue généalogique des familles nobles et notables de Flandre. D’après les comptes originaux en rouleaux de la dite ville (1297-1403) et de ceuse en cahier (1406-1494) aux archives générales du Royaume, Ieper, 1890-1891, Deel I, 1331-1332 tot 1371-1372.
GENT, Rijksarchief, Fonds Sint-Baafsabdij, Proosdij van Weert, K 5656: Rekening van de inkomsten van het tiend van Moerzeke en het goed te Weert (1337-1340).
GENT, Rijksarchief, Fonds Sint-Baafsabdij, Proosdij van Weert, K 6123: Rekening van de inkomsten van het tiend van Moerzeke en het goed te Weert (1353).
GENT, Rijksarchief, Fonds Sint-Niklaaskerk, S 496- S 522 (1317-1356).
GENT, Stadsarchief, Stadsrekeningen, nr. 400/8-400/9.
GENT, Stadsarchief, Wezerijregisters, nr. 330/1-330/5.
KORTRIJK, Rijksarchief, Fonds d’Ennetières, nr. 325 (1349).
KORTRIJK, Stadsbibliotheek, codex 205: GOETHALS-VERCRUYSSE, J., Aenteekeningen dienende tot schets der jaerboeken van de stad Cortryck en omstreeks, verzameld uit menigvuldige gedrukte werken en handschriften, 85 delen.
RIJSEL, Stadsarchief, AA: 142/2633.
8.2. Werken
‘Longpest breekt uit in Chinese stad’, De Morgen (5 augustus 2009), 13.
‘Man overleden aan longpest in China’, De Standaard (3 augustus 2009), 3.
‘Pest ’, Grote Spectrum Encyclopedie, Utrecht/Antwerpen, 1977, deel 14, 478-480.
‘Zwarte Dood ’, Grote Spectrum Encyclopedie, Utrecht/Antwerpen, 1980, deel 20, 483-484.
ABEL, W., Die Wüstungen des ausgehenden Mittelalters (Quellen und Forschungen zur Agrargeschichte, 1), Stuttgart, 1955.
ABERTH, J., From the brink of the Apocalypse. Confronting famine, war, plague, and death in the later Middle Ages, New York, 2001.
AERTS, E., Economische ontwikkeling tijdens de middeleeuwen, cursus, Katholieke Universiteit Leuven, Departement Geschiedenis, 2007.
ALEXANDRE, P., Le climat en Europe au Moyen Age: contribution à l’histoire des variations climatiques de 1000 à 1425 d’après les sources narratives de l’Europe occidentale (Reserches d’histoire et de sciences sociales, 24), Parijs, 1987.
APPLEBY, A.B., ‘The Disappearance of the Plague: A Continuing Puzzle’, Economic History Review, 33/2 (1980), 161-173.
ARNOULD, M.A., Les dénombrements de foyers dans le comté de Hainaut (XIVe-XVIe siècles) (Koninklijke commissie voor geschiedenis. Publicaties, 55), Brussel, 1956.
AUGUSTYN, B., PALMBOOM, E. en VERHULST, A., Bronnen voor de agrarische geschiedenis van het middeleeuwse graafschap Vlaanderen : een analytische inventaris van dokumenten betreffende het beheer en de exploitatie van onroerende goederen (tot 1500). Deel I: Dokumenten bewaard in het Rijksarchief te Gent (Belgisch Centrum voor Landelijke Geschiedenis, 72), Gent, 1983.
AUGUSTYN, B., ROMBAUT, H., VANDERMAESEN, M. en VERHULST, A., Bronnen voor de agrarische geschiedenis van het middeleeuwse graafschap Vlaanderen : een analytische inventaris van dokumenten betreffende het beheer en de exploitatie van onroerende goederen (tot 1500). Deel 2: Dokumenten bewaard in de rijksarchieven te Beveren, Brugge, Doornik, Kortrijk en Ronse, (Belgisch Centrum voor Landelijke Geschiedenis, 95), Gent, 1990.
AXTERS, S., Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden. 2: De eeuw van Ruusbroec, Antwerpen, 1953.
BARON, S.W., ‘Bespreking van: J. STENGERS, Les Juifs dans les Pays-Bas au Moyen-Age (Verhandelingen van de Koninklijke academie van België. Klasse der letteren en der morele en staatkundige wetenschappen), Brussel, 1950’, Speculum, 26/2 (1951), 407-409.
BARTLETT, R. red., Medieval Panorama, Londen, 2001.
BENEDICTOW, O.J., The Black Death 1346-1353: The complete history, Woodbridge, 2004.[1]
BERINGS, G., ASAERT, G., BATSELIER, P. en DE GRAUWE, J., Monasticon belge 7: Province de Flandre Orientale, 5 delen, Luik, 1977-1989.
BILLER, P. en ZIEGLER, J. red., Religion and medicine in the Middle Ages (York studies in medieval theology, 3), York, 2001.
BIRABEN, J.-N., Les hommes et la peste en France et dans les pays européens et méditerranéens, 2 delen, Parijs, 1975-1976.[2]
BLEUKX, K., ‘Was the Black Death (1348-49) a real plague epidemic? England as a Case-Study’, W. VERBEKE, W. red., Serta devota in memoriam Guillelmi lourdaux, II: Cultura mediaevalis (Mediaevalia Lovaniensia. Series 1. Studia 21), Leuven, 1995, 65-113.
BLOCKMANS, W.P. en HOPPENBROUWERS, P., Eeuwen des onderscheids: Een geschiedenis van middeleeuws Europa, Amsterdam, 2006.
BLOCKMANS, W.P., ‘De pest in de Nederlanden’, Spiegel Historiael, 15 (1980), 427-432.
BLOCKMANS, W.P., ‘De vorming van een politieke unie (veertiende-zestiende eeuw)’, J.C.H. BLOM en E. LAMBERTS red., Geschiedenis van de Nederlanden, Baarn, 2006.
BLOCKMANS, W.P., ‘The social and economic effects of plague in the Low Countries (1349-1500)’, Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 58 (1980), 833-863.
BLOCKMANS, W.P., PIETERS, G., PREVENIER, W. en VAN SCHAÏK, R.W.M., ‘Tussen crisis en welvaart: sociale veranderingen 1300-1500 (Abnormale mortaliteit)’, Algemene Geschiedenis der Nederlanden, IV, Haarlem, 1980, 42-86.
BOIS, G., La grande dépression médiévale du XIVe et XVe siècles : Le précédent d’une crise systémique (Actuel Marx Confrontation), Parijs, 2000.
BOLTON, J., ‘The world upside down: Plague as an agent of economic and social change’, W.M. ORMROD en P.G. LINDLEY red., The Black Death in England, Donington, 2003, 17-78.
BORNEWASSER, J.A. red., Winkler Prins Geschiedenis der Nederlanden, 3 delen, Amsterdam, 1977.
BOUSSEMAERE, P., Een reconstructie van de Ieperse Poorterijregisters (1349/50 – 1468) en een analyse van de nieuwe Ieperse poorters tussen 1297 en 1468, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, Departement Geschiedenis, 1998.
BOWSKY, W.M., The Black Death: A Turning Point in History? (European Problem Studies), New York, 1971.
BRULEZ, W., ‘Engels laken in Vlaanderen in de 14e en 15e eeuw’, Annales de la Société d’Emulation de Bruges, 108 (1971), 5-25.
BULST, N., ‘Der Schwarze Tod. Demographische, wirtschafts- und kulturgeschichtliche Aspekte der Pestkatastrophe von 1347-1352. Bilanz der neueren Forschung’, Saeculum, 30 (1979), 45-67.
BYRNE, J.P., The Black Death (Greenwood guides to historic events of the Medieval world), Westport, 2004.[3]
CAMPBELL, B. M. S. red., Before the Black Death: Studies in the ‘Crisis’ of the Early Fourteenth Century, Manchester, 1991.
CANTOR, N.F., De Zwarte Dood: Hoe de pest de wereld veranderde, Leuven, 2003.[4]
CARPENTIER, E., ‘Autour de la Peste Noire. Famines et épidémies dans l’histoire du XIVe siècle’, Annales. Economiques. Sociales. Culturelles., 17 (1962), 1062-1092.
CAZELLES, R., ‘The Jacquerie’, R.H. HILTON. en T.H. ASTON red., The English Uprising of 1381, New York, 1984, 74-83.
CIPOLLA, C., DHONDT, J., POSTAN, M., en WOLFF, P., Rapport collectif de démographie. Moyen Age (Ixe congrès international des sciences historiques à Paris 1950), I, Rapports.
CLARKSON, L., Death, Disease and Famine in Pre-industrial England, Dublin, 1975.
CLUSE, C.M., ‘De Jodenvervolgingen ten tijde van de Pest (1349-1350) in de Zuidelijke Nederlanden’, De pest in de Nederlanden: medisch historische beschouwingen 650 jaar na de Zwarte Dood (Academia Regia Belgica Medicinae Dissertationes. Serie Historia, 7), Brussel, 1999, 45-83.
COHN, S. K., ‘The Black Death: End of a Paradigm’, The American Historical Review, 107/3 (2002), 703-738.
COHN, S. K., ‘The Place of the Dead in Flanders and Tuscany: Towards a Comparative History of the Black Death’, B. GORDON en P. MARSHALL, The Place of the Dead: Death and Remembrance in Late Medieval and Early Modem Europe, Cambridge, 2000, 17-43.
COHN, S.K., The Black Death Transformed. Disease and Culture in Early Renaissance Europe, Londen, 2003.
COHN, S.K., The Cult of Remembrance and the Black Death: six Renaissance cities in Central Italy, Baltimore, 1992.
COLPAERT, J., Avelgem vóór 1500, Avelgem, 1965.
CONRAD, L.I., ‘Arabic plague chronologies and treatises: social and historical factors in the formation of a literary genre’, Studia Islamica, 54 (1981), 51-93.
CONRAD, L.I., ‘Ta’un and Waba’ conceptions of plague and pestilence in early Islam’, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 25/3 (1982), 268-307.
CONRAD, L.I., NEVE, M., NUTTON, V., PORTER, R. en WEAR, A., The Western Medical Tradition: 800 BC – 1800 AD, Cambridge, 1995.
CRAWFORD, R., Plague and Pestilence in Literature and Art, Oxford, 1914.
DAVIS, D.E., ‘The scarcity of rats and the Black Death: An ecological history’, Journal of Interdisciplinary History, 16/3 (1986), 455-470.
DEAUX, G., The Black Death 1347, New York, 1969.
DE BOER, D.E.H., Graaf en grafiek. Sociale en Economische ontwikkelingen in het middeleeuwse “Noord-Holland” tussen ca. 1345 en ca. 1415, Leiden, 1978.
DE BRUYNE, M., De Roeselaarse Poorterie. Bijdrage tot de geschiedenis van Roeselare en ommeland (Pro Civitate. Historische verzameling. Reeks in-8, 6), Brussel, 1964.
DECAMPS, G., ‘La maladie contagieuse de 1400-1401 à Mons et dans le Hainaut’, Annales du Cercle archéologique de Mons, 41 (1911-1912), 133-156.
DE CUYPER, J., ‘Egied van der Hoye, deken van de Kortrijkse kapittelkerk, bestrijder van de beweging der flagellanten’, in: Annales de la Société d’Émulation de Bruges, 108 (1971), 174-191.
DEGRYSE, R., De vroegste geschiedenis van Nieuwpoort: Een havenstad en omgeving in Westelijk Vlaanderen tot 1386, Nieuwpoort, 1994.
DEROUX, C. red., Maladie et maladies dans les textes latins antiques et médiévaux (Collection Latomus, 242), Brussel, 1998.
DE SMET, J.J., ‘Gillis li Muisis’, J.J. WILLEMS red., Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands uitgegeven op last der maetschappij tot bevordering der Nederduitsche tael- en letterkunde, 10 delen, Gent, 1837-1846, IV, 181-192.
DESPY, G., ‘La Grande Peste Noire de 1348. A-t-elle touché le Roman Pays de Brabant?’, in: Centenaire du Séminaire d’histoire médiévale de l’Université libre de Bruxelles: 1876-1976, Brussel, 1977, 195-217.
DIEGERICK, I.L.A., ‘Les désolations, ruines et calamités arrivées à la ville d’Ypres’, Annales de la société historique archéologique et littéraire de la ville d’Ypres et de l’ancienne West-Flandre, 1 (1861), 310-317.
DINAUX, A., ‘Epidémies en Flandre. Notice chronologique’, Archives historiques et littéraires du Nord de la France et du midi de la Belgique, 2 (1832), 244-263.
DOLS, M.W., ‘Geographic origin of the Black Death. Comment’, Bulletin of the History of Medicine, 52 (1978), 112-120.
DOLS, M.W., The Black Death in the Middle East, Princeton, 1977.
DONCHE, P. en VAN ACKER, J., ‘De familie Merghelynck en Ieper’, in: J. DEWILDE, P. DONCHE, A. MORISSE, P. TRIO en J. VAN ACKER, Arthur Merghelynck (1853-1908): passies van een edelman, Gent, 2008, 2-7.
DYER, C., ‘The social and economic background to the Rural Revolt of 1381’, R.H. HILTON en T.H. ASTON red., The English Uprising of 1381, New York, 1984, 9-42.
FREDERICQ, P., ‘De secten der Geeselaars en der Dansers in de Nederlanden tijdens de XIVe eeuw’, P. FREDERICQ, Inquisitio haereticae pravitatis neerlandica : geschiedenis der inquisitie in de Nederlanden tot aan hare herinrichting onder Keizer Karel V (1025-1520) (Hoogeschool van Gent. Werken van den practischen leergang van vaderlandsche geschiedenis, 7), Gent, 1897.
FRIS, V., Histoire de Gand depuis les origines jusqu’en 1913, Gent, 1930.
GASQUET, F.A., The great Pestilence (A.D. 1348-9) now commonly known as the Black Death, Londen, 1908.
GEIRNAERT, N., Inventaris van de handschriften in het Stadsarchief te Brugge (Brugse geschiedbronnen uitgegeven door het gemeentebestuur van Brugge, 14), Brugge, 1984.
GODDING, P., Le droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12e au 18e siècle (Académie royale de Belgique. Mémoires de la classe des lettres. Collection in-4, 2e série, 14/1), Brussel, 1987.
GOTTFRIED, R., ‘Black Death’, Dictionary of the Middle Ages, deel 2, 1982, 257-267.
GOTTFRIED, R.S., The Black Death: Natural and Human Disaster in Medieval Europe, New York, 1983.
GOUBERT, J.P., ‘Bespreking van: BIRABEN, J.-N., Les hommes et la peste en France et dans les pays européens et méditerranéens, 2 delen, Parijs, 1975-1976’, Annales. Economiques. Sociales. Culturelles., 36/3 (1981), 521-522.
GRAUS, F., Pest-Geissler-Judenmorde: das 14. Jahrhundert als Krisenzeit (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 86), Göttingen, 1987.[5]
GROVÉ, J.M. red., The Little Ice Age, Londen, 1988.
GRUNER, O.C., A treatise on the Canon of Medicine of Avicenna: incorporating a translation of the first book (Medicina Classica), New York, 1970.
GRYSPEERDT, A., Dekens en Kanunniken van het Lieve-Vrouwekapittel te Kortrijk tot 1400, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit Letteren en wijsbegeerte, Departement Geschiedenis, 1958.
HARPER-BILL, C., ‘The English church and English religion after the Black Death’, in: ORMROD, W.M. en LINDLEY, P.G. red., The Black Death in England, Donington, 2003, 79-123.
HARVEY, B.F., ‘Introduction: the ‘Crisis’ of the Early Fourteenth Century’, B.M.S. CAMPBELL red., Before the Black Death. Studies in the ‘Crisis’ of the Early Fourteenth Century, Manchester, 1991, 4-11.
HASQUIN H., ‘Une ère de calamités publiques’, La Wallonie. Le pays et les Hommes, I, Brussel, 1975, 359-361.
HAYT, F., GROMMEN, J., JANSSEN, R. en MANET, A., Atlas van de Algemene en Belgische geschiedenis, Lier, 1997.
HERLIHY, D., The Black Death and the transformation of the West, Cambridge, 1997.
HIMPENS, A., Het Sint-Janshospitaal te Brugge (vóór 1188 – 1350), Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Departement Geschiedenis, 1956.
HIMPENS, G., ‘Het Sint-Janshospitaal te Brugge en zijn landbouwbedrijf rond 1350’, in: Biekorf, 80 (1980), 94.
HOENIGER, R., Der Schwarze Tod in Deutschland: ein Beitrag zur Geschichte des vierzehnten Jahrhunderts, Berlijn, 1882.
HORROX, R., The Black Death (Manchester Medieval sources), Manchester, 1994.
HUYGHEBAERT, N.-N., DANHIEUX, L. en FAVOREL, P. red., Monasticon belge. 3: Province de Flandre occidentale, 4 delen, Luik, 1960-1978.
JAMEES, A., Brugse Poorters, Handzame, 1974-1990, Deel 1 (1281-1417).
JANSEN-SIEBEN, R., ‘Ooggetuigen en flagellanten anno 1349’, De pest in de Nederlanden: medisch historische beschouwingen 650 jaar na de Zwarte Dood, (Academia Regia Belgica Medicinae. Dissertationes. Serie Historia, 7), Brussel, 1999, 85-108.
JEDIN, H., LATOURETTE, K.S. en MARTIN, J. red., Atlas zur Kirchengeschichte. Die christlichen Kirchen in Geschichte und Gegenwart, Freiburg, 1970, Kaart 65: FEARNS, J., ‘Die Geisslerbewegung 1348-1349’.
JORDAN, W.C., The Great Famine: Northern Europe in the Early Fourteenth Century, Princeton, 1996.
KELLY, J., The Great Mortality: An Intimate History of the Black Death, the Most Devastating Plague of All Time, New York, 2005.
KERVYN DE LETTENHOVE, J.M.B.C., Histoire de Flandre. 3: Epoque communale 1304-1384 : depuis le traité d’Athies jusqu’à la bataille de Roosebeke, III, Brussel, 1847.
KITSIKOPOULOS, H., ‘Standards of living and capital formation in pre-plague England: a peasant budget model’, The Economic History Review, 53/2 (2000), 254.
LAURET, A.M., ‘De Zwarte Dood in maatschappelijk perspectief’, Spiegel Historiael, 13/5 (1978), 342-349.
LEBBE, C., ‘Hongersnoden en epidemieën’, Spiegel Historiael, 15 (1980), 8-14.
LE GLAY, E., Histoire des comtes de Flandre et des Flamands au Moyen Age (Bibliothèque des familles. Collection historique, Rijsel, 1886.
LINDLEY, P., ‘The Black Death and English art. A debate and some assumptions’, W.M. ORMROD en P.G. LINDLEY red., The Black Death in England, Donington, 2003, 125-146.
MARÉCHAL, G., ‘De Zwarte Dood te Brugge (1349-1351)’, Biekorf, 11-12 (1980), 377-392.
MARÉCHAL, G., De sociale en politieke gebondenheid van het Brugse hospitaalwezen in de middeleeuwen (Standen en Landen, 73), 1978.
MARÉCHAL, G., Het Sint-Janshospitaal in de eerste eeuwen van zijn bestaan (Studia historica Gandensia, 210), Gent, 1976.
MARÉCHAL, J., ‘Het weezengeld in de Brugsche stadsfinanciën van de middeleeuwen’, Annales de la Société d’Émulation de Bruges, 82 (1939), 1-41.
MARKS, G., The Medieval Plague: The Black Death of the Middle Ages, New York, 1971.
MATTHEW, D., Atlas of Medieval Europe, New York, 1996.
McNEILL, W.H., ‘The impact of the Mongol empire on shifting disease balances’, W.H. McNEILL, Plagues and Peoples, New York, 1998, 161-207.
MEINSMA, K.O., De Zwarte Dood: 1347-1352, Zutphen, 1924.
MERTENS, J., ‘De hospitaalarchieven: bronnen voor de agrarische geschiedenis van de late middeleeuwen? Het voorbeeld van de archieven van de Brugse Sint-Jans- en Potteriehospitalen’, Annalen van de Belgische Vereniging voor Hospitaalgeschiedenis, 6 (1968), 25-28.
MERTENS, J., 800 jaar Sint-Janshospitaal te Brugge, 2 delen, Brugge, 1976.
MEYERUS, J., Commentarii sive annales rerum Flandricarum libri septemdecim, Antwerpen, 1561.
MÜLLER, P., ‘Geschichte machen’, R. HABERMAS red., Historische Anthropologie. Kultur-Gesellschaft-Alltag, 12/3 (2004), 415-433.
MUNRO, J., ‘Monetary contraction and industrial change in the late-medieval Low Countries, 1335-1500’, N.J. MAYHEW red., Coinage in the Low Countries (800-1500) (BAR. International Series, 54), Oxford, 1979.
NAPHY, W. en SPICER, A., De pest: De Zwarte Dood in Europa, Amsterdam, 2007.
NICHOLAS, D., ‘Economic reorientation and social change in Fourteenth-Century Flanders’, Past and Present, 70 (1976), 3-29.
NICHOLAS, D., Town and countryside. Social, Economic and Political tensions in Fourteenth-Century Flanders (RUG. Werken uitgegeven door de Faculteit van de letteren en wijsbegeert, 152), Brugge, 1971.
NOHL, J., The Black Death: a chronicle of the plague compiled from contemporary sources (Unwin Books, 21), Londen, 1971.
NOORDEGRAAF, L. en VALK, G., De Gave Gods: de pest in Holland vanaf de late middeleeuwen, Bergen, 1988.
NORRIS, J., ‘East or West? The Geographic Origin of the Black Death’, Bulletin of the History of Medicine, 51 (1977), 1-24.
ORMROD, W.M. en LINDLEY, P.G. red., The Black Death in England, Donington, 2003.
PAPEIANS, C., De Middeleeuwen. Kunst en beschaving, 2 delen, Brussel, 1991-1992.
PATTYN, S.R., ‘Yersinia Pestis. Bacteriologie’, De pest in de Nederlanden: medisch historische beschouwingen 650 jaar na de Zwarte Dood (Academia Regia Belgica Medicinae. Dissertationes. Serie Historia, 7), Brussel, 1999, 13-17.
POSTAN, M.M., The Medieval economy and society: an economic history of Britain in the Middle Ages (The Pelican economic history of Britain, 1), Harmondsworth, 1981.
PIRENNE, H., Histoire de Belgique des origines à nos jours, Des origines à l’Etat bourguignon, Brussel, 1948-1952.
RENARDY, C., ‘Un témoin de la Grande Peste: Maître Simon de Couvin, chanoine de Saint-Jean l’Evangéliste à Liège’, Belgisch tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 52 (1974), 273-292.
RINALDI, S.M., ‘Le immagini della peste nella cultura figurativa veneziana’, Venezia e la peste (1348/1797), Venetië, 1979.
ROGGHÉ, P., ‘De Zwarte Dood in de Zuidelijke Nederlanden’, Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 30 (1952), 834-837.
ROMBAUT, H. en VERHULST, A., Bronnen voor de agrarische geschiedenis van het middeleeuwse graafschap Vlaanderen: een analytische inventaris van dokumenten betreffende het beheer en de exploitatie van onroerende goederen (tot 1500). Deel 3: Dokumenten bewaard in de stadsarchieven te Aalst, Brugge, Gent, Hulst, Menen, Oudenaarde, Tielt, Veurne en de OCMW-archieven te Brugge, Damme, Ieper en Oudenaarde (Belgisch Centrum voor Landelijke Geschiedenis, 106), Gent, 1991.
SCOTT, G.R., The history of corporal punishment: a survey of flagellation in its historical, anthropological and sociological aspects (The library of modern sex knowledge), Londen, 1948.
SCOTT, S. en DUNCAN, C.J., Biology of Plagues: Evidence from Historical Populations, Cambridge, 2005.
Sint-Janshospitaal Brugge 1188-1976, Tentoonstelling georganiseerd door de Commissie van Openbare Onderstand van Brugge, 2 delen, Brugge, 1976.
SIVÉRY, G., ‘La Peste Noire et l’épidemie de 1400-1401 dans le Hainaut. Questions de méthodologie’, Annalen van de Belgische Vereniging voor Hospitaalgeschiedenis, 4 (1966), 51-65.
SIVÉRY, G., ‘Le Hainaut et la Peste Noire’, Mémoires et publications de la société des sciences, des arts et des letters du Hainaut, 79 (1965), 431-447.
SIVÉRY, G., Structures agraires et vie ruraledans le Hainaut à la fin du Moyen-Âge, 2 delen, Rijsel, 1977-1980.
SLACK, P., ‘The disappearance of Plague: An alternative view’, The Economic History Review, 34/3 (1981), 469-476.[6]
SLACK, P., The impact of plague in Tudor and Stuart England, Londen, 1985.
SLICHER VAN BATH, B.H., The agrarian history of Western Europe: 800-1800, Londen, 1963.
STABEL, P., De kleine stad in Vlaanderen: bevolkingsdynamiek en economische functies van de kleine en secundaire stedelijke centra in het Gentse kwartier (14e-16e eeuw) (Verhandelingen van de Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren, 156, Brussel, 1995.
STENGERS, J., Les Juifs dans les Pays-Bas au Moyen-Age (Verhandelingen van de Koninklijke academie van België. Klasse der letteren en der morele en staatkundige wetenschappen. Verhandelingen. Verzameling in-8. 2de reeks, 45/2), Brussel, 1950.
THOEN, E. en DEVOS, I., ‘Pest in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de middeleeuwen en de moderne tijden: Een status quaestionis over de ziekte in haar sociaal-economische context’, De pest in de Nederlanden: medisch historische beschouwingen 650 jaar na de Zwarte Dood (Academia Regia Belgica Medicinae. Dissertationes. Serie Historia, 7), Brussel, 1999, 19-43.
THOEN, E., ‘Historical Demography in Late Medieval Rural Flanders: Recent results and hypotheses’, J.-M. DUVOSQUEL, E. THOEN en A. VERHULST red., Peasants and townsmen in Medieval Europe. Studia in honorem Adriaan Verhulst (Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis. Publikatie 114), Gent, 1995, 573-582.
THOEN, E., ‘Landbouwproduktie en bevolking in enkele gemeenten ten zuiden van Gent gedurende het Ancien Régime (14e–18e eeuw)’, A. VERHULST en C. VANDENBROEKE red., Landbouwproduktiviteit in Vlaanderen en Brabant: 14e – 18e eeuw, Gent, 1979.
THOEN, E., ‘Pest in de Nederlanden. Een nawoord’, N. CANTOR, De Zwarte Dood. Hoe de pest de wereld veranderde, Leuven, 2003, 267-273.
THOEN, E., ‘Oorlogen en platteland. Sociale en economische aspecten van militaire destructie in Vlaanderen tijdens de late Middeleeuwen en de vroege Moderne Tijden’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 91 (1978), 363-378.
THOEN, E., Landbouwekonomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late Middeleeuwen en het begin van de moderne tijden. Testregio: de kasselrijen van Oudenaarde en Aalst (eind 13de-eerste helft 16de eeuw) (Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis. Publikatie 90), 2 delen, Gent, 1988.
TOLLEBEEK, J., ‘De Joden in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de late Middeleeuwen : Kritisch-bibliografisch overzicht (1949-1983)’, Bijdragen tot de Geschiedenis, 66 (1983), 13-34.
TORFS, L., Fastes des calamités publiques survenues dans les Pays-Bas et particulièrement en Belgique, depuis les temps les plus reculés jusqu’à nos jours: épidémies, famines, inondations, Parijs, 1859.
TRIO, P., ‘Het Fonds Merghelynck’, in: DEWILDE, J., DONCHE, P, MORISSE, A., TRIO, P. en VAN ACKER, J., Arthur Merghelynck (1853-1908): passies van een edelman, Gent, 2008, 37.
TRIO, P., Volksreligie als spiegel van een stedelijke samenleving. De broederschappen te Gent in de late middeleeuwen (Symbolae Facultatis litterarum et philosophiae Lovaniensis. Series B, 1), Leuven, 1993.
TWIGG, G., The Black Death : a biological Reappraisal, Londen, 1984.
VANBOSSELE, J., De geschiedenis van het Onze-Lieve-Vrouwe-Hospitaal in Kortrijk, Kortrijk, 1982.
VAN BUGGENHOUT, J. en DESCHRIJVER, D., Geschiedenis en vernietiging van de stad en bisdom Terwaan, Torhout, 1981.
VAN CAENEGEM, R.C., Encyclopedie van de geschiedenis der middeleeuwen, Gent, 1962.
VANDENBROEKE, C., ‘Prijzen en lonen als sociaal-economische verklaringsvariabelen (14e-20e eeuw)’, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks, 36 (1982), 103-137.
VAN DEN HEEVER, G., ‘Bespreking van: CANTOR, N.F., De Zwarte Dood: Hoe de pest de wereld veranderde, Kampen, 2003’, Religion and Theology, 11/1 (2004), 86-89.
VANDENPEEREBOOM, A., Ypriana. Notices, études et documents sur Ypres, Ieper, 1879.
VANDERKINDERE, L., Le siècle des Artevelde, Brussel, 1879.
VAN DER WEE, H., Conjunctuur en economische groei in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de 14e, 15e en 16e eeuw (Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren. 27/8), Brussel, 1965.
VANDEWALLE, A., Beknopte inventaris van het Stadsarchief. dl. I: Oud Archief (Brugse geschiedbronnen uitgegeven door het gemeentebestuur van Brugge, 8), Brugge, 1979.
VAN ERMEN, E., Syllabus Hulpwetenschappen: Chronologie, cursus, Katholieke Universiteit Leuven, 2007-2008.
VANGASSEN, W., De pestepidemieën na 1350, voornamelijk deze van 1400 en 1438 in Vlaanderen en Henegouwen, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, 1952.
VAN MINGROOT, E., ‘Typologisch overzicht van het bronnenmateriaal’, Algemene Geschiedenis der Nederlanden, III, 393-446.
VAN NEDER, K., De Pest te Kortrijk in de 17e eeuw, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Departement Geschiedenis, 1991.
VAN WERVEKE, H., ‘Bronnenmateriaal uit de Brugse stadsrekeningen betreffende de hongersnood van 1316’, Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 125 (1959), 431-510.
VAN WERVEKE, H., ‘De economische en sociale gevolgen van de muntpolitiek der graven van Vlaanderen (1337-1433)’, Annales de la société d’Emulation de Bruges, 74 (1931), 1-15.
VAN WERVEKE, H., ‘Het bevolkingscijfer van de stad Gent in de veertiende eeuw’, Miscellanea historica in honorem Leonis van der Essen, Universitatis Catholicae in oppido Lovaniensi iam annos XXXV professoris, Brussel, 1947, 345-354.
VAN WERVEKE, H., ‘Industrial growth in the Middle Ages. The cloth industry in Flanders’, The Economic History Review, 6/3 (1954), 237-245.
VAN WERVEKE, H., ‘La famine de l’an 1316 en Flandre et dans les régions voisins’, Revue du Nord, 41/161 (1959), 5-14.
VAN WERVEKE, H., ‘La mortalité catastrophique en Flandre au XVIIe siècle’, P. HARSIN en E. HELIN red., Actes du Colloque international de démographie historique, Problèmes de mortalité, Parijs, 1965, 457-458.[7]
VAN WERVEKE, H., ‘Nogmaals de Zwarte Dood in de Nederlanden’, in: Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden, 8 (1953-1954), 251-258.
VAN WERVEKE, H., De Gentsche stadsfinanciën in de Middeleeuwen (Académie Royale de Belgique. Mémoires de 8e série, 34), Brussel, 1934.
VAN WERVEKE, H., De muntslag in Vlaanderen onder Lodewijk van Male (Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren. 11/5), Brussel, 1949.
VAN WERVEKE, H., De omvang van de Ieperse lakenproductie in de veertiende eeuw (Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren. 9/2), Antwerpen, 1947.
VAN WERVEKE, H., De Zwarte Dood in de Zuidelijke Nederlanden (1349-1351) (Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren. 12), Brussel, 1950.
VASOLD, M., Pest, Not und schwere Plagen. Seuchen und Epidemien vom Mittelalter bis Heute, München, 1991.
VERHULST, A., ‘L’économie rurale de la Flandre et la dépression économique du bas Moyen Age’, Etudes rurales, 10 (1963), 68-80.
VERHULST, A., ‘Prijzen van granen, boter en kaas te Brugge volgens de ‘slag’ van het Sint-Donaaskapittel (1348-1801)’, C. VERLINDEN red., Documenten prijzen en lonen, II A, Brugge, 1965, 3-70.
VERHULST, A., Bronnen en problemen betreffende de Vlaamse landbouw in de late middeleeuwen (XIIIe-XVe eeuwen) (Studia Historica Gandensia, 17), Gent, 1964.[8]
WALEY, D., Later Medieval Europe 1250-1520, Harlow, 2001.
WELKENHUYSEN, A., ‘La peste en Avignon (1348) décrite par un témoin oculaire Louis Sanctus de Beringen’, R. LIEVENS, E. VAN MINGROOT en W. VERBEKE red., Pascua Mediaevalia. Studies voor Prof. Dr. J.M. de Smet (Mediaevalia Lovaniensia. Series 1, Studia 10), Leuven, 1983, 452-492.
WICKERSHEIMER, E., Les accusations d’empoisonnement portées pendant la première moitié du XIVe siècle contre les lépreux et les Juifs: leurs relations avec les épidémies de peste, Antwerpen, 1927.
WIGLEY, T.M.L., ‘Climatic Change since 1000 AD’, Evolution of Planetary Atmospheres and Climatology of the Earth. International Conference Nice 16-20 octobre 1978, Toulouse, 1979, 313-323.
WILLIMAN, D., The Black Death: the impact of the fourteenth-century plague (Medieval and Renaissance texts and studies, 13), New York, 1982.
ZIEGLER, P., The Black Death, New York, 1969.
[1] Meest recent, maar vrij beknopt overzicht van het onderzoek en de bevindingen van de pest in de Nederlanden met een onderscheid tussen de verspreiding in België en de verspreiding in Nederland.
[2] Zeer uitgebreide bibliografie.
[3] Hierin: Chronologie van de epidemie en een uitgebreide geannoteerde bibliografie.
[4] Vertaling van Engelse versie: CANTOR, N., In the wake of the plague; the black death and the world it made, New York, 2001. Deze Nederlandstalige versie bevat een aanvullend hoofdstuk van Erik Thoen over de situatie in de Lage Landen ten tijde van de pest.
[5] Hoewel deze studie van Graus vooral focust op de Duitse gebieden, komen Gent, Brugge en Doornik ook enkele keren aan bod en bevat het werk een vrij uitgebreide bibliografie.
[6] Dit artikel is een tegenreactie op het artikel van Appleby in de vorige jaargang van hetzelfde tijdschrift.
[7] Hierin worden kort enkele argumenten aangevoerd tegen de stellingen van Van Werveke.
[8]Dit is een overdruk uit: VERHULST, A., ‘Bronnen en problemen betreffende de Vlaamse landbouw in de late middeleeuwen (XIIIe-Xve eeuw)’, Ceres en Clio, zeven variaties op het thema landbouwgeschiedenis, Wageningen, 1964, 205-235.
