Schoolarchitectuur

Lieve

Van Assche

Sophie

Coppieters

Samen een school ontwerpen

Tijd voor verandering!

In Vlaanderen ontstond er de laatste jaren een ontevredenheid over de architectuur van secundaire scholen bij zowel leerlingen, leerkrachten als directieleden. Heel wat schoolgebouwen zijn verouderd en hebben nood aan vernieuwing, verbouwing of renovatie. Sinds 2005 organiseert de Vlaamse overheid de inhaalbeweging “Scholen van Morgen”, die in totaal 211 schoolbouwprojecten zal ondersteunen. Deze inhaalbeweging zal des te meer resultaat boeken als er kwaliteitsvolle en vooruitstrevende schoolarchitectuur tot stand gebracht wordt. Maar wat maakt schoolarchitectuur kwaliteitsvol? En al even belangrijk, hoe komt deze tot stand? Sophie Coppieters en Lieve Van Assche, studenten van de lerarenopleiding aan de Arteveldehogeschool te Gent, trachtten hierop een antwoord te geven in het kader van hun bachelorproef.

De bachelorproef “Schoolarchitectuur” bestaat zowel uit een theoretisch luik als een praktisch luik. Het theoretisch deel verkent de mogelijkheden en de beperkingen van de schoolgebouwen uit het secundair onderwijs in Vlaanderen. Het eerste deel van het onderzoek schetst de toenemende aandacht van schoolarchitectuur in de actualiteit, de algemene structuur van het secundair onderwijs en behandelt bovendien de verschillende modellen van schoolgebouwen die in het Vlaamse onderwijslandschap terug te vinden zijn.

Schoolgebouwen bestaan er immers in vele vormen en maten. Het uitzicht en de structuur van een schoolgebouw hangen heel nauw samen met het soort onderwijs dat erin verstrekt moet worden, met de tijd waarin het gebouwd wordt en met de eisen die de opdrachtgever van het bouwproject aan de architect doorgeeft. De opdrachtgever van een schoolbouwproject heeft dan ook een grote verantwoordelijkheid ten aanzien van de toekomstige gebruikers van het schoolgebouw. Het schoolgebouw ondersteunt immers het onderwijs van tientallen generaties leerlingen. Het is daarom noodzakelijk dat de opdrachtgever bewust wordt van het belang van schoolarchitectuur.

Onderwijskundig onderzoek van de VUB (OBPWO 2000) wijst namelijk uit dat schoolinfrastructuur één van de betere voorspellers voor het welbevinden van de leerlingen vormt. Inzichten uit de omgevingspsychologie en algemene inzichten uit de architectuur kunnen ons helpen om de invloed die architectuur op haar gebruikers uitoefent te begrijpen. Zo neemt elk persoon de ruimte op een persoonlijke manier waar, waardoor kinderen, jongeren en volwassenen de ruimte op een andere manier waarnemen. Verder heeft het kleurgebruik, de materiaalkeuze, de verlichting en de inrichting van een ruimte een groot effect op de beleving van die ruimte.

Om over goede en kwaliteitsvolle schoolarchitectuur te spreken, baseerden de studenten zich in dit onderzoek op de drie basisvoorwaarden van Vitruvius. Deze stellen namelijk dat er evenredig veel aandacht besteed moet worden aan de technische aspecten, de functionele aspecten en de esthetische aspecten van een gebouw. Bijkomend stellen de studenten dat het belangrijk is dat de opdrachtgever zijn vraag naar de architect goed voorbereidt en duidelijk stelt.

Een volgend gedeelte behandelt het schoolgebouw an sich, met een bespreking van een aantal vooruitstrevende voorbeelden uit het binnen- en buitenland. Het schoolgebouw kan opgedeeld worden in een aantal elementen die in elk schoolgebouw terug te vinden zijn, namelijk de schoolmuur, de poort, het schoolplein, de klas, het secretariaat, de leraarszaal, de refter en de overige zalen. Deze indeling maakt het mogelijk om een schoolgebouw in haar totaliteit te kunnen bespreken. De besproken schoolvoorbeelden vormen een bron van inspiratie die het denkbeeld van het uitzicht van een schoolgebouw grondig doet veranderen.

Ten slotte reikten de studenten ook een mogelijke oplossing aan om in Vlaanderen kwaliteitsvolle en vooruitstrevende schoolarchitectuur te ontwerpen. Zij stellen namelijk dat de gebruikers van het schoolgebouw maximaal betrokken moeten worden bij het overleg van een schoolbouwproject. Door het betrekken van leerlingen bij het bouwproces kan er dan ook een schoolgebouw ontworpen worden dat meer aansluit bij de wensen en noden van haar eigenlijke gebruikers.

In het praktisch luik werd deze gedachte verder uitgewerkt in de brochure “Samen een school ontwerpen”. Deze brochure werd in samenwerking met de cel scholenbouw van het Vlaams Bouwmeester ontwikkeld. “Samen een school ontwerpen” is een handleiding die schooldirecties en leerkrachten stimuleert om hun leerlingen meer bij het schoolbouwproject te betrekken. Hierdoor kan het schoolgebouw zowel een leer- als leefomgeving vormen voor de leerlingen.

Door middel van praktische oefeningen, tips, richtlijnen en concrete vragenlijsten vormt deze brochure een handklaar instrument voor het werkveld. De brochure vormt bewust geen vast lessenpakket aangezien elk schoolbouwproject uniek is naargelang de omvang, de tijdsduur, het pedagogisch project van de school, de wensen van de leerlingen of de visie van de inrichtende macht. “Samen een school ontwerpen” vormt veeleer een handleiding met ideeën en inspirerende voorbeelden die aanzetten tot een eigen invulling van het architectuurproject, passend bij het karakter van de school.

Het bouwproces wordt hierbij in zes verschillende fases opgedeeld die elkaar chronologisch opvolgen, namelijk de opstart, de visievorming, de aanzet, het overleg, het ontwerp en de nazorg. Elke fase is voorzien van een aantal fundamentele vragen, tips en richtlijnen, handklare oefeningen en activiteiten, alsook organisaties die geraadpleegd kunnen worden. De studenten hopen dan ook dat deze brochure een stap kan betekenen bij het ontwerpen van vernieuwende en vooruitstrevende schoolarchitectuur in Vlaanderen.

Bibliografie

Algemeen

MALLIET, A., ROBBERECHTS, C., & VAN DAMME, M. (2009). Dossier scholenbouw 1 Vlaams Bouwmeester. Brugge: Die Keure.

MEYSMAN, H., & VANDERHOEVEN, J. (2008). Paper project of scriptie: van muisklik tot tekst. Leuven: Acco.

VAN DEN DRIESSCHE, M., e.a. (2006).De school als ontwerpopgave. Schoolarchitectuur in Vlaanderen 1995-2005. Vlaams Bouwmeester. Gent: A&S Books.

Toenemende aandacht voor schoolarchitectuur

AGION. (2009). De schoolgebouwenmonitor 2008: Indicatoren voor de kwaliteit van de schoolgebouwen in Vlaanderen. Antwerpen: AGIOn.

MALLIET, A., ROBBERECHTS, C., & VAN DAMME, M. (2009). Dossier scholenbouw 1 Vlaams Bouwmeester. Brugge: Die Keure.

MARTENS, P. (2009). Nog werk voor honderd jaar (en langer). Knack, 39(36), 20-22.

SMET, P. (2009). Beleidsnota 2009-2014. Onderwijs: Samen grenzen verleggen voor elk talent. Brussel: Vlaamse overheid.

VAN DEN DRIESSCHE, M., e.a. (2006).De school als ontwerpopgave. Schoolarchitectuur in Vlaanderen 1995-2005. Vlaams Bouwmeester. Gent: A&S Books.

VERSTEGEN, T. (2009). Een traditie van verandering: de architectuur van het hedendaagse schoolgebouw. Rotterdam: NAi Uitgevers/STARO.

VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING. (2006). Zes normen voor schoolgebouwen. Klasse voor leerkrachten, 168, 4-9.

Actualiteit scholenbouw. (2009). Geraadpleegd op 26 januari 2010, op http://www.scholenbouwen.be .

Actualiteit scholenbouw.(2010). Geraadpleegd op 26 januari 2010, op http://www.vlaamsbouwmeester.be.

Actualiteit schoolinfrastructuur. (2010). Geraadpleegd 26 januari 2010, op http://www.agion.be.

Scholen van Morgen. (2010). Geraadpleegd op 20 mei 2010, op http://www.scholenvanmorgen.be/.

Wie is wie

AGION. (2009). De schoolgebouwenmonitor 2008: Indicatoren voor de kwaliteit van de schoolgebouwen in Vlaanderen. Antwerpen: AGIOn.

DE TOLLENAERE, P. (1996). Bouwen met DIGO. Brugge: Drukkerij Van Driessche.
VERPOEST, L. (1992). Scholen maken in architectuur: Twee eeuwen scholenbouw. Brochure Open Monumentendag 13 september. Antwerpen: VAi.

VLAAMS BOUWMEESTER. (2005). Pleidooi voor een dienstbare architectuur: Ruimtelijke kwaliteit voor een ambitieus maatschappelijk project. Beleidsnota 2005-2010. Brussel: Vlaams Bouwmeester.

Doelstellingen van het initiatief scholen bouwen in Vlaanderen. (2009). Geraadpleegd op 20 oktober 2009, op http://www.scholenbouwen.be.

Taken en doelen van AGIOn. (2009). Geraadpleegd op 20 oktober 2009, op http://www.agion.be.

Taken en doelen van het VAi. (2009). Geraadpleegd op 20 oktober 2009, op http://www.vai.be.

Taken en doelen van het Vlaams Bouwmeester. (2010). Geraadpleegd op 20 oktober 2009, op http://www.vlaamsbouwmeester.be.

Laatste ontwikkelingen en tendensen

FRANZEL, G. (2009). Ontwikkelingen onderwijs leiden tot andere oplossingen. Trends binnen scholenbouw. Schooldomein, 2(1), 19.

GERAERTS, J. (2007). SCHL. ZKT. ARCHTCTR. Onderzoek naar de verandering van context en programmatorische eisen van na-oorlogse schoolarchitectuur in Vlaanderen. Etterbeek: VUB. (Onuitgegeven thesis).

SMET, P. (2009). Beleidsnota 2009-2014. Onderwijs: Samen grenzen verleggen voor elk talent. Brussel: Vlaamse overheid.

VAN DEN DRIESSCHE, M., e.a. (2006).De school als ontwerpopgave. Schoolarchitectuur in Vlaanderen 1995-2005. Vlaams Bouwmeester. Gent: A&S Books.

Algemene structuur van het secundair onderwijs

BAUWENS, N. (2007). Pedagogische Wetenschappen 2: Onderwijs en maatschappij. Gent: Arteveldehogeschool. (Onuitgegeven syllabus).

DE RO, J. (2008). Onderwijs in Vlaanderen. Het Vlaamse onderwijslandschap in een notendop. Brussel: Vlaamse overheid. (Elektronische versie).

MONARD, G. (2009). Kwaliteit en kansen voor elke leerling. Een visie op de vernieuwing van het secundair onderwijs. Brussel: Vlaamse overheid. (Elektronische versie).

VAN BUYTEN, L. (2009). Het Vlaams onderwijs in beeld 2008-2009. Brussel: Vlaamse overheid. (Elektronische versie).

VAN BUYTEN, L. (2009). Statistisch jaarboek van het Vlaams onderwijs 2008-2009. Brussel: Vlaamse overheid. (Elektronische versie).

EL MEZIANE, H. (2009). Hervorming secundair onderwijs op komst. Geraadpleegd op 20 februari 2010, op http://www.voka.be/talent/nieuws/Pages/Hervormingsecundaironderwijsopko….

De structuur van het gewoon voltijds secundair onderwijs: een woordje uitleg. (s.d.). Geraadpleegd op 20 februari 2010, op http://www.ond.vlaanderen.be/ONDERWIJSAANBOD/SO/uitleg_structuur_so.htm.

Onderwijsnetten in Vlaanderen. (2008). Geraadpleegd op 20 februari 2010, op http://www.vsknet.be/links/onderwijsnetten.php.

Pi-online vademecum. (2009). Geraadpleegd op 20 februari 2010, op http://www.pion.ugent.be/vademecum/.

Modellen en visies op schoolinfrastructuur

BOEKRAAD, C. (2001). Vensterscholen: Ruimtelijke vertaling van een brede educatieve gedachte. Rotterdam: NAi Uitgevers.

KEMPINGA, W. (2004). Schoolparasites. Nieuwe noodlokalen voor naoorlogs Nederland. Rotterdam: Valiz.

MEYERS, K., & MARRECAU, C. (2007). Passiefscholen nummer 5. Brussel: Die Keure
VAN DEN DRIESSCHE, M. (2005). School maken in Vlaanderen. A+, 32 (193), 52-54.

VAN DEN DRIESSCHE, M., e.a. (2006). De school als ontwerpopgave. Schoolarchitectuur in Vlaanderen 1995-2005. Vlaams Bouwmeester. Gent: A&S Books.

VAN HEDDEGEM, I., & LATHOUWERS, G. (2008). Schoolgebouwen: Spiegels van de maatschappelijke tendensen. Impuls, 39(2), 66-79.

Dalton. (2009). Geraadpleegd op 25 janauri 2010, op http://www.dalton.nl.

Jenaplan. (2010). Geraadpleegd op 23 januari 2010, op http://www.jenaplan.nl/nl/internationaal.html.

Montessori. (2010). Geraadpleegd op 23 januari 2010, op http://www.montessori.nl.

Montessori. (2010). Geraadpleegd op 23 januari 2010, op http://www.ond.vlaanderen.be/schooldirect/BL0203/klimop.htm.

Passief bouwen. (2009). Geraadpleegd op 23 maart 2010, op http://www.ond.vlaanderen.be/energie/passief-bouwen.htm.

Vlaamse schoolgebouwen niet klaar voor de 21ste eeuw

AGION. (2009). De schoolgebouwenmonitor 2008: Indicatoren voor de kwaliteit van de schoolgebouwen in Vlaanderen. Antwerpen: AGIOn.

TILMAN, H. (2007). Als architecten alleen maar redeneren in vaststaande modellen, komen we nergens. De Architect, 38(10), 36-39.

SMET, P. (2009). Beleidsnota 2009-2014. Onderwijs: Samen grenzen verleggen voor elk talent. Brussel: Vlaamse overheid.

AGION. (2009). Schoolgebouwenenquête AGIOn: Vlaamse schoolgebouwen niet klaar voor onderwijs van de 21ste eeuw. Geraadpleegd op 12 maart 2010, ophttp://www.agion.be/downloads/archive/1d27563a-8211-4067-a31d-aed52a2f1….

Renovatie versus nieuwbouw

AGION. (2009). De schoolgebouwenmonitor 2008: Indicatoren voor de kwaliteit van de schoolgebouwen in Vlaanderen. Antwerpen: AGIOn.

ROMEIN, A. (2009). Renovatie of nieuwbouw?. Schooldomein, 2(1), 22-27.

VERPOEST, L. (1992). Scholen maken in architectuur. Twee eeuwen scholenbouw. Brochure Open Monumentendag 13 september. Antwerpen: VAi.

Belang van schoolarchitectuur

BORRET, K., MAHIEU, P., & MALLIET, A. (2008). De school al bouwheer: gids voor kwaliteitsvolle schoolarchitectuur. Mechelen: Plantyn.

BRYSBAERT, M. (2006). Psychologie. Gent:
Academia Press.

DE GRAAF, K. (2008). Een nieuwe school: van onderwijsvisie naar schoolgebouw. Architecten research onderwijsgebouwen. Amsterdam: STARO.

DECONINCK, E., e.a. (2000). Het welbevinden van leerlingen in het secundair onderwijs: brochure gebaseerd op het eindrapport van het OBPWO-onderzoeksproject. Brussel: VUB.

ENGELS, N., AELTERMAN, A., & DECONINCK, E. (2004). Graag naar school: een meetinstrument voor het welbevinden van leerlingen van het secundair onderwijs. Brussel: VUB.

MALLIET, A., ROBBERECHTS, C., & VAN DAMME, M. (2009). Dossier scholenbouw 1 Vlaams Bouwmeester. Brugge: Die Keure.

PEETERS, T. (2004). Handboek
Bouwkunde. Amsterdam: Athenaeum-
Polak & Van Gennep.

RIGTER, J. (2005). Het Palet van de
Psychologie. Bussum: Coutinho.

STUYVAERT, H. (2008). Leer méér in sfeer.
Sint-Niklaas: Abimo.

VAN DINTER, F. (1999). Inspraak en participatie op school: naar een leerlingbetrokken school. Antwerpen: Standaard.

Betekenis van een school

BORRET, K., MAHIEU, P., & MALLIET, A. (2008). De school al bouwheer: Gids voor kwaliteitsvolle schoolarchitectuur. Mechelen: Plantyn.

DE GRAAF, K. (2008). Een nieuwe school: van onderwijsvisie naar schoolgebouw. Architecten research onderwijsgebouwen. Amsterdam: STARO.

DE GRAAF, K., HOOGEWONING, A., & VERSTEGEN, T. (2001). De weg naar school. Amsterdam: STARO.

ROHMER, M. (2007). Bouwen voor de NEXT generation. Rotterdam: NAi Uitgevers.

SMET, P. (2009). Beleidsnota 2009-2014. Onderwijs: Samen grenzen verleggen voor elk talent. Brussel: Vlaamse overheid.

VAN KOOTEN, T. (1988). Ruimte op school.
Groningen: Wolters-Noordhoff.

VERSTEGEN, T. (2009). Een traditie van verandering: de architectuur van het hedendaagse schoolgebouw. Rotterdam: NAi Uitgevers.

WALDEN, R. (2009). Schools for the future. Design Proposals from Architectural Psychology. Göttingen: Hogrefe.

Scholen van Morgen. (2010). Geraadpleegd op 20 mei 2010, op http://www.scholenvanmorgen.be/.

Een aantal elementen van het schoolgebouw

DE GRAAF, K. (2008). Een nieuwe school: van onderwijsvisie naar schoolgebouw. Amsterdam: STARO.

GERAERTS, J. (2007). SCHL. ZKT. ARCHTCTR. Onderzoek naar de verandering van context en programmatorische eisen van na-oorlogse schoolarchitectuur in Vlaanderen. Etterbeek: VUB. (Onuitgegeven thesis).

VAN DEN DRIESSCHE, M., e.a. (2006).De school als ontwerpopgave. Schoolarchitectuur in Vlaanderen 1995-2005. Vlaams Bouwmeester. Gent: A&S Books.

Herman Hertzberger

BAKKERODE, H., & VAN DER MAREL, A. (2007). Je bent uitgespeeld als je omgeving dat vindt. Geron, 9(3), 1-11.

HERTZBERGER, H. (2008). Ruimte en leren. Lessen in architectuur 3. Rotterdam: 010 Publishers.

HERTZBERGER, H., & DE SWAAN, A. (2009). Herman Hertzberger. Alle Scholen. Rotterdam: 010 Publishers.

SMIT-KRUIDENBERG, A. (2007). Scholenbouwer Herman Hertzberger ziet de school als microstad. Montessori Mededelingen, 31(1), 4-7.

Architectuurstudio HH. (2009). Geraadpleegd op 20 februari 2010, op http://www.ahh.nl/index_nl.html.

VLAAMS BOUWMEESTER. (s.d.). Montessori College Oost. Herman Hertzberger. Geraadpleegd op 20 februari 2010, op http://www.scholenbouwen.be/assets/schoolvoorbeelden/fiches/montessori%….

ONIX

LAGUE, J., STUHLMAHER, M., & VAN DEN DRIESSCHE, M. (2007). Back to school. OASE 72. Rotterdam: NAi Uitgevers.

BOEKRAAD, C. (2001). Vensterscholen: Ruimtelijke vertaling van een brede educatieve gedachte. Rotterdam: NAi Uitgevers.

Vensterschool Oosterpark Groningen. (2010). Geraadpleegd op 15 maart 2010, op http://www.onix.nl.

Hans Scharoun

BLUNDELL JONES, P. (1995). Hans Scharoun. London: Phaidon.

BÜRKLE, C. (1993). Hans Scharoun. Zürich: Artémis.

BURKE, C., & GROSVENOR, I. (2008). School. London:Reaktion.

HERTZBERGER, H. (2008). Ruimte en leren. Lessen in architectuur 3. Rotterdam: 010 Publishers.

SYRING, E., & KIRSCHENMANN, J. (2008). Hans Scharoun 1893-1972. Outsider van het modernisme. Köln: Taschen.

BEHRENS, H. (2010). Geschwister-Scholl -Gesamtschule Lünen. Geraadpleegd op 2 mei 2010, op http://www.gsgluenen.de.

Die Scharoun-Schule Marl. Meisterwerk der Moderne. (2009). Geraadpleegd op 2 mei 2010, op http://www.marl.de/marl-nach-themen/stadtportrait/stadtgeschichte/schar….

Scharoun Gesellschaft Lünen E.V. (s.d.).Geraadpleegd op 2 mei 2010, op http://www.scharoun-luenen.de.

Ton Venhoeven

LAGUE, J., STUHLMAHER, M., & VAN DEN DRIESSCHE, M. (2007). Back to school. OASE 72. Rotterdam: NAi Uitgevers.

De brede school Forum ’t Zand. (2010). Geraadpleegd op 18 maart 2010, op http://www.venhoevencs.nl.

De brede school

STUDULSKI, F. (2002). De brede school. Perspectief op een educatieve reorganisatie. Amsterdam: SWP.

VALKESTIJN, M. (2002). Geschiedenis van de brede school. Utrecht: NIZW. (Elektronische versie).

VAN DER GRINTEN, M., KRUITER, J., & FRANSEN, B. (2006). Beheer en exploitatie van brede scholen. Utrecht: Oberon. (Elektronische versie).

VAN DER VEGT, A., & STUDULSKI, F. (2004). Kijken door het venster. Onderzoek naar acht jaar vensterscholen in Groningen. Amsterdam: SWP.

VAN OENEN, S., VAN DER ZWAARD, J., & HUISMAN, M. (1999). Starten met de brede school. Utrecht: NIZW.

VERSTEGEN, T. (2008). Een traditie van verandering: de architectuur van het hedendaagse schoolgebouw. Rotterdam: NAi Uitgevers.

Brede school. (2009). Geraadpleegd op 1 april 2010, op http://www.minocw.nl/bredeschool/.

Brede school in Vlaanderen en Brussel. (2009). Geraadpleegd op 1 april 2010, op http://www.ond.vlaanderen.be/bredeschool/.

Expertisecentrum Brede School Vlaanderen. (2010). Geraadpleegd op 1 april 2010, op http://www.bredeschool.be/.

Nijmeegse basisscholen. (2009). Geraadpleegd op 1 april 2010, op http://nieuws.nijmegenonline.nl/brede-scholen-nijmegen/.

Open Wijkschool Nijmegen. (2009). Geraadpleegd op 1 april 2010, op http://www.hetkenniscentrum.nl/kcgs/dossiers/Onderwijs/Bredeschool/934_….

Vensterscholen Groningen. (2009). Geraadpleegd op 1 april 2010, op http://vensterschool.pilot.groningen.nl/watiseenvensterschool.

Joinedupdesignforschools

ROHMER, M. (2007). Bouwen voor de NEXT generation, Rotterdam: NAi Uitgevers.

SORRELL, J., & SORRELL, F. (2005). Joinedupdesignforschools. London: Merell Publishers Limited.

WALDEN, R. (2009). Schools for the future. Design Proposals from Architectural Psychology. Göttingen: Hogrefe.

The Sorrell Foundation. (2009). Geraadpleegd op 9 maart 2010, op http://www.thesorrellfoundation.com.

SchoolParasites

KEMPINGA, W. (2004). Schoolparasites. Nieuwe noodlokalen voor naoorlogs Nederland. Rotterdam: Valiz.

Doelstellingen WiMBY!. (s.d.). Geraadpleegd op 11 maart 2010, op http://www.wimby.nl/.

Publicatie Parasite Paradise en doelstellingen SKOR. (2010). Geraadpleegd op 11 maart 2010, op http://www.skor.nl.

Kunstinterventies

BAMFORD, A. (2007). Kwaliteit en consistentie kunst- en cultuureducatie in Vlaanderen. Brussel: Departement Onderwijs en Vorming.

LAENEN, K. (2006). Kunst in opdracht 1995-2005. Kunstopdrachten begeleid door de kunstcel van Vlaams Bouwmeester. Brussel: Die Keure.

VLAAMS BOUWMEESTER. (2009). Cahier #2: Schoolvoorbeelden, over kunstinterventies in scholen. Brussel: Vlaams Bouwmeester.

VLAAMS THEATER INSTITUUT. (2008). Courant #83. Dossier onderwijs en cultuur. Brussel: VTI.

Cahier #2 voorstelling boek. (2009). Geraadpleegd op 24 November 2009, op http://www.vlaamsbouwmeester.be.

Case studies. (2010). Geraadpleegd op 4 februari 2010, op http://www.cabe.org.uk.

Doelstellingen en projecten. (2010). Geraadpleegd op 7 april 2010, op http://www.brisk.nl/main.htm.

Doelstellingen en projecten. (2010). Geraadpleegd op 7 april 2010, op http://www.kunstenbedrijf.nl.

Doelstellingen en projecten. (2010). Geraadpleegd op 7 april 2010, op http://www.mondriaanfoundation.nl.

IXIA Public Art Think Tank. (2010). Geraadpleegd op 7 april 2010, op http://www.ixia-info.com.

Public art strategy by the Essex County Council. (2010). Geraadpleegd op 6 april 2010, op http://www.publicartonline.org.uk.

Voorbeeldprojecten. (2010). Geraadpleegd op 6 april 2010, op http://www.skor.nl.

Voorbeeldprojecten en scholen. (2010). Geraadpleegd op 4 februari 2010, op http://www.nai.nl.

Voorbeeldprojecten kunst en scholenbouw. (2010). Geraadpleegd op 4 februari 2010, op http://www.staro-bna.nl.

Voorbeeldprojecten. (2009). Geraadpleegd op 4 februari 2010, op http://www.scholenbouw.nl.

Overleg als duurzame oplossing

BORRET, K., MAHIEU, P., & MALLIET, A. (2008). De school al bouwheer: gids voor kwaliteitsvolle schoolarchitectuur. Mechelen: Plantyn.

DE GRAAF, K. (2008). Een nieuwe school: van onderwijsvisie naar schoolgebouw. Amsterdam: STARO.

VLAAMS BOUWMEESTER (s.d.). Open Oproep. Het projectdossier. Brussel: Vlaams Bouwmeester.

Beeldmateriaal

BLUNDELL JONES, P. (1995). Hans Scharoun. London: Phaidon.

KEMPINGA, W. (2004). Schoolparasites. Nieuwe noodlokalen voor naoorlogs Nederland. Rotterdam: Valiz.

BOEKRAAD, C. (2001). Vensterscholen: Ruimtelijke vertaling van een brede educatieve gedachte. Rotterdam: NAi Uitgevers.

KEMPINGA, W. (2004). Schoolparasites. Nieuwe noodlokalen voor naoorlogs Nederland. Rotterdam: Valiz.

Architectuurstudio HH. (2009). Geraadpleegd op 20 februari 2010, op http://www.ahh.nl/index_nl.html.

De brede school Forum ’t Zand. (2010). Geraadpleegd op 18 maart 2010, op http://www.venhoevencs.nl.

MS 1 Oostende. (2005). Geraadpleegd op 18 maart 2010, op http://www.arjm.be.

Rauw Vilvoorde. (2004). Geraadpleegd op 18 maart 2010, op http://www.hasa.be.

Brochure “Samen een school ontwerpen”

ADAMS, E. (2006). Shaping Places. Kent:The Kent Architecture Centre. (Elektronische versie).

AUGUSTYNS, A., persoonlijke communicatie, 14 mei 2010.

BRODERICK, L. (2010). Our school building matters. London: CABE. (Elektronische versie).

CALLEBAUT, B., & TERRYN, D. (Reds) (2003). Ruim gedacht. Brussel: CANON Cultuurcel. (Elektronische versie).

DEVOLDERE, I., & SELS, L. (2007). Kunsttalen. Gent: Arteveldehogeschool. ( Onuitgegeven syllabus).

HOOGEVEEN, P., WINKELS, J., (2006). Het didactische werkvormenboek. Assen: Van Gorcum.

MORGAN, J. (2007). Enquiring Minds. Bristol: Futurelab. (Elektronische versie).

RUDD, T., KIRKLAND, K., PEROTTA, C., & HARLINGTON, M. (2009). Thinking Space. A workshop resource to support visioning of learning spaces for the future. Bristol: Futurelab. (Elektronische versie).

SANOFF, H. (2002). Schools designed with community participation. Washington D.C.: NCEF. (Elektronische versie).

SEYMOUR, J., e.a. (2001). School Works Toolkit. London: School Works. (Elektronische versie).

STUYVAERT, H., (2008). Leer méér in sfeer. Sint-Niklaas: Abimo.

VAN DIJK, T. (2003). School maken in architectuur. Handleiding voor leerkrachten secundair onderwijs. Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut. (Elektronische versie).

VAN LIEMPD, I., & HOEKSTRA, E. (2002). De stoelendans : ruimten inrichten voor kinderdagverblijven en peuterspeelzalen. Utrecht: NIZW.

VERHEES, F. (2003). Brede school, brede aanpak. Maarsen: Elsevier Gezondheidszorg.

VERMEULEN, D., & DE KOSTER, S., (1988). School-buurtspeelplaatsen. Informatiemap voor ouders, leerkrachten en schoolbesturen over de (her)inrichting van speelplaatsen bij scholen. Maastricht: Stichting LANS.

WALDEN, R. (2009), Schools for the future. Design Proposals from Architectural Psychology, Göttingen, Hogrefe.

De bouw van een school. (2004). Geraadpleegd op 11 mei 2010, op http://www.vosabb.nl/uploads/media/De_bouw_van_een_school.pdf.

Spacesoup. (2010). Geraadpleegd op 11 mei 2010, op
http://www.spacesoup.nl/.

Vision Mapper. (2009). Geraadpleegd op 11 mei 2010, op
http://www.visionmapper.org.uk/.