Jezus Christus: Zondebok en/of Lam Gods? Met René Girard op zoek naar de goddelijkheid van Jezus Christus

Stijn Demaré
Persbericht

Jezus Christus: Zondebok en/of Lam Gods? Met René Girard op zoek naar de goddelijkheid van Jezus Christus

 

Lady Gaga, Natascha Kampusch en Jezus Christus: een heilige drievuldigheid?
René Girard over idoolcultus, slachtoffercultuur en vergoddelijking.

Een onbekende Bulgaar haalde deze zomer het wereldnieuws: hij wou op Lady Gaga gelijken en liet zich daarom tot vrouw ombouwen. Zo werkt Lady Gaga zich te pas en te onpas de kijker. Met haar extravagante outfits bespeelt als geen ander het mediatieke wereldcircus. Toen ze onlangs een speech gaf waarin ze opkwam voor homoseksuele soldaten, werd ze door sommige bookmakers op de lijst van mogelijke presidentskandidaten van de VS gezet. Natuurlijk vinden velen deze idoolcultus schromelijk overdreven, maar toch hebben idolen een reële invloed in ons alledaagse leven. Zelfs in de kwaliteitskranten wordt gossip tot nieuwswaarde gepromoveerd. Bovendien lijkt het idoolstatuut een interessante strategie om jezelf verkocht te krijgen. De slimste mens maakte van Bart De Wever een ‘BV’ en dat heeft hem duidelijk geen windeieren gelegd. Toch is er ook een keerzijde aan hun populariteit van idolen. Het alziend oog van de cameralens is vooral gevoelig voor misstappen of flaters die politici of idolen begaan. Sappige verhalen uit hun privéleven worden in de media breed uitgesmeerd.

Naast deze idoolcultuur lijkt onze tijd wordt ook gekenmerkt door de hypergevoeligheid voor slachtofferverhalen. We worden in de media overspoeld met schrijnende getuigenissen over natuurrampen, zinloos geweld, discriminatie… Als vandaag het nihilisme en relativisme overal verkondigd wordt, lijkt de waarheid van het slachtofferverhaal die dans te ontspringen. Denken we ook aan de internationale aandacht voor de biografie van de Oostenrijkse Natascha Kampusch. Daarin vertelt ze hoe ze als tienjarig meisje werd ontvoerd en acht jaar lang was gevangengehouden door haar ontvoerder Wolfgang Prikopil. Maar Kampusch’s biografie is geen zwart-wit plaatje waarin Prikopil het monster is en zij als het slachtoffer het weerloos lammetje. In de complexiteit van haar verhaal spreekt ondanks het misbruik en geweld een zekere empathie voor haar ontvoerder.

Beide hedendaagse verhalen over idolen en slachtoffers worden met elkaar in verband gebracht doorheen de zondeboktheorie van de Franse antropoloog René Girard (°1923). Iedere groep overleeft dankzij enkele basale verschillen: binnen/buiten, vriend/vijand, goed/slecht, norm/afwijking… In een crisis komen deze verschillen onder druk te staan en bedreigt het geweld het bestaan van de groep. Iedere groep heeft daarom in onzekere tijden een zondebok nodig. Hiermee wordt met geweld een nieuw verschil ingesteld: wij versus de zondebok. Op dit verschil enten zich opnieuw de andere verschillen. Dat het zondebokmechanisme efficiënt werkt, merken we ook in het dagelijkse leven: zo bevordert roddelen steevast de sociale cohesie. Ook in de politiek zien we het zondebokmechanisme vaak in werking. Wanneer iets grondig fout gaat, zoals de treinramp in Buizingen, zoekt men koortsachtig naar een schuldige. Daarnaast gaan racisme en extreem nationalisme vaak hand in hand.

Idolen passen perfect in dit zondebokplaatje. Hun aura lijkt op een mythisch verschil tussen hen en de massa. Ze zijn ook vaak het middelpunt van de media-aandacht en hét gespreksonderwerp bij uitstek. Het publiek bewondert en misprijst hun idolen omdat zij het toonbeeld zijn van wat Jan met de pet tekort heeft of benijdt: roem, macht, schoonheid of rijkdom. Daarom zijn velen verlekkerd op sappige roddels en hebben er een zeker genoegen in als popsterren onderuit gehaald worden.

Tegelijk stelt onze slachtoffercultuur het zondebokmechanisme aan de kaak. Het slachtofferstatuut beschermt de mens tegen onrechtmatig geweld, discriminatie of uitsluiting. Deze hypergevoeligheid toont zich als we in misdadigers als Kim De Gelder een vorm van slachtofferschap herkennen. Het absolute verschil tussen slachtoffer en dader wordt geërodeerd. Maar ook andere verschillen komen vandaag vanuit onze bekommernis om het slachtoffer onder druk te staan. Denken we maar aan immigratie, gender, geaardheid, onderwijs… Overal waar een verschil zich manifesteert, duiken er problemen op. Postmodernisme lijkt een hedendaagse worsteling met de gedachte dat elke samenleving verschillen nodig heeft, maar dat die verschillen tegelijk geweld impliceren.

Ook de figuur van Jezus past hier perfect. Tijdens zijn leven had Jezus een idoolstatus. Overal waar hij predikte bracht hij een massa volk op de been. Er was ook dezelfde dubbele houding van de massa tot Jezus: vergoddelijking bij de blijde intrede in Jeruzalem, misprijzen en spot bij de kruisdood. Gezien de politieke crisis in Israël was hij bovendien dé ideale zondebok. De autoriteiten hoopten dat de rust en kalmte zou terugkeren nu ze een onruststoker hadden terechtgesteld.

Bij een grondige lectuur van de evangeliën valt echter de flagrante onrechtvaardigheid op waarmee Jezus wordt veroordeeld. Zijn blijde boodschap en geweldloos leven staan haaks op de kruisdood die hij sterft. Onze slachtoffercultuur maakt het passieverhaal van Jezus Christus vandaag opnieuw razend actueel. Vanuit een gelovig standpunt wordt zelfs gezegd dat Jezus een prototypisch slachtoffer is.

Girard benadrukt dat het evangelie en het kruis mensen een spiegel voorhoudt waarin ze radicaal met hun eigen geweld worden geconfronteerd. Iedereen heeft zijn of haar eigen zondebokken. Sterker nog: zondebokken bepalen ieders identiteit. Christelijke bekering betekent dan dat mensen hun eigen geweld onder ogen durven komen. Een bekend voorbeeld hiervan is het eerste optreden van Susan Boyle, een werkloze huisvrouw, waarin ze eerst door het publiek (en de kijker thuis) werd uitgelachen en nadien toch een staande ovatie kreeg. Jurylid Amanda verwoordde het als volgt: “I’m so thrilled because I know that everybody was against you. We are all so cynical but that was a complete wakeup call!”

Het christelijk geloof gaat een stap verder en biedt een alternatief aan. Als de mens van nature religieus is, zoals ook de hedendaagse idoolcultus aantoont, dan sluit het christelijke alternatief hier naadloos op aan. Ze roept de mensheid op om Jezus Christus heel bewust als geweldloos voorbeeld in het midden te plaatsen en na te volgen. Zijn goddelijkheid ontstaat dus niet uit de kanalisering maar in de erkenning van het eigen zondebokgeweld. Authentiek geloven in Jezus Christus betekent dat hij het verschil maakt, op een niet-gewelddadige manier. Jezus is zondebok en slachtoffer geworden, omdat er geen andere slachtoffers meer hoeven te vallen. Na 2000 jaar christendom staat die boodschap soms nog mijlenver van de realiteit verwijderd.

Vanuit onze podium- en slachtoffercultuur kunnen we via de zondeboktheorie aanknopen bij het christelijke verhaal waarin het geweld wordt ontmaskerd en het slachtoffer heel centraal komt te staan. Het is wel paradoxaal dat de kerk, die deze radicale, geweldloze boodschap eeuwenlang heeft doorgegeven, niet in staat lijkt te zijn haar eigen slachtoffers onder ogen te komen.

Bibliografie

 

Werken van René Girard

 

Girard, R., Mensonge romantique et vérité romanesque. Paris, Grasset, 1961.

Girard, R., La violence et le sacré. Paris, Grasset, 1972.

Girard, R., Des choses cachées depuis la fondation du monde. Paris, Grasset, 1978.

Girard, R., Le bouc émissaire. Paris, Grasset, 1982.

Girard, R., Je vois Satan tomber comme l’éclair. Paris, Grasset, 1999.

Girard, R., “On Mel Gibson’s The Passion of the Christ.” in: Anthropoetics. 10 (2004) 1 (http://www.anthropoetics.ucla.edu/ap1001/RGGibson.htm).

Girard, R., Achever Clausewitz. Entretiens avec Benoît Chantre. Paris, Carnets Nord, 2007.

Girard, R., Evolution and Conversion. Dialogues on  the Origins of Culture. London/New York, Continuum, 2007.Girard, R., Anorexie et désir mimétique. Paris, L’Herne, 2008.

Andere werken:

 

 

Alison, J., The Joy of Being Wrong. Original Sin Through Easter Eyes. New York, The Crossroad Publishing Company, 1998.

Bailie, G., "The imitative self: The contribution of René Girard." in: Vitz, P. C., Felch, S. M. (eds.) The self: Beyond the postmodern crisis. Wilmington, ISI Books, 2006, pp. 3-23.

 

Heim, S. M., Saved from Sacrifice. A Theology of the Cross. Michigan/Cambridge, Eerdmans, 2006.

 

 

McKenna, A. J., Violence and Difference: Girard, Derrida, and Deconstruction. University of Illinois Press, 1992.

 

 

Turner, G., Understanding Celebrity. London, Sage, 2004.

van Dijk, J. J. M., Slachtoffers als zondebokken. Over de dubbelhartige bejegening van gedupeerden van misdrijven in de westerse cultuur. Antwerpen, Maklu, 2008.

 

 

 

Universiteit of Hogeschool
Master in de godgeleerdheid en de godsdienstwetenschappen
Publicatiejaar
2010
Share this on: