De pedagogisering van gezondheid. Een kwalitatieve gevalsstudie in het Vlaamse buitengewoon lager onderwijs.
De pedagogisering van gezondheid. Een kwalitatieve gevalsstudie in het Vlaamse buitengewoon lager onderwijs.
Evelyne Meys
Werken aan een gezonde samenleving: overheid, is dit een taak voor de school?
Werken aan gezond gedrag begint van jongs af aan.
Als educatieve instelling is hier een belangrijke taak voor het onderwijs weggelegd.
Scholen horen gezonde leeromgevingen te zijn.
Kinderen en jongeren moeten kunnen opgroeien tot gezonde volwassenen.
Zo staat alleszins toch te lezen in het actieplan van de Vlaamse overheid: ‘Op uw gezondheid’ (Vlor Commissie Gezondheidsbevordering, 2006, p. 2-3). Dit actieplan werd opgesteld naar aanleiding van de intentieverklaring. Het gaat immers ‘slecht’ met de gezondheidstoestand van de Vlaamse jeugd en van de Vlaming in het algemeen: we eten ongezond, bewegen onvoldoende en roken nog te vaak. Er moet dus een gezonde levensstijl aangeleerd worden en wel best van jongs af aan. Sinds 1 september 2007 wordt dan ook van elke Vlaamse school verwacht dat zij een gezondheidsbeleid op maat van hun school en leerlingen uitstippelt (Intentieverklaring, 2006). Er worden hierbij vanuit de overheid richtlijnen gegeven voor het realiseren van dergelijk gezondheidsbeleid, aangepast aan de context en behoeften van de school. Bij dit beleid kunnen echter een aantal vragen gesteld worden zoals: ‘Past een gezondheidsbeleid wel in een school?’, ‘Mag de overheid zulke dingen wel ‘opleggen’ aan de school?’, ‘Gaat het dan echt zo ‘slecht’ met de Vlaamse jeugd?’ Of nog: ‘Wat vinden de scholen hier eigenlijk van?’ In deze masterproef werd geprobeerd om dieper in te gaan op een aantal van dergelijke vragen die gesteld kunnen worden bij dit gezondheidsbeleid voor scholen vanuit (onder meer) de Vlaamse overheid.
De volgende (overkoepelende) probleemstelling werd hiervoor geformuleerd: ‘In welke mate kan en mag een overheid een beleid voeren omtrent (een maatschappelijke problematiek als) ‘gezondheid’ via het onderwijs?’ Om hierop een (aanzet tot) antwoord te geven, werd een onderzoek gevoerd zowel in ‘theorie’ (wijsgerig-pedagogische literatuur) als in ‘praktijk’ (overheidsbeleid en scholen) aan de hand van een exploratieve, kwalitatieve gevalsstudie. In het kader van deze masterproef werden dan ook interviews afgenomen bij verschillende betrokkenen (leerkrachten, verpleegsters en directie) in drie Vlaamse scholen voor buitengewoon lager onderwijs. Zo werd geprobeerd om een beeld te verkrijgen van de manier waarop een gezondheidsbeleid vorm krijgt in deze scholen en wat de ervaring van de respondenten hieromtrent is. Het onderzoek bestond uit een verkennende en een verdiepende fase met elk een literatuur- en een empirisch gedeelte.
Eerst werd een ‘verkennend onderzoek’ ondernomen naar het gezondheidsbeleid voor scholen en naar het vernoemde actieplan en de intentieverklaring van de Vlaamse overheid. Zo werden deze en andere documenten van dichterbij bekeken, werd er literatuur gezocht over ‘gezondheidspromotie’ en verwante onderwerpen. Op deze manier kon immers zicht gekregen worden op wat eigenlijk zo’n ‘gezondheidsbeleid’ is en welk beleid hieromtrent in Vlaanderen wordt gevoerd. In de verkennende literatuurstudie wordt dan ook weergegeven wat er gevonden werd over dit gezondheidsbeleid, hoe dit vorm krijgt op het Vlaamse beleidsniveau en wat van scholen wordt verwacht. Nadien werd voor een reeks verkennende interviews naar drie geselecteerde Vlaamse scholen voor buitengewoon onderwijs gegaan om daar te vragen en te kijken hoe zo’n gezondheidsbeleid gerealiseerd wordt in de ‘praktijk’. Volgende onderzoeksvraag werd vooropgesteld: ‘Hoe geven (verschillende actoren in) Vlaamse scholen voor buitengewoon lager onderwijs vorm aan een gezondheidsbeleid?’ Uit de (verticale en horizontale) analyses van deze interviews kwam (onder meer) naar voren dat in de drie scholen reeds vrijblijvend rond gezondheid gewerkt werd, vóór het verschijnen van de intentieverklaring. Op het moment van de interviews werd in elk van deze scholen op een expliciete en bewuste manier een (verschillend) gezondheidsbeleid gevoerd, vanuit een breed gezondheidsbegrip. Over de beleving van dit gezondheidsbeleid konden echter verscheidene stemmen gehoord worden.
In de verdiepende fase van het onderzoek wordt verder ingegaan op het ‘gezondheidsbeleid voor scholen’. In de literatuurstudie wordt een overzicht gegeven van (voornamelijk wijsgerig-pedagogische) standpunten en aspecten van maatschappelijke problemen die in het onderwijs ingebracht worden. Deze vorm van overheidsbeleid wordt ‘pedagogisering’ genoemd en vormt de achtergrondliteratuur voor de probleemstelling. Verder wordt in deze literatuurstudie het fenomeen ‘pedagogisering’ vanuit het standpunt van het onderwijs besproken. Dit gebeurt door een overzicht te geven van verscheidene standpunten en aspecten die in de literatuur teruggevonden kunnen worden. In het empirische gedeelte van de verdiepende fase werd een reeks verdiepende interviews afgenomen in dezelfde scholen. De focus hierbij lag op de opvattingen over en de beleving van dit gezondheidsbeleid (van de overheid) bij de respondenten. Volgende onderzoeksvraag werd hiervoor gehanteerd: ‘Hoe ervaren (verschillende actoren in) Vlaamse scholen voor buitengewoon lager onderwijs het realiseren van een gezondheidsbeleid in hun school?’ Uit de analyses van deze interviews bleek (onder meer) dat de respondenten een gezondheidsbeleid op hun school beschouwen als ‘vanzelfsprekend’ en ‘belangrijk’. Ze vinden dat ze als school naar ouders en leerlingen een gezond voorbeeld mogen en kunnen stellen. Het overheidsbeleid hieromtrent ervaren ze enerzijds als ‘goed’, anderzijds hebben ze echter het gevoel hiermee overbelast te worden en ervaren ze een tekort aan ondersteunende middelen, mankracht en infrastructuur.
Deze masterproef werd aldus gestart met het stellen van enkele vragen (met de probleemstelling als ‘leidende vraag’) bij het ‘huidige’ overheidsbeleid omtrent gezondheid. Doorheen het onderzoek werd geprobeerd om meer inzicht te krijgen in dit gezondheidsbeleid en hoe de Vlaamse overheid en enkele scholen voor buitengewoon lager onderwijs hieraan vormgegeven. In de bespreking van de probleemstelling op basis van de resultaten van het gehele onderzoek werd beargumenteerd dat een school geen maatschappelijke problemen, zoals in dit geval het werken aan een gezonde samenleving, ‘alleen’ kan oplossen, maar wel een bijdrage kan leveren als een element van een bredere overheidsinterventie. Deze bijdrage kan de vorm aannemen van het stellen van een gezond voorbeeld als school naar zowel leerlingen als ouders. Het blijft echter ook belangrijk om telkens opnieuw (kritische) vragen te stellen bij dergelijk overheidsbeleid, zeker wanneer dit ‘vanzelfsprekend’ wordt. Dit zijn bijvoorbeeld vragen naar de noodzaak van zo’n beleid.
Referentielijst
Apple, M. (1979). Ideology and curriculum. London & Boston: Routledge & Kegan Paul Ltd. Publishers
Besluit van de Vlaamse regering inzake gezondheidspromotie. (1991). Opgevraagd op 17 maart, 2010, via http://www.vigez.be/uploads/documentenbank/354f942cfd74069b3dd24 e371cfd359c.pdf
Borrey, G., Jennes, A., Ranschaert, I, & Ghesquière, P. (2005). Het buitengewoon onderwijs op nieuwe wegen. In H. Grietens, J. Vanderfaeillie, & W. Hellinckx (Red.), Handboek orthopedagogische hulpverlening 2: Nieuwe ontwikkelingen in het zorgveld (pp. 199-234). Leuven: Acco.
Bridges, D. (2008). Educationalization: On the appropriateness of asking educational institutions to solve social and economic problems. Educational theory, 58 (4), 461-474.
De centra voor leerlingenbegeleiding en het lokaal gezondheidsoverleg. (n.d.). Opgevraagd op 21 november, 2008, via http://www.ond.vlaanderen.be/CLB/thema/preventieve gezondheidszorg/logo.htm
De Ruyter, D. (2007). Ideals, education, and happy flourishing. Educational theory, 57 (1), 23-35.
Depaepe, M., Herman, F., Surmont, M., Van Gorp, A., & Simon, F. (2008). About pedagogization: From the perspective of the history of education. In P. Smeyers & M. Depaepe (Red.), Educational research: The educationalization of social problems (pp. 13-30). S.I.: Springer.
Depaepe, M., & Smeyers, P. (2008). Educationalization as an ongoing modernization process. Educational theory, 58 (4), 379-389.
Dienst Vakoverschrijdende thema’s. (n.d.). Een gezondheidsbeleid op een Katholieke school. Opgevraagd op 17 maart, 2010, via http://ond.vsko.be/pls/portal/docs/PAGE/ AD008VOT/DVTOUD/VAKOVERSCHRIJDENDE%20THEMAS/GEZONDHEIDSBELEID/ALGEMENE%20INFORMATIE/BASISBROCHURE%20EEN%20GEZONDHEIDSBELEID%20OP%20SCHOOL%20AANGEPAST.PDF
Driesens, J. (2010). De pedagogisering van gezondheid. Een kwalitatieve gevalsstudie in het Vlaams lager onderwijs. (Niet-gepubliceerde licentiaatsverhandeling). Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, Centrum voor Wijsgerige Pedagogiek
Durkheim, E. (1981). De educatie, haar aard en haar rol. In Du Bois-Reymond, M, & Wesselingh, A. (Red.), School en maatschappij: sociologen over onderwijs en opvoeding (pp. 209-223). Groningen: Wolters-Noordhoff.
Gezonde voeding en dranken. (n.d.). Opgevraagd op 24 november, 2008, via http://www.g-o.be/gezondheid/themas/voeding/Pages/Gezondevoedingendrank…
Gezond op school. (n.d.). Opgevraagd op 24 november, 2008, via http://gezondopschool.be/v2/
Gezondheid en welzijn (n.d.). Opgevraagd op 27 januari, 2010, via http://www.g-o.be/GEZONDHEID/THEMAS/Pages/default.aspx
Gezondheidsbeleid GO! (n.d.). Opgevraagd op 27 januari, 2010, via http://www.g-o.be/gezondheid/GOGezondheidsbeleid/Pages/default.aspx
Gezondheidsbeleid in scholen: waarom?. (n.d.). Opgevraagd op 19 november, 2008, via http://www.calcimus.be/html/gezondheidsbeleid.html
Gezondheidsbeleid Vlaams Verbond van Katholiek Basisonderwijs. (n.d.). Opgevraagd op 17 maart, 2010, via http://ond.vsko.be/portal/page?_pageid=1599,1350634&_dad=portal&_ schema=PORTAL
Ghesquière, P., & Staessens, K. (1999). Kwalitatieve gevalsstudies. In B. Levering & P. Smeyers (Red.), Opvoeding en onderwijs leren zien: Een inleiding in interpretatief onderzoek (pp. 192-213). Amsterdam: Boom.
Hodgson, N. (2008a). Citizenship education, policy, and the educationalization of educational research. Educational theory, 58 (4), 417-434.
Hodgson, N. (2008b). The educationalisation of social problems and the educationalisation of educational research: The example of citizenship education. In P. Smeyers & M. Depaepe (Reds.), Educational research: The educationalization of social problems (pp. 125-140). S.I.: Springer.
Intentieverklaring tussen de Vlaamse Minister bevoegd voor Onderwijs, de Vlaams Minister bevoegd voor Gezondheid, de Vlaams Minister bevoegd voor Landbouwbeleid en Zeevisserij, en de Vlaams Minister bevoegd voor Sport inzake gezondheidsbevordering bij kinderen en jongeren. (2006). Opgevraagd op 16 november, 2008, via http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/archief/2006/2006p/files/intentieve…
Kelchtermans, G. (1999). De biografische methode. In B. Levering & P. Smeyers (Red.), Opvoeding en onderwijs leren zien: Een inleiding in interpretatief onderzoek (pp. 132-153). Amsterdam: Boom.
Kvale, S. (1996). InterViews: An introduction to qualitative research interviewing. Thousand Oaks, CA: Sage.
Labaree, D.F. (2008). The winning ways of a losing strategy: Educationalizing social problems in the United States. Educational theory, 58 (4), 447-460.
Lambeir, B., & Ramaekers, S. (2008). Humanizing education and the educationalization of health. Educational theory, 58 (4), 435-446.
Lavigne, U. (2007). Werken op lange termijn. In R. Evers, O. Moens, & A. Peeters (Red.), Vigoureus Cahier 2007: ‘Tien op tien voor gezondheid’ (pp. 18). Sint-Pieters-Leeuw: Verhoeven.
Maes, L., Stevens, V., De Coninck, C., & Hoelebrandt, P. (2001). Gezondheidspromotie op school. In V. Stevens & S. Van den Broucke (Red.), Gezondheidspromotie 2001. 10 jaar Gezondheidspromotie in Vlaanderen (pp. 248-258). Leuven/Appeldoorn: Garant.
Marshall, J.D. (2008). Education for the knowledge economy. In P. Smeyers & M. Depaepe (Reds.), Educational research: The educationalization of social problems (pp. 157-169). S.I.: Springer.
Maso, I, & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: Boom.
Mertens, D.M. (1998). Research methods in education and psychology. Integrating diversity with quantitative & qualitative approaches. Thousand Oaks, CA: Sage.
Merriam, S.B. (1997). Qualitative research and case study applications in education. San Fransisco: Jossey-Bass Publishers.
Moens, O. (2003). Gezondheidsbevordering op school: principes en methodieken. Opgevraagd op 21 maart, 2009, via http://www.vig.be/content/pdf/ON_ gezondheidsbevordering.pdf
Moens, O. (2007). De gezonde school in Vlaanderen: Een vette wei?. In R. Evers, O. Moens, & A. Peeters (Red.), Vigoureus Cahier 2007: ‘Tien op tien voor gezondheid’ (pp. 5-10). Sint-Pieters-Leeuw: Verhoeven
Moens, O. (2009, maart). ‘Snoep verstandig, eet een appel!’. Leren over leefstijl: naar een klas- en schooldidactiek voor gezondheid [Powerpointslides]. Symposium Gezondheidsbevordering: studie- en reflectiedag voor lerarenopleiders, leraren en studenten, Brussel, België.
Onderwijsinspectie. (2007). Onderwijsspiegel 2005-2006. Verslag over de toestand van het onderwijs. Opgevraagd op 12 april, 2010, via http://www.ond.vlaanderen.be/inspectie/ onderwijsspiegel/spiegel/2005-2006.pdf
Popkewitz, T.S. (2008). The social, psychological, and education sciences: From educationalization to pedagogicalization of the family and the child. In P. Smeyers & M. Depaepe (Red.), Educational research: The educationalization of social problems (pp. 31-47). S.I.: Springer.
Postma, D.W. (2001). Over de noodzaak én onwenselijkheid van een opvoeding tot ‘milieuvriendelijk’ burgerschap. In P. Smeyers & B. Levering (Red.), Grondslagen van de wetenschappelijke pedagogiek. Modern en postmodern (pp. 208-227). Amsterdam: Boom.
Scheerder, G., Van den Broucke, S., & Saan, H. (2003). Projecten voor gezondheidspromotie: een handleiding voor kwaliteitsvol werken. Antwerpen: Garant.
Schools for Health in Europe. (n.d.). Opgevraagd op 21 mei, 2009, via http://www.schoolsforhealth.eu/index.cfm
Simons, M., & Masschelein, J. (2008a). The governmentalization of learning and the assemblage of a learning apparatus. Educational theory, 58 (4), 391-415.
Simons, M., & Masschelein, J. (2008b). ‘It makes us believe that it is about our freedom’: Notes on the irony of the learning apparatus. In P. Smeyers & M. Depaepe (Red.), Educational research: The educationalization of social problems (pp. 191-204). S.I.: Springer.
Simons, M., & Masschelein, J. (2009). In de ban van het leren. Over biopolitiek en beleid van levenslang leren. Krisis, 3, 23-38.
Smet, P. (2009). Beleidsnota 2009-2014. Onderwijs. Samen grenzen verleggen voor elk talent. Opgevraagd op 26 maart, 2010, via http://www.ond.vlaanderen.be/beleid/nota/2009-2014.pdf
Smeyers, P. (1999). Over de noodzaak van interpretatief onderzoek voor de pedagogische wetenschappen. In B. Levering & P. Smeyers (Red.), Opvoeding en onderwijs leren zien: Een inleiding in interpretatief onderzoek (pp. 27-49). Amsterdam: Boom.
Smeyers, P., & Depaepe, M. (2008). Introduction-Pushing social responsibilities: The educationalization of social problems. In P. Smeyers & M. Depaepe (Red.), Educational research: The educationalization of social problems (pp. 1-11). S.I.: Springer.
Stake, R.E. (1995). The art of case study research. Thousand Oaks, CA: Sage.
Stappen in het strategisch plan ‘op uw gezondheid’. (2007). Persmededeling Kabinet Vlaams minister van Onderwijs en Vorming. Opgevraagd op 18 november, 2008, via http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2007p/0419-gezondopschool.htm
Stevens, V., & Van den Broucke, S. (2001). Gezondheidspromotie 2001. 10 jaar Gezondheidspromotie in Vlaanderen. Leuven/Appeldoorn: Garant.
Stevens, V., & Van den Broucke, S. (2001). Kenmerken, effectiviteit en evaluatie van gezondheidspromotie. In V. Stevens & S. Van den Broucke (Red.), Gezondheidspromotie 2001. 10 jaar Gezondheidspromotie in Vlaanderen (pp. 15-29). Leuven/Appeldoorn: Garant.
Tröhler, D. (2008). The educationalization of the modern world: Progress, passion, and the protestant promise of education. In P. Smeyers & M. Depaepe (Red.), Educational research: The educationalization of social problems (pp. 31-46). S.I.: Springer.
Tutti Frutti: ‘Activiteiten’. (2007). Opgevraagd op 20 november, 2008, via http://www.fruit-op-school.be/home/activiteiten
Tutti Frutti: ‘Hoe werkt het?’. (2007). Opgevraagd op 11 november, 2008, via http://www.fruit-op-school.be/home/instappen
Vandenbroecke, F. (2006). Persconferentie gemeenschapsonderwijs over gezondheid. Toespraak van de Vlaamse minister van Werk, Onderwijs en Vorming. Opgevraagd op 14 maart, 2010, via http://www.ond.vlaanderen.be/beleid/toespraak/archief/2006/060830-gezon…
Vandenbroucke, F. (2007). Gezondheidsbeleid op school. Toespraak pedagogische studiedag, Tienen. Opgevraagd op 16 november, 2008, via http://www.vlaanderen.be/servlet/Satellite?c=MIN_Publicatie&cid=1190601…
Vandenbroucke, F. (2008). Gezondheidsbeleid op school: de trein is vertrokken, de puzzel gelegd. Toespraak van de Vlaamse minister van Werk, Onderwijs en Vorming. Opgevraagd op 21 maart, 2009, via http://www.ond.vlaanderen.be/beleid/toespraak/ 080303-klimroos.htm
Van den Broucke, S., & Stevens, V. (2001). Beleid en organisatie van de gezondheidspromotie in Vlaanderen. In V. Stevens & S. Van den Broucke (Red.), Gezondheidspromotie 2001. 10 jaar Gezondheidspromotie in Vlaanderen (pp. 31-47). Leuven/Appeldoorn: Garant.
Van Hoof, K., & Verhoeven, C. (1990). Gezondheidsopvoeding bij jongeren: een taak voor het onderwijs? Een studie van een pilootproject. Leuven: KUL Sociologisch onderzoeksinstituut.
Van Rompu, W. (n.d.). Samen voor gezonde scholen, samen voor gelijke kansen. Toespraak Vlor Studiedag. Wim Van Rompu, raadgever kabinet onderwijs. Opgevraagd op 18 november, 2008, via http://www.vlor.be/bestanden/documenten/Toespraak WimVanRompu.doc
Vervotte, I. (2007). Scholen spelen een prominente rol. In R. Evers, O. Moens, & A. Peeters (Eds.), Vigoureus Cahier 2007: ‘Tien op tien voor gezondheid’ (pp. 2-3). Sint-Pieters-Leeuw: Verhoeven.
Victoir, A., Van den Bergh, O., & Van den Broucke, S. (2006a). Digging into adolescents’ health behaviors : from measurement to targeting. Diss. Doct. Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, KULeuven.
Victoir, A., Van den Bergh, O., & Van den Broucke, S. (2006b). Een gezondheidsbeleid op school. Impuls, 37 (2), 75-84.
VIG. (n.d.). Opgevraagd op 20 november, 2008, via http://www.vig.be/content.asp?nav= doelgroepen_onderwijs&selnav=353
VIGeZ. (n.d.) Opgevraagd op 17 maart, 2010, via http://www.vigez.be/over_vigez/ werking/historiek.html
Visietekst VSKO (n.d.). Opgevraagd op 17 maart, 2010, via http://ond.vsko.be/portal/page?_pageid=1599,1350634&_dad=portal&_schema…
Vlor, Commissie Gezondheidsbevordering (2006). Op uw gezondheid! Strategisch plan over gezondheidsbevordering in het basis- en secundair onderwijs. Opgevraagd op 26 november, 2008, via http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2006p /files/1212-strategisch-plan gezondheid.pdf
Wardekker, W. (1999). Criteria voor de kwaliteit van onderzoek. In B. Levering & P. Smeyers (Red.), Opvoeding en onderwijs leren zien: Een inleiding in interpretatief onderzoek (pp. 50-67). Amsterdam: Boom.
Whitty, G. (2002). Making sense of educational policy: studies in the sociology and politics of education. London: Chapman.
Winch, C., & Gingell, J. (2004). Philosophy & Educational Policy: A Critical Introduction. London & New York: RoutledgeFarmer & Taylor & Francis Group.
Yin, R. K. (1994). Case study research: Design and methods (2nd ed.). Newbury Park, CA: Sage.