Europeaniseringsprocessen in de Duitse politiek: de case emissiehandel
Duitsland en de Europese klimaatpolitiek:
Van beste leerling van de klas tot beste leerling van de klas
De reputatie van de Duitsers op het vlak van milieu heet traditioneel uitmuntend: Toen de Europese Unie besloot Europawijde recyclage-regels in te voeren waren die gebaseerd op het Duitse afvalsysteem. Een label voor milieuvriendelijke producten? De inspiratie kwam van onze groene buur. Klimaatverandering, ze waren er al jaren mee weg: hun zon, hun wind en hun rivieren vonden aansluiting op het hoogspanningsnet. Duitsland had goede ideeën en wist deze ook te naar het Europese niveau exporteren.
Maar toen de Europese Commissie in 2000 met een nieuw klimaatplan op de proppen kwam, botste ze bij de Duitse regering op onbegrip. Het idee van de Commissie was een Europawijd emissiehandelssysteem op poten te zetten, met het Emission Trading System (ETS) zouden Europese bedrijven door de overheid toegewezen rechten onder elkaar kunnen verhandelen.
De inspiratie voor dit systeem kwam van het Amerikaanse continent en hoewel de Europese lidstaten en NGO’s het verkopen van uitstootrechten in de jaren ’90 steeds hadden afgewezen als onwenselijk en zelfs onethisch, kon het merendeel van de lidstaten zich al snel met het voorstel van de Commissie verzoenen. Een definitieve overeenkomst bleef echter uit want Duitsland lag dwars.
Het land, dat zichzelf kende als initiatiefnemer in beslissingen in het milieudomein, stelde zich zeer sceptisch op tegen het nieuwe klimaatinstrument. Onder het Europese voorstel was Duitsland het land met het grootste aantal betrokken installaties, zowel in absolute aantallen als in verhouding tot andere lidstaten. Duitsland zou de gevolgen van de maatregel dus het sterkste voelen. Bovendien leek het emissiehandelssysteem niet in de tot dan gevoerde klimaatpolitiek van het land te passen.
Het Duitse klimaatplan stoelde op drie pijlers: Er was een belasting op energieverbuik, een subsidiesysteem voor hernieuwbare energie en vrijwillige overeenkomsten met de zware industrie. Die laatste pijler was ontstaan als reactie op de vrijstelling van de zware industrie van de eco-belasting. Er werd afgesproken dat de energie-intensieve sectoren niet belast zouden worden, als ze in de plaats op eigen houtje een plan opstelden om tegen 2010 45 miljoen ton minder CO2 uit te stoten. Op haar beurde beloofde de Duitse regering dan weer in de toekomst geen verdere klimaatmaatregelen te nemen die de zware industrie zouden beïnvloeden. De Duitse industriële sectoren zagen het nieuwe Europese klimaatplan dan ook als een streep door hun rekening.
De Bundesregering nam de belangen van haar industrie ter harte en verdedigde zich fel tegen het Europese klimaatplan. De Europese Commissie en andere lidstaten werden het eindeloze weerwerk van het land echter moe en wisten Duitsland tot een akkoord te dwingen.
Op het moment van de invoering van ETS bestond het Duitse maatschappelijke landschap uit twee fronten. Er was een pro-emissiehandelskamp, dat bestond uit milieu-organisaties, het Bundesministerium für Naturschutz und Umwelt (BMU) en de groene partij. Een tegenkamp werd gevormd door de Duitse energie-intensieve industrie, de energieproducenten, het ministerie van economie en de regerende SPD.
Tijdens de Europese onderhandelingen en de eerste fase van het ETS haalde het tegenkamp duidelijk de bovenhand, met de start van fase 2 leek Duitsland echter van kant te wisselen.
De Duitse regering besloot haar uitstoot in de tweede fase terug te brengen naar 456 miljoen ton, een 45 miljoen ton minder in vergelijking met 2005. Daarenboven zou 9% van de Duitse uitstootrechten niet langer gratis weggegeven worden, waardoor het de lidstaat werd met het grootste aantal geveilde rechten. Het land, dat de emissiehandel zo lang had proberen tegenhouden, was één van de actiefste spelers in de EU geworden.
Ik vroeg me af hoe Duitsland zijn standpunt op korte termijn in dergelijke mate kon wijzigen. Betekent dit dat het kamp pro-emissiehandel in de jaren na de invoering aan macht gewonnen had, of was het het oorspronkelijke tegenstanderskamp dat zijn mening had herzien?
De vertegenwoordigers van betrokken organisaties die ik voor mijn onderzoek geïnterviewd heb, sloten zich grotendeels bij de tweede hypothese aan. Opmerkelijk was het verhaal van Martin Ruhrberg, die als adviseur voor de koepelorganisatie van energieproducenten werkt. Volgens Ruhrberg waren de ervaringen met emissiehandel in de eerste en tweede fase zeer positief. Bij de invoering van het nieuwe systeem was de belangengroep zeer sceptisch, men kende dit systeem niet en vreesde nadelige gevolgen voor de Duitse industrie. Langs de andere kant wist energiesector echter dat men zich zowiezo aan een nieuwe klimaatmaatregel kon verwachten. De vrijwillige overeenkomst die met de sector was afgesloten werkte niet en de energievoorziening had de voorbije jaren haar uitstoot nog aanzienlijk laten stijgen. Emissiehandel bleek al snel niet het slechtste alternatief te zijn. Met de economische crisis werd duidelijk dat het systeem zich op een veel soepelere manier aan de gewijzigde conjunctuur aanpastte dan met een belasting of verbodsbepaling het geval zou zijn geweest. Bovendien konden de bedrijven de verhoogde energieprijzen makkelijk aan hun klanten doorspelen, zonder aan concurrentiekracht te verliezen. Emissiehandel toonde zich dan ook als een aangename afwisseling in de doorgaans onflexibele Duitse milieupolitiek.
Ook de sociaal-democratische partij SPD kwam tot een gelijkaardige analyse, de schade aan de Duitse economie bleek beperkt. Bovendien had Duitsland zich in 2000 voorgenomen tegen 2020 zijn uitstoot te laten dalen met 30 tot 40%. De Duitse politici beseften maar al te goed dat hiervoor hardere maatregelen nodig waren dan vrijwillige overeenkomsten.
Niet enkel positieve ervaringen maakten emissiehandel voor de Duitse elite aanvaardbaar, in de discussie werd ook een generatieconflict uitgespeeld. Zowel in de milieu-administraties als binnen economische belangenorganisaties was men oorspronkelijk zeer onvertrouwd met een economisch systeem als emissiehandel. De Duitse milieumaatregelen bestonden voornamelijk uit Ordnungsrecht, vaste verbods- en gebodsbepalingen waar niet van afgeweken kon worden. Er heerste dan ook veel scepsis over het nieuwe flexibele mechanisme.
Die skepsis lijkt vandaag de dag weggewerkt. In de verschillende betrokken organisaties beschouwt een nieuwe generatie werknemers emissiehandel als vanzelfsprekend.
Terwijl de EU bij de start van emissiehandel met een sterke weerstand vanuit Duitsland moest rekenen, is een meerderheid binnen het land vandaag voorstander van het instrument. Dat een land zijn mening over een politiek instrument in een tijdspanne van minder dan 10 jaar op aanzienlijke wijze herziet, gebeurt zelden in de internationale politiek. Dankzij de komst van de Europese Unie is dit echter niet langer een unicum. Europa weet haar lidstaten op indringende wijze te beïnvloeden, en maakt hen actieve pleitbezorgers van beslissingen die er op eigen houtje nooit waren gekomen.
Bibliografie
Bronvermelding
Wetenschappelijke literatuur
Bealey, F. (1999). The Blackwell Dictionary of Political Science. Oxford: Blackwell. Bennett, C. & Howlett, M. (1992). The Lessons of Learning: Reconciling Theories of Policy
Learning and Policy Change. Policy Sciences, 25 (3), 275-294. Blankart, C. (2008). Öffentliche Finanzen in der Demokratie. München: Verlag Vahlen. Boehmer-Christiansen, S. (1994). The Precautionary Principle in Germany: Enabling
Governement. In T. O’Riordan & J. Cameron (Eds.), Interpreting the Precautionary
Principle (pp. 31-60). London: Earthscan Publications. Börzel, T. (2001). Europeanization and Territorial Institutional Change: Toward Cooperative
Regionalism? In M. Green Cowles (2001). Transforming Europe: Europeanization
and Domestic Change (pp. 137-155). Ithaca, New York: Cornell University Press. Börzel, T. (2003). Environmental Leaders and Laggards in Europe. Why there is (not) a
‘Southern Problem’. Ashgate: Hampshire. Börzel, T. (2006). Europäisierung der deutschen Politik? In M. Schmidt & R. Zollnhöfer
(Eds.), Regieren in der Bundesrepublik Deutschland. Innen- und Außenpollitik seit
1949 (pp. 491-505). Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften. Börzel, T. & Risse, T. (2000). When Europe hits Home: Europeanization and Domestic
Change. European Integration online Papers, 4(15). geraadpleegd op 08 december
2010 op http://eiop.or.at/eiop/texte/2000-015a.htm. Börzel, T. & Risse, T. (2003). Conceptualizing the Domestic Impact of Europe. In K.
Featherstone & C. Radaelli (Eds.), The Europeanization of Public Policy (pp. 57-80).
Oxford: University Press. Buchan, D. (2009). Energy and Climate Change: Europe at the Crossroads. Oxford:
University Press. Bulmer, S. (2007). Theorizing Europeanisation. In P. Graziano & M. Vink (Eds.),
Europeanization: New Research Agendas (pp. 46-58). Hampshire & New York:
Palgrave Macmillian. Cames, M. & Stronzik, M. (2002). Endbericht für die wissenschaftliche Vorbereitung einer
Stellungnahme zum Entwurf einer Direktive zum Implementierung eines EU-weiten Emissionshandels COM(2001)581. Im Auftrag des Ministerum für Umwelt und Verkehr Baden-Württemberg. Mannheim & Freiburg: ZEW & Öko-Institut.
Checkel, J. (1998). Social Construction and Integration. ARENA Working Papers, 98(14). geraadpleegd op 11 februari 2010 op http://www.arena.uio.no/publications/ wp98_14.htm
Conzelmann, T. (1998). Europeanization of Regional Development Policies? Linking the Multi-Level Governance Approach with Theories of Policy Learning and Policy Change. European Integration online Papers 2(4). geraadpleegd op 16 februari 2010 op http://www.arena.uio.no/publications/wp00_11.htm
Corbach, M. (2007). Die deutsche Stromwirtschaft und der Emissionshandel. Stuttgart: ibidem-Verlag.
Diefenbacher, H., Teichert, V. & Welhelmy S. (2004). How have Ecotaxes worked in Germany? The Faesta Review (2), 130-140. Foxhole & Davington: Green Books.
Diez, T. (1999). Speaking ‘Europe’: The Politics of Integration Discourse. Journal of European Public Policy, 6(4), 652-668.
Eising, R. (2002). Policy Learning in Embedded Negotiations: Explaining EU Electricity Negotiations. International Organization, 56(1), 85-120.
Engels A. (2009). The European Emission Trading Scheme: an exploratory study of how companies learn to account for carbon. Accounting, Organisations and Society, (34), 488-498.
Featherstone, K. (2003). Introduction: In the Name of Europe. In K. Featherstone & C. Radaelli (Eds.), The Europeanization of Public Policy (pp. 3-26) Oxford: University
76Press. Giuliani, M. (2003). Europeanization in Comparative Perspective: Institutional Fit and
National Adaptation. In K. Featherstone & C. Radaelli (Eds.), The Europeanization
of Public Policy (pp. 134-155). Oxford: University Press. Graichen, P. & Requate, T. (2003). Der steinige Weg von der Theorie in die Praxis des
Emissionshandels: Die EU-Richtlinie zum CO2-Emissionshandel und ihre nationale
Umsetzung. Economics Working Papers, (8), 1-17. Green Cowles, M. & Risse, T. (2001). Transforming Europe: Conclusions. In M. Green
Cowles (Ed.), Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change (pp.
217-237). Ithaca & New York: Cornell University Press. Haverland, M. (1999). National Adaptation to European Integration: The Importance of
Institutional Veto Points. Working Paper RSC, 99(17). geraadpleegd op 27
januari 2010 op http://cadmus.eui.eu/dspace/bitstream/1814/1622/1/99_17t.htm Heinelt, H. & Töller, A. (2001). Comparing EIA and EMAS in Germany, Britain and Greece.
In H. Heinelt, T. Malek e.a. (Eds.), European Union Environmental Policy and New
Forms of Governance (pp. 350-391). Ashgate: Aldershot & Burlington. Heinelt, H., Malek, T., Staeck N. & Töller A. (2001). European Union Environmental Policy
and New Forms of Governance. Ashgate: Aldershot & Burlington. Héritier, A. (2001). Differential Europe: The European Union Impact on National Policy
Making. In A. Héritier, D. Kerwer e.a. (Eds.), Differential Europe: The European Union Impact on National Policy Making (pp. 1-23). Maryland & Oxford: Rowman & Lettlefield.
Héritier, A. & Knill, C. (2001). Differential Responses to European Policies: a Comparison. In A. Héritier, D. Kerwer e.a. (Eds.), Differential Europe: The European Union Impact on National Policy Making (pp. 257-295). Maryland & Oxford: Rowman & Lettlefield.
Heywood, A. (1997). Politics. London: Macmillan foundations. Hoffmann, J. (2007). Herausforderungen Klimaschutz. Entwicklung und rechtliche
Behandlung unter besonderen Berücksichtigung des Emissionsrechtehandels. Baden-
Baden: Nomos. Jänicke, M. (2006). Umweltpolitik, auf dem Wege zur Querschnittspolitik. In M. Schmidt
& R. Zollenhöfer (Eds.), Regieren in der Bundesrepublik Deutschland. Innen- und Außenpolitik seit 1949 (pp. 405-417). Heidelberg: VS Verlag für Sozialwissenschaften.
Jänicke, M., Jörgens, H., Jörgensen K. & Nordbeck R. (2001). Governance for Sustainable Development in Germany: institutions and policy-making. Berlin: Forschungsstelle für Umweltpolitik.
Jenkins-Smith, H. & Sabastier, P. (1993). The Study of Public Policy Processes. In H. Jenkins-Smith & P. Sabatier (Eds.), Policy Change and Learning. An Advocacy Coalition Approach (pp. 1-9). Colorado: Westview Press.
Jenkins-Smith, H. & Sabatier, P. (1993). The Dynamics of Policy-oriented Learning. In H. Jenkins-Smith & P. Sabatier (Eds.), Policy Change and Learning. An Advocacy Coalition Approach (pp. 41-56). Colorado: Westview Press.
Jordan, A., Wurzel, R. & Zito A. (2003). ‘New’ Instruments of Environmental Governance: Patterns and Pathways of Change. In A. Jordan, R. Wurzel e.a. (Eds.), ‘New’ Environmental Instruments of Global Governance? National Experiences and Prospects (pp. 1-24). London & Portland: Frank Cass.
Kassim, M. (2003). Meeting the Demands of EU Membership: The Europeanization of National Administrative Systems. In K. Featherstone & C. Radaelli (Eds.), The Europeanization of Public Policy (pp. 83-111). Oxford: University Press.
Knill, C. & Lehmkuhl, D. (1999). How Europe matters. Different Mechanisms of Europeanization. European Integration online Papers, 3(7), geraadpleegd op 18 maart 2009 op http://eiop.or.at/eiop/texte/1999-007a.htm
Knoll, L. & Huth, M. (2008). Emissionshandel aus soziologischer Sicht: Wer handelt eigentlich wie mit Emissionsrechten? UmweltWirtschaftsForum, 16(2), 81-88.
77
Küll, C. (2008). Grundrechtliche Probleme der Allokation von CO2-Zertifikaten. Heidelberg & Berlin: Springer-Verlag.
Lafeld S. (2003). Emissionshandel in Deutschland im Zeitalter der Global Governance. Klimapolitik zwischen Handlungsdruck und Umsetzungsproblemen. Inaugural- Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades. Westfalischen Wilhelms-Universität: Münster.
Lenaerts, U., Taverniers, L e.a. (2008). Het milieubeleid. In H. Vos (Ed.), De impact van de Europese Unie. Beleidsterreinen, strijdpunten en uitdagingen. (pp. 41-55). Leuven: Acco.
Levy, J. (1994). Learning and Foreign Policy: sweeping a conceptual mindefield. International Organization, 48(2), 279-312.
Malek, T., Heinelt, H., Taeger, J. & Töller A. (2001). The Implementation of EMAS in Germany. In H. Heinelt , T. Malek e.a. (Eds.), European Union Environmental Policy and New Forms of Governance (pp. 107-118). Ashgate: Aldershot & Burlington.
May, P. (1992). Policy Learning and Failure. Journal of Public Policy, 12(4), 331-354. McKibbin, W. & Wilcoxen, P. (2002). The Role of Economics in Climate Change Policy.
Journal of Economic Perspective, 16 (2), 107-129. geraadpleegd op 17 februari 2010
op http://www.unirule.org.cn/xiazai/jiangtan/gao0520.pdf Orbie, J. (2009). Theorie van de Europese integratie. Ideeën, belangen en instellingen.
Leuven: Acco. Panke, D. & Börzel, T. (2008). Policy-Forschung und Europeäisierung. In F. Janning &
K. Toens (Eds.), Die Zukunft der Policy Forschung. Theorien, Methoden und
Anwendungen (pp. 138-155) Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften. Radaelli, C. (2000). Whither Europeanization? Concept Stretching and substantive Change.
European online Integration Papers, 4(8). geraadpleegd op 12 februari 2010 op
http://eiop.or.at/eiop/texte/2000-008a.htm Risse, T., Green Cowles, M. & Caporaso, J. (2001). Europeanization and Domestic Change:
Introduction. In M. Green Cowles (2001, Ed.), Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change (pp. 1-20). Ithaca, New York: Cornell University Press.
Ronit, K. & Schneider, V. (1998). The Strange Case of Regulatory Lobbying in Germany. Parliamentary Affairs, 51(4), 559-567. geraadpleegd op 27 maart 2010 op http://www.fgu-nickolaus.narod.ru/3/TGU/The_Strange_Case_of_ Regulating.pdf
Sanderson, I. (2002). Evaluation, Policy Learning en evidence-based Policy Making. Public Administration, 80(1), 1-22.
Santarius T. & Ott H. (2002). Meinungen in der deutschen Industrie zur Einführung eines Emissionshandels. Wuppertal Papers, (122). geraadpleegd op 5 februari 2010 op http://www.wupperinst.org/uploads/tx_wibeitrag/WP122.pdf
Schmidt, S. (2002). Die Folgen der europäischen Integration für die Bundesrepublik Deutschland: Wandel durch Verflechtung. MPIfG Discussion Paper, 2(4).
Schild, J. (2002). Europäisierte Nationalstaaten. Frankreich und Deutschland im europäischen Mehrebenensystem. In M. Meimeth, J. Schild (Eds.), Die Zukunft von Nationalstaaten in der europäischen Integration (pp. 11-77). Leske + Budrich: Opladen.
Schmidt, V. (2001). Europeanization and the Mechanisms of Economic Policy Adjustements. European Integration online Papers, 5 (6). geraadpleegd op 21 maart 2009 op http:// eiop.or.at/eiop/texte/2001-006a.htm
Schmidt, V. & Radaelli, C. (2004). Policy Change and Discourse in Europe: Conceptual and Methodological issues. West European Politics, 27(2), 183-210.
Skjaerseth, J. & Wettestad, J. (2008). EU Emissions Trading: Initiation, Decision-Making and Implementation. Surrey & Burlington: Ashgate.
Staeck, N. & Heinelt, H. (2001). The Implementation of EIA in Germany. In H. Heinelt, T. Malek e.a. (Eds.), European Union Environmental Policy and New Forms of
78
Governance (pp. 61-70). Ashgate: Aldershot & Burlington. Tews, K., Busch, P-O. e.a. (2001). The Diffusion of New Environmental Policy Instruments.
Berlin: Environmental Policy Research Unit. Twelemann S. (2006). Stromwirtschaft im Spannungsfeld zwischen Wettbewerb und
Klimapolitik. Peter Lang: Frankfurt am Main. Vos, H. (2008a). Inleiding. In H. Vos (Ed.), De impact van de Europese Unie.
Beleidsterreinen, strijdpunten en uitdagingen (pp. 9-10). Leuven: Acco. Vos, H. (2008b). Besluitvorming in de Europese Unie. Een survival kit. Leuven: Acco. Weidner, H. (1996). Umweltkooperation und alternativen Konfliktregelungsverfahren
in Deutschland. Zur Entstehung eines neuen Politiknetzwerkes. Discussion
Paper. Berlin: Wissenschaftliches Zentrum für Sozialforschung. Welford, R. & Starkey, R. (1996). Bussiness and the Environment: a reader. Washington:
Taylor & Francis. Wettestad, J. (2005). The Making of the 2003 EU Emissions Trading Directive: An Ultra-
Quick Process due to Entrepreneurial Proficiency? Global Environmental Politics,
5(1), 1-22. Wurzel, R. (2002). Environmental Policy-Making in Britain, Germany and the European
Union. The Europeanisation of air and water pollution control. Manchester & New
York: University Press. Wurzel, R., Jordan A., Zito A. & Brückner L. (2003). From high regulatory state to social
and ecological market economy? New Environmental Instruments in Germany. In A. Jordan, R. Wurzel e.a. (Eds.), ‘New’ Environmental Instruments of Global Governance? National Experiences and Prospects (pp. 115-136). London & Portland: Frank Cass.
Zöckler J. (2004). Die Einführung des Emissionshandels im Deutschland. Eine polit- ökonomische Analyse unternehmerischer Interessenvertretung am Beispiel der Elektrizitätswirtschaft. Lüneburg: Centrum für Nachhaltigkeitsmanagement.
Persmededelingen, positiebepalingen en officiële documenten
Agence Europe (2002, 7 december). EU/Environment Council: Political agreement in sight on future market for trade of greenhouse gas emissions. Bulletin Quotidien Europe 8356, 12.
Agence Europe (2008, 4 maart). EU/ Environment Council: Member States support structure and ambition of climate/energy package – all want political agreement by end 2008/beginning 2009 at latest. Bulletin Quotidien Europe 9614, 6-7.
Agence Europe (2008, 6 juni). EU/Environment Coucil: Full support for architecture of climate/energy package and for it to be concluded by end 2008 – some delegations call for flexibility for necessary adjustements. Bulletin Quotidien Europe 9676, 8-9.
Agence Europe (2008, 21 oktober). EU/Environment Council: Resolve to reach EP/Council agreementby end of year is confirmed, if possible before Poznan. Bulletin Quotidien Europe 9765, 7.
Bals, C. (2002, december). Emissionshandel: ein starkes Instrument mit großen Risiken. geraadpleegd op 30 maart 2010 op http://www.germanwatch.org/rio/et-cb02.htm
Bals, C. (2004, 11 februari). Abschied vom Klimaschutz - Abschied von Kyoto. Die Zahlentricks des BDI. geraadpleegd op 1 april 2010 op http://www.germanwatch.org/ rio/et-bdi04.htm
BDEW (2008, 27 februari). Stellungnahme des Bundesverband der Deutschen Energie- und Wasserwirtschaft zum Klima- und Energiepaket der Europäischen Kommission (“Grünes Paket”). geraadpleegd op 23 april 2010 op http://www.braunkohle- forum.de/files/stellungnahme_gruenes_paket.pdf
BDI (1996, 27 maart). Aktualisierte Erklärung der deutschen Wirtschaft zur Klimavorsorge. geraadpleegd op 17 maart 2010 op http://www.bmu.de/files/pdfs/allgemein/
79
application/pdf/sv_47.pdf BDI (2006, 29 mei). Stellungnahme zum Entwurf des nationalen Zuteilungsplanes 2008-2012
für die Bundesrepublik Deutschland vom 13.04.2006. geraadpleegd op 1 april 2010 op http://www.bmu.de/files/pdfs/allgemein/application/pdf/nap_stellungnahm… bdi.pdf
BDI (2008, 6 maart). Novelle der Emissionshandelsrichtlinie KOM(2008)16 endg. vom 23.01.2008. geraadpleegd op 1 april 2010 op http://www.bdi.eu/download_content/ KlimaUndUmwelt/05_Stellungnahme_ETSNovelleEU_080306.pdf
BDI (2008, augustus). EU Emissionshandelssystem 2013-2020. Plädoyer für eine kostenfreie Zuteilung von EU-Emissionsberechtigungen an die Industrie auf der Basis von Benchmarks. geraadpleegd op 1 april 2010 op http://www.bdi.eu/download_content/ Publikation_EU_Emissionshandelssystem.pdf
BDI (2009). Emissionshandel. geraadpleegd op 1 april 2010 op http://www.bdi.eu/ Emissionshandel.htm
BDI (2009, 29 maart). Kein Interesse Kyoto zu kippen, aber Interesse an einem wirklich internationalen Klimaregime. geraadpleegd op 1 april 2010 op http://www.germanwatch.org/kliko/ks24bdi.pdf
BMU (2000, 9 november). Selbstverpflichtungserklärung der deutschen Wirtschaft. geraadpleegd op 17 maart 2010 op http://www.bmu.de/klimaschutz/ nationale_klimapolitik/doc/2931.php
BMU (2003, januari). Arbeiten der Arbeitsgruppe "Emissionshandel zur Bekämpfung des Treibhauseffektes" (AGE). geraadpleegd op 31 maart 2010 op http://www.bmu.de/emissionshandel/doc/2227.php
BMU (2003, 6 september). Jürgen Trittin: Emissionshandel bringt der Wirtschaft Vorteile. geraadpleegd op 23 april 2010 op http://www.bmu.de/pressearchiv/ 15_legislaturperiode/pm/4543.php
BMU (2003, 17 december). Jürgen Trittin: Emissionshandel leistet wichtigen Beitrag zum Klimaschutz. geraadpleegd op 12 april 2010 op http://www.bmu.de/pressearchiv/ 15_legislaturperiode/pm/5157.php
BMU (2004, 23 maart). Von Ökosteuer bis Emissionshandel. Trittin bekräftigt Instrumentenmix im Klimaschutz. geraadpleegd op 5 april 2010 op http://www.bmu.de/pressearchiv/15_legislaturperiode/pm/5675.php
BMU (2005, 1 juli). Jürgen Trittin: Position der Bundesregierung beim Emissionshandel voll und ganz bestätigt. geraadpleegd op 18 maart 2010 op http://www.bmu.de/ pressearchiv/15_legislaturperiode/pm/35701.php
BMU (2006, 13 april). Entwurf Nationaler Allokationsplan 2008-2012 für die Bundesrepublik Deutschland. geraadpleegd op 12 februari 2010 op http://ec.europa.eu/environment/climat/pdf/nap_germany.pdf
BMU (2006, 15 mei). Deutschland schafft sein Klimaschutzziel – Daten für 2005 belegen erfolgreiche Emissionsminderungen bei Energie und Industrie. geraadpleegd op 23 februari 2010 op http://www.bmu.de/pressearchiv/16_legislaturperiode/pm/ 37116.php
BMU (2006, 28 juni). Nationaler Allokationsplan 2008-2012 für die Bundesrepublik Deutschland. geraadpleegd op 25 maart 2010 op http://www.bmu.de/files/ emissionshandel/downloads/application/pdf/nap_2008_2012.pdf
BMU (2006, 24 november). Deutschland verschärft seinen Klimaschutzplan. geraadpleegd op 26 maart 2010 op http://www.bmu.de/pressearchiv/16_legislaturperiode/pm/ 38248.php#top
BMU (2007, 13 februari). Revidierter Nationaler Allokationsplan 2008-2012 für die Bundesrepublik Deutschland. geraadpleegd op 25 maart 2010 op http://www.euractiv.com/en/climate-change/court-decision-threatens-unra…- europe-carbon-market/article-185715
BMU (2007, 7 augustus). Gesetz über den nationalen Zuteilungsplan für Treibhausgas- Emissionsberechtigungen in der Zuteilungsperiode 2008 bis 2012 (Zuteilungsgesetz 2012 - ZuG 2012). Berlin.
80
BMU (2008, augustus). Kurzinfo Klimaschutz. geraadpleegd op 15 april 2010 op http://www.bmu.de/klimaschutz/kurzinfo/doc/4021.php
BMU (2009, juni). Klimaschutzpolitik in Deutschland. geraadpleegd op 17 maart 2010 op http://www.bmu.de/klimaschutz/nationale_klimapolitik/doc/5698.php
BMU (2009, 18 november). Strombörse EEX Leipzig wird Versteigerung von Emissionszertifikaten durchführen. geraadpleegd op 11 april 2010 op http://www.bmu.de/pressemitteilungen/aktuelle_pressemitteilungen/pm/452…
BMU (2010). Ministerium. geraadpleegd op 7 april 2010 op http://www.bmu.de/ministerium/ doc/41090.php
BMWA (2004, 16 januari). Zur Förderung Erneurbarer Energien. geraadpleegd op 28 maart 2010 op http://www.vku.de/de/Energiewirtschaft/Handel_Vertr._Erzeugung/ Erneuerbare_Energien_/EE__Hintergrundinfos/16.01.04_Gutachten_wiessenschaeg_ 17.pdf
BMWi (2006, 28 juni). Glos: Regelungen des nationalen Allokationsplanes sind für Wirtschaft und Verbraucher akzeptabel; Klimaschutz ist nicht kostenlos zu erreichen. geraadpleegd op 14 april 2010 op http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Presse/ pressemitteilungen,did=142636.html
BMWi (2008, 23 januari). Kommission legt Vorschläge zur Energie- und Klimapolitik vor. geraadpleegd op 14 april 2010 op http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Presse/ pressemitteilungen,did=231946.html
BMWi (2008, 25 september). Glos: Neue Kohlekraftwerke sind unverzichtbar. geraadpleegd op 15 april 2010 op http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Presse/ pressemitteilungen,did=271954.html
BMWi (2009, 22 januari). Bundesminister Glos begrüßt Vorschläge des Wissenschaftlichen Beirats beim BMWi für eine Neuorientierung beim europäischen Emissionshandel. geraadpleegd op 15 april 2010 op http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Presse/ pressemitteilungen,did=287264.html
BMWi (2010). Ministerium. geraadpleegd op 7 april 2010 op http://www.bmwi.de/BMWi/ Navigation/ministerium.html
BUND, DNT, Germanwatch, NABU & WWF (2001, 12 december). Für einen integren Emissionshandel. geraadpleegd op 29 maart 2010 op http://www.germanwatch.org/ kliko/k16brief.htm
BUND (2004, 24 februari). Kanzler Schröder darf Emissionshandel nicht auf lange Banke schieben. geraadpleegd op 7 april 2010 op http://www.bund.net/index.php?>
BUND (2006, 4 mei). Stellungnahme des BUND zum Entwurf des Nationalen Allokationsplans 2008 bis 2012. geraadpleegd op 23 februari 2010 op http://www. bmu.de/files/pdfs/allgemein/application/pdf/nap_stellungnahme_bund.pdf
BUND (2006, 19 juli). Blauer Brief an die EU. geraadpleegd op 6 april 2010 op http://www.bund.net/index.php?id=936&tx_ttnews[tt_news]=569&tx_ ttnews[backPid]=447
Bundesregierung (2010). Das Bundeskabinett. geraadpleegd op 7 april 2010 op http://www.bundesregierung.de/Webs/Breg/DE/Bundesregierung/ Bundeskabinett/bundeskabinett.html
CO2-Handel (2010, 1 februari). Umweltministerium: Deutschland erfüllte 2008 seine Klimaschutzziele - 22 Prozent Minus. geraadpleegd op 4 mei 2010 op http://www.co2-handel.de/article186_13566.html
DEHST (2009, januari). Emissionshandel: Auswertung der ersten Handelsperiode 2005- 2007. geraadpleegd op 19 april 2010 op http://www.dehst.de/cln_162/SharedDocs/ Downloads/Publikationen/Auswertung__1__Handelsperiode,templateId=raw, property=publicationFile.pdf/Auswertung_1_Handelsperiode.pdf
DEHST (2009, 25 november). Zehn Fragen zum Emissionshandel. geraadpleegd op 19 april 2010 op http://www.dehst.de/cln_162/SharedDocs/Downloads/Publikationen/
10__Fragen__zum__Emissionshandel,templateId=raw,property=publicationFile. pdf/10_Fragen_zum_Emissionshandel.pdf
81
Die Klima-Allianz (2008, 9 september). Kein Ausverkauf beim Klimaschutz – Deutschlands Glaubwürdigkeit steht auf dem Spiel. Offener Brief an die Bundeskanzlerin.
geraadpleegd op 8 april 2010 op http://www.bund.net/bundnet/themen_und_
projekte/klima_energie/emissionshandel/ EnBW (2006). Stellungnahme der EnBW Energie Baden-Württemberg AG zum Entwurf des
NAP II vom 13. April 2006. geraadpleegd op 2 april 2010 op http://www.bmu.de/ files/emissionshandel/gesetzliche_grundlagen/application/pdf/nap_stellungnahme_en bw.pdf
ENDS Europe (2004, 10 november). Saxony-Anhalt to contest German emission trade. geraadpleegd op 28 maart 2010 op http://www.endseurope.com/9967?referrer= search
ENDS Europe (2005, 13 juli). German right takes position on green policies. geraadpleegd op 12 maart 2010 op http://www.endseurope.com/10826?referrer=search
ENDS Europe (2006, 12 april). Germany releases draft carbon trade plan. geraadpleegd op 25 maart 2010 op http://www.endseurope.com/11897?referrer=search
ENDS Europe (2006, 4 december). Germany “will not budge on emissions trading”. geraadpleegd op 25 maart 2010 op http://www.endseurope.com/12760?referrer= search
ENDS Europe (2007, 5 februari). Germany in last ditch appeal for looser Nap. geraadpleegd op 25 maart 2010 op http://www.endseurope.com/13029?referrer=search
ENDS Europe (2008, 19 september). Germany “will push for less CO2 auctioning”. geraadpleegd op 25 maart 2010 op http://www.endseurope.com/15535?referrer =search
ENDS Europe (2009, 24 maart). Germany not keen to trade NOx en SO2 rights. geraadpleegd op 25 maart 2010 op http://www.endseurope.com/20977?view=print
ENDS Europe (2009, 15 mei). Commission hails 3% fall in 2008 ETS emissions. geraadpleegd op 18 maart 2010 op http://www.endseurope.com/21360?view=print
ENDS Europe (2009, 4 december). States delay proposals for ETS auctioning rules. geraadpleegd op 20 maart 2010 op http://www.endseurope.com/ 22785?referrer=search
E.ON (2006). Stellungnahme der E.ON AG zum BMU-Entwurf des nationalen Allokationsplans 2008-2012 vom 13.04.2006. geraadpleegd op 2 april 2010 op http://www.bmu.de/files/pdfs/allgemein/application/pdf/nap_stellungnahme _eon.pdf
Euractiv (2004, 28 maart). German government crisis over emissions trading allocation plan. geraadpleegd op 2 april 2010 op http://www.euractiv.com/en/sustainability/german- government-crisis-emissions-trading-allocation-plan/article-116587
Euractiv (2006, 27 januari). German steel industry calls for halt to EU emissions trading. geraadpleegd op 23 febrauri 2010 op http://www.euractiv.com/en/sustainability/ german-steel-industry-calls-halt-eu-emissions-trading/article-151957
Euractiv (2006, 10 juli). CO2 quota plan shows Germany’s craving for coal. geraadpleegd op 25 maart 2010 op http://www.euractiv.com/en/energy/co2-quota-plan-shows- germany-craving-coal/article-156642
Euractiv (2009, 24 september). Court decision threatens to unravel Europe’s carbon market. geraadpleegd op 25 maart 2010 op http://www.euractiv.com/en/climate- change/court-decision-threatens-unravel-europe-carbon-market/article-185715
Europese Commissie (2001, 23 oktober). Voorstel voor een richtlijn van het Europees Parlement en de Raad tot vaststelling van een regeling voor de handel in broeikasgasemissierechten binnen de gemeenschap en tot wijziging van richtlijn 96/61/EG van de Raad. Brussel.
Europese Commissie (2004, 7 juli). Handel in emissierechten: de Commissie geeft het groene licht voor de deelname van meer dan 5 000 installaties aan de markt voor emissierechten vanaf januari 2005. geraadpleegd op 20 maart 2010 op http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/04/862&forma… &aged=1&language=NL&guiLanguage=fr
82
Europese Commissie (2009, 30 maart). Ad hoc Stakeholder Meeting of the European Climate Change Programm Working Group on Emissions Trading on Carbon Leakage. geraadpleegd op 28 april 2010 op http://ec.europa.eu/environment/climat/ emission/pdf/participants093003.pdf
Europese Unie (2001, 10 maart). Verdrag van Nice houdende wijziging van het verdrag betreffende de Europese Unie, de verdragen tot oprichting van de Europese gemeenschappen en sommige bijhorende akten. geraadpleegd op 31 maart 2010 op http://eur-lex.europa.eu/nl/treaties/dat/12001C/htm/C_2001080NL.000101…
Europese Unie (2003, 13 oktober). Richtlijn 2003/87/EG van het Europees Parlement en de Raad tot vaststelling van een regeling voor de handel in broeikasgasemissierechten binnen de Gemeenschap en tot wijziging van richtlijn 96/61/EG. Brussel.
Europese Unie (2009, 23 april). Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad tot wijziging van richtlijn 2003/87/EG teneinde de regeling voor de handel in broeikasgasemissierechten van de Gemeenschap te verbeteren en uit te breiden. Brussel.
Germanwatch (2004, 13 februari). Germanwatch kritisiert: Der BDI verabschiedet sich von seinen Klimazielen. geraadpleegd op 1 april 2010 op http://www.germanwatch.org/ presse/2004-02-11.htm
Germanwatch (2006, 30 mei). Stellungnahme von Germanwatch zum Entwurf des nationalen Zuteilungsplans 2008-2012 (NAP II). geraadpleegd op 1 april 2010 op http://www.germanwatch.org/rio/et-nap2.pdf
Greenpeace (2006). Greenpeace Stellungnahme zum Entwurf des Nationalen Allokationsplans 2008 – 2012. geraadpleegd op 22 februari 2010 op http://www.bmu.de/files/pdfs/allgemein/application/pdf/nap_stellungnahm… greenpeace.pdf
Homann J. (2008, 19 november). Eröffnung der Präsentationsveranstaltung des "Welt Energie Ausblicks 2008". Redevoering. geraadpleegd op 14 april 2010 op http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Presse/reden-und-interviews,did =281308.html
UBA (2010). Das Umweltbundesamt (UBA)- Aufgaben und Organisation. geraadpleegd op 7 april 2010 op http://www.umweltbundesamt.de/uba-info/index.htm
VCI (2006, 7 mei). Stellungnahme des Verbandes der Chemischen Industrie zum BMU- Entwurf des Nationalen Allokationsplans 2008-2012 (NAP II) vom 13. April 2006. geraadpleegd op 2 april 2010 op http://www.bmu.de/files/pdfs/allgemein/application/ pdf/nap_stellungnahme_vci.pdf
VDEW (2006, 24 mei). Stellungnahme des VDEW zum Entwurf des Nationalen Allokationsplan 2008-2012 (NAP2008-2012) fur die Bundesrepublik Deutschland. geraadpleegd op 1 april 2010 op http://www.bmu.de/files/pdfs/allgemein/application /pdf/nap_stellungnahme_vdew.pdf
Von Fabeck, W. & Grahl, J. (2004, 31 maart). Emissionshandel statt EEG? Stellungnahme des SFV zum Gutachten ‘Zur Förderung erneubarer Energien’ des Wissenschaftlichen Beirats beim BMWA. geraadpleegd op 18 maart 2010 op http://www.sfv.de/lokal/mails/wvf/weizseeg.htm
WWF (2006, mei). Stellungnahme zum NAP2-Entwurf vom 13.04.2006. geraadpleegd op 13 maart 2010 op http://www.bmu.de/files/emissionshandel/downloads/application/ pdf/nap_stellungnahme_wwf.pdf
zu Guttenberg K-T. (2009, 24 maart). Vortrags- und Diskussionsveranstaltung der BDI- Initiative "Wirtschaft für Klimaschutz". Redevoering. geraadpleegd op 14 april 2010 op http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Presse/reden-und-interviews,did =295460.html
