Een Congolese democratie op papier. Een casestudy omtrent de relatie tussen media en staat in de Democratische Republiek Congo

Karel Deneckere
Persbericht

Een Congolese democratie op papier. Een casestudy omtrent de relatie tussen media en staat in de Democratische Republiek Congo

Deze verhandeling beschrijft de relatie tussen de media en de staat in de Democratische Republiek Congo, een prille Afrikaanse democratie verscheurd door een aanhoudende conflictsituatie. De premisse waarvan werd uitgegaan voor een dergelijke beschrijving is dat de media in de ontwikkelingswereld in een belangrijke mate kunnen bijdragen aan de opbouw van de rechtsstaat, het promoten van de democratisering en de verzoening tussen etnische entiteiten. De voorwaarde, immers, is dat de pers kan functioneren in een open, onafhankelijk en pluralistisch klimaat. Dat de media, waar ze zalven kunnen, ook kunnen slaan, wordt vandaag in Congo op een vaak schrijnende wijze geïllustreerd: een duidelijke instrumentalisering van mediakanalen door politici en politieke partijen, flagrante aantastingen van de persvrijheid, schaamteloze censuur en bedreigingen van journalisten. In die zin kan de situatie in de media gezien worden als een weerspiegeling van de veralgemeende chaos in de Congolese politiek.

Om een dergelijke beschrijving te maken, was het noodzakelijk enkele duidelijke keuzes te maken. Gezien de moeilijk te raadplegen archieven, werd ervoor gekozen het onderzoeksterrein te beperken tot één krant, namelijk de kwaliteitskrant Le Potentiel. Wat de media-inhoud betreft, spitste het onderzoek zich toe op de berichtgeving omtrent een recent kookpunt in het conflict in de provincie Noord-Kivu tussen de Congolese regering en de rebellie van generaal Laurent Nkunda. Dit conflict is in tijd af te bakenen van 28 augustus 2008 tot en met 25 februari 2009. Deze casus heeft algemene politieke en maatschappelijk relevantie, gezien de etnische spanningen tussen ‘allochtonen’ en ‘autochtonen’ en de betrokkenheid van buurland Rwanda. De relevantie voor het veld van de communicatiewetenschappen, in het bijzonder, ligt enerzijds in de bottom-up benadering van het conflict en anderzijds in de verrijking die het biedt van de kennis over de Congolese media.

Het centrale concept waarmee dit onderzoeksopzet werd benaderd is identiteit. Voor dit onderzoek werd gebruik gemaakt van een interpretatieve (of kwalitatieve) inhoudsanalyse in combinatie met de concepten ‘sociaal antagonisme’ en ‘hegemonie’ uit de discourstheorie van Ernesto Laclau en Chantal Mouffe. Sociaal antagonisme is een concept waarmee het relationele aspect van identiteit wordt belicht. Hoe construeert de Congolese geschreven pers in hun discours een ‘wij’ die tegenover een antagonistische ‘zij’ wordt geplaatst? Het concept gaat na welke actoren in het conflict worden gelijkgesteld, “aaneengeregen” in zogenaamde equivalentieketens of, omgekeerd, hoe het bestaande equivalentieketens openbreekt. Met hegemonie willen Laclau en Mouffe de ideologie die een identiteitsdiscours impliciet uitdraagt blootleggen. In deze verhandeling werd zo getracht de maatschappelijke strijd tussen de ideologie van de Congolese regering en die van Le Potentiel in kaart te brengen. Het concept hegemonie vertrekt van de vooronderstelling dat een heersende klasse, in casu de Congolese regering, er steeds naar zal streven zijn ideologie als vanzelfsprekend te doen aanvaarden in de maatschappij. Wat als vanzelfsprekend wordt ervaren wordt tenslotte niet in twijfel getrokken. Eerst werd hierbij nagegaan hoe beiden, de Congolese regering en Le Potentiel, een Congolese identiteit creëren. Door, vervolgens, beide identiteitsdiscours met mekaar te vergelijken kon worden nagegaan in welke mate de Congolese regering er in slaagt om zijn ideologie, zijn zogenaamde ‘hegemonisch project’, te naturaliseren. Stelt Le Potentiel zich daarmee volgzaam of net kritisch op ten opzichte van de regering?

In laatste instantie concentreert het onderzoek zich op het contingente, procesmatige en niet-essentiële aspect van identiteiten. De onderzoekscasus omvat een periode van ongeveer zes maanden. Door de berichtgeving van de eerste maand te vergelijken met die van de laatste maand werd getracht de evoluties, de veranderingen in de opvatting van de Congolese identiteit op te sporen. In de eerste maand, na een periode van relatieve rust aan het front in Noord-Kivu, raakten de gemoederen verhit door de herneming van de vijandelijkheden. De laatste maand van de crisis wordt gekenmerkt door een verrassende verandering van allianties, waarbij Congo en Rwanda overgaan tot een gezamenlijke militaire operatie.

Mits een zekere voorzichtigheid in acht genomen, kunnen de resultaten van het onderzoek  hoopgevend genoemd worden. De kwaliteitskrant Le Potentiel vormt immers een welgekomen uitzondering binnen een Congolees medialandschap dat een aanzienlijke mate van politieke inmenging kent. Door haar specificiteit kan de relatie tussen media en staat in Congo in geen enkel van de klassieke normatieve modellen worden ondergebracht, zoals die omschreven zijn door Denis McQuail. We kunnen stellen dat de krant geen bepaalde etnische groepen viseert of aanzet tot etnische haat. De krant is niet enkel zeer gesteld op haar financiële onafhankelijkheid, maar ook ideologisch laat ze zich niets dicteren. Ten aanzien van de Congolese regering wordt een grote afstand in acht genomen. Kritiek op het beleid lijkt in Le Potentiel zeker geen taboe: de tekortkomingen van de regering worden er onbevangen belicht, maar tevens blijft er ruimte voor appreciatie van overheidsinitiatieven. Er wordt een betrekkelijk grote diversiteit aan opiniemakers aan het woord gelaten die soms heel verschillende standpunten innemen. Bovendien toont de krant zich duidelijk voorstander van een doorgedreven democratisering van het land.

 

Bibliografie

Bibliografie

Monografieën

ASANTE CLEMENT E., Press freedom and development. A research guide and selected bibliography, Westport, Connecticut & London, Greenwood Press, 1997, 216pp.

ETAMBALA ZANA AZIZA, Congo ’55-’65. Van koning Boudewijn tot president Mobutu, Tielt, Lannoo, 1999, 319pp.

FAIRCLOUGH NORMAN, Language and power, Harlow, Pearson Education Limited, 2001, 226pp.

HALLIN DANIEL C. & MANCINI PAOLO, Comparing media systems. Three models of media and politics, Cambridge, Cambridge University Press, 2004, 342pp.

JOHNSON-CARTEE KAREN S., News narratives and news framing. Constructing political reality,  Lanham (Md.), Rowman & Littlefield, 2005, 361pp.

McQUAIL DENIS, Mass communication theory. An introduction, London, Beverly Hills & New Delhi, SAGE Publications, 1983, 245pp.

McQUAIL DENIS, McQuail’s mass communication theory, London, SAGE Publications, 2005, 616pp.

MOUFFE CHANTAL, On the political, London & New York, Routledge, 2007, 144pp.

M’PERENG DJERI JERRY, Presse et histoire du Congo-Kinshasa. Le discours de la presse et son rôle dans le processus de démocratisation (1990-1995), Paris, L’Harmattan, 2006, 335pp.

NZONGOLA-NTALAYA GEORGES, From Leopold to Kabila. A people’s history, London & New York, Zed Books, 2002, 304pp.

PINXTEN RIK & VERSTRAETE GHISLAIN (Red.), Cultuur en macht. Over identiteit en conflict in een multiculturele wereld, Antwerpen/Baarn, houtekiet, 1998, 304pp.

REYNEBEAU MARC, Een geschiedenis van België, Tielt, Lannoo, 2003, 448pp.

REYNTJENS FILIP, De grote Afrikaanse oorlog. Congo in de regionale geopolitiek 1996-2006, Amsterdam & Antwerpen, Meulenhoff / Manteau, 2009, 364pp.

STREET JOHN, Mass media, politics and democracy, Houndsmill, Basingstoke & Hampshire, Palgrave, 2001, 297pp.

VAN ZOONEN LIESBET, Media, cultuur en burgerschap. Een inleiding, Amsterdam, Aksant, 2002, 171pp.

WENDT ALEXANDER, Social theory of international politics, Cambridge, Cambridge University Press, 2001, 429pp.

WESTER FRET (Ed.), Inhoudsanalyse: Theorie en praktijk, Kluwer, Kluwer, 2006, 270pp.

WHITE JUSTINE & BUJITU DADDY, Revue du Droit des médias: République Démocratique du Congo. Le Droit des médias des pays de la SADEC: Manuel destiné aux professionals des médias, Johannesburg, Konrad Adenauer Stiftung, 2006, 70pp.

Artikels uit verzamelwerken

CARPENTIER NICO, ‘Dichotomized media discourses of war: The construction of the Self and the Enemy in the 2003 Iraq war’, in: NICO CARPENTIER & ERIK SPINOY (Eds.), Discourse theory and cultural analysis. Media, arts and literature, Cresskill (New Jersey), Hampton Press, inc., 2008, pp.29-53

CARPENTIER NICO & SPINOY ERIK, ‘Introduction: from the Political to the Cultural’, in. NICO CARPENTIER & ERIK SPINOY (Eds.), Discourse theory and cultural analysis. Media, arts and literature, Cresskill (New Jersey), Hampton Press, Inc., 2008, pp.1-26

HALL STUART, ‘Introduction: Who needs ‘identity’?’, in: HALL STUART & DU GAY PAUL (Eds.), Questions of cultural identity, London, Thousand Oaks & New Delhi, SAGE Publications, 1996a, pp.1-17

HALL STUART, ‘New ethnicities’, in: MORLEY DAVID & KUAN-HSING CHEN (Eds.), Stuart Hall: Critical dialogues in cultural studies, London & New York, Routledge, 1996b, pp.141-149

HERTOG JAMES K. & McLEOD DOUGLAS M., ‘A multiperspectival apporach to framing analysis: a field guide’, in: REESE STEPHEN D., GANDY OSCAR H. Jr. & GRANT AUGUST E. (Eds.), Framing public life. Perspectives on media and our understanding of the social world, Mawhaw & London, Lawrence Erlbaum Associates, 2001, pp.139-161

LEMARCHAND RENE, Preface, in: DOOM RUDDY & GORUS JAN (Eds.), Politics of identity and economies of conflict in the Great Lakes region, Brussel, VUBpress, 2000, pp.7-12

LENT JOHN A., ‘Four Conundrums of Third World communications: a generational analysis’, in: NORDENSTRENG KAARLE & SCHILLER HERBERT I. (Eds.), Beyond national sovereignty. International communication in the 1990s, Norwood, Ablex, 1993, 483pp.

MARX KARL & ENGELS FRIEDRICH, ‘From the German ideology’, in: DUNCOMBE S. (Ed.), Cultural resistance reader, London, Verso, 2002, pp.41-49

STEARNS JASON K.: ‘Laurent Nkunda and the National Congress for the Defence of the People (CNDP)’, in: MARYSSE S., REYNTJENS F., VANDEGINSTE S. (Eds.), L’Afrique des Grands Lacs. Annuaire 2007-2008, Parijs, L’Harmattan, 2008, pp.245-267

TANKARD JAMES W. Jr., ‘The empirical approach to the study of media framing’, in: REESE STEPHEN D., GANDY OSCAR H. Jr. & GRANT AUGUST E. (Eds.), Framing public life. Perspectives on media and our understanding of the social world, Mawhaw & London, Lawrence Erlbaum Associates, 2001, pp.95-106

VAN HOYWEGHEN SASKIA & VLASSENROOT KOEN, ‘Ethnic ideology and conflict in Sub-Saharan Africa. The culture clash revisited.’, in: DOOM RUDDY & GORUS JAN (Eds.), Politics of identity and economics of conflict in the Great Lakes region, Brussel, VUBpress, 2000, pp.93-118

VAN LINTHOUT INE, ‘Both Self and Other. The construction of “Flanders” in National Socialist literary discourse’, in: CARPENTIER NICO & ERIK SPINOY (Eds.), Discourse theory and cultural analysis. Media, arts and literature, Cresskill (New Jersey), Hampton Press, inc., 2008, pp.333-358

VLASSENROOT KOEN, ‘Identity and insecurity. The building of ethnic agendas in South Kivu’, in: RUDDY DOOM & JAN GORUS (Eds.), Politics of identity and economics of conflict in the Great Lakes region, Brussel, VUBpress, 2000, pp.263-288

Tijdschriftartikels

ADAMSON FIONA B. & DEMETRIOU MADELEINE, ‘Remapping the boundaries of ‘state’ and ‘national identity’: incorporating diasporas into IR theorizing’, in: European Journal of International Relations, SAGE Publications, (2007), 4, pp.489-526

ASHIZAWA KUNIKO, ‘When identity matters: state identity, regional institution-building, and Japanese foreign policy’, in: International Studies Review, (2008), 10, pp.571-598

BEATE JOSEPHI, ‘Journalism in the global age. Between normative and empirical’, in: Gazette: The International Journal for Communication Studies, (2005), 6, pp.575-590

CARPENTIER NICO, ‘Identity, contingency and rigidity: The (counter-)hegemonic constructions of the identity of the media professional’, in: Journalism, (2005), 6, pp.199-219

CARPENTIER NICO & DE VOS PATRICK, ‘De discursieve blik. De discourstheorie van Laclau en Mouffe als denkkader en instrumentarium voor sociaal-wetenschappelijke analyse’, in: Ethiek & Maatschappij, (2001), 4, pp.3-30

DE VILLERS GAUTHIER, ‘Identifications et mobilizations politiques au Congo-Kinshasa’, in: Politique Africaine, (1998) 72, pp.81-97

PABANEL JEAN-PIERRE, ‘La question de la nationalité au Kivu’, in: Politique Africaine, (1991),41, pp.32-40

VANDAELE JOHN, ‘Oost-Congo: praten of verder lijden’, in: MO*, (2010), 2, pp.36-41

WAISBORD SILVIO, ‘Democratic journalism and “statelessness”’, in: Political Communication, (2007), 24, pp.115-129

Websites

BBC.CO.UK, ‘Profile: General Laurent Nkunda’, 23/01/2009, op: http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/3786883.stm (Geraadpleegd op 26/08/2009)

BBC.CO.UK, ‘Timeline: Democratic Republic of Congo’, 03/10/2009, op: http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/country_profiles/1072684.stm (Geraadpleegd op 26/08/2009)
 
CONGONLINE, ‘La presse’, s.d., op: http://www.congonline.com/frsommai.htm (Geraadpleegd op 27/08/2009)

COURRIER INTERNATIONAL, ‘République Démocratique du Congo’, 19/05/2009, op: http://www.courrierinternational.com/fiche-pays/republique-democratique… (Geraadpleegd op 27 augustus 2009)

COURRIER INTERNATIONAL, ‘Le Potentiel’, 19/06/2009, op: http://www.courrierinternational.com/notule-source/le-potentiel (Geraadpleegd op 03/01/2010)

CUSTERS RAF, ‘Congo blijft onder buitenlandse druk’, op: http://www.uitpers.be/artikel_view.php?id=1791 (Geraadpleegd op 03/01/2010)

LIGODI PATIENT, ‘Liberté de la presse en RDC du 24 avril 1990 à nos jours: bilan et perspectives d’avenir’, 28/04/2009, op: http://ligodi.blogspot.com/2009/04/liberte-de-la-presse-en-rdc-du-24-av… (Geraadpleegd op 13/11/2009)

PRUNIER GERARD, ‘The eastern DR Congo: dynamics of conflict’, 18/11/2008, op: http://www.opendemocracy.net/article/war-in-the-dr-congo-group-nation-p… (Geraadpleegd op 27/08/2009)

LE POTENTIEL, ‘Les FARDC et le CNDP s’affrontent à Rutshuru’, 29/08/2008, op: http://www.lepotentiel.com//////////////////afficher_article_archive.ph… (Geraadpleegd op 22/12/2009)

LE SOIR, ‘Comment les couvercles ont fini par sauter’, 19/01/2007, op: http://archives.lesoir.be/comment-les-couvercles-ont-fini-par-sauter-le… (Geraadpleegd op 1 mei 2010)

LE SOIR, ‘La presse écrite galère à Kinshasa’, 29/10/2003, op: http://archives.lesoir.be/congo-manque-de-moyens-salaires-de-misere...-… (Geraadpleegd op 1 mei 2010)

LE SOIR, ‘Modeste Mutinga, patron de presse’, 27/09/2007, op: http://archives.lesoir.be/generation-congo-modeste-mutinga-patron-de-pr… (Geraadpleegd op 1 mei 2010)

THE ECONOMIST, ‘The UN may send 3,000 more peacekeepers to tackle humanitarian diaster amid the war in eastern Congo’, 12/11/2008, op:
http://www.economist.com/world/middleeast-africa/displaystory.cfm?story… (Geraadpleegd op 04/10/2009)

THE GUARDIAN, ‘Profile: Laurent Nkunda’, 23/01/2009, op: http://www.guardian.co.uk/world/2009/jan/23/profile-laurent-nkunda-congo (Geraadpleegd op 26/08/2009)

THE NEW YORK TIMES, ‘Feeding on War’, 07/11/2008, op: http://www.nytimes.com/2008/11/07/opinion/07iht-edcampbell.3.17624476.h… (Geraadpleegd op 03/01/2010)

Officiële documenten

HUMAN RIGHTS WATCH, ‘République démocratique du Congo: Journalistes et défenseurs des droits humains dans la ligne de mire’, in: Un document d’information de Human Rights Watch, 09/06/2006, (2), 11pp.

INTERNATIONAL CRISIS GROUP, ‘Congo: bringing peace to North Kivu’, in: The Africa Report, 31/10/2007, 133, 40pp., op: http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=5134

INTERNATIONAL CRISIS GROUP, ‘Congo: A comprehensive strategy to disarm the FDLR’, in: The Africa Report, 09/07/2009, 151, 46pp., op: http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=6209&l=1

JOURNALISTE EN DANGER, ‘La presse congolaise reste exposée aux mences, aux pressions et à la censure qui minent sa credibilité’, 03/04/2009, op: http://www.jed-afrique.org/full_view.php?id_alerte=798

REPORTERS SANS FRONTIÈRES, ‘République Démocratique du Congo - Rapport annuel 2005’, 02/05/2005, op: http://www.rsf.org/spip.php?page=impression&id_article=13325

UNESCO, ‘UNESCO Commissions media assessment for the Great Lakes region’, 23/09/2009, op: http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID=29156&URL_DO=DO_TOPIC&URL_…

UNESCO, ‘DR CONGO: UN deplores death threats against journalists’, 18/09/2009, op: http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID=29146&URL_DO=DO_TOPIC&URL_…

UNHCR, ‘Freedom of the press - Congo, Democratic Republic of (Kinshasa)’, 2006, op: http://unhcr.org/refworld/publisher.FREEHOU..COD.473451b146.0.html

E-mail

E-mailcorrespondentie met Clothilde Aziza Bangwene, vertegenwoordigster van het Institut Panos Paris, 05/05/2009

Debat

VAN REYBROUCK DAVID, Congo na 30 juni 2010: Wat nu?, debat in de Koninklijke Vlaamse Schouwburg (KVS), op 13 april 2010, Brussel

Primaire bronnen

LE POTENTIEL, http://www.lepotentiel.com/

Cartografisch materiaal

CONFLICT AND HEALTH, http://www.conflictandhealth.com/content/3/1/8/figure/F1, (geraadpleegd op 22 april 2010)

UNITED NATIONS CARTOGRAPHIC SECTION, http://www.un.org/Depts/Cartographic/english/htmain.htm, (geraadpleegd op 10 april 2010)

 

Universiteit of Hogeschool
Communicatiewetenschappen
Publicatiejaar
2010
Kernwoorden
Share this on: