Technieken zijn niet meer weg te denken uit de architectuur: ze zijn noodzakelijk geworden voor het goed functioneren van het gebouw. Architectuur en technologie lijken vaak probleemloos in elkaar op te gaan. Toch is het voor de ontwerper niet altijd evident om technieken en architectuur te verzoenen: ze evolueren elk op een eigen tempo, vragen specifieke kennis en de elektrische uitrusting eist een bepaald volume op in het gebouwontwerp. Niet alleen verandert de aard, de omvang en de directe impact van technologie in gebouwen doorheen de twintigste eeuw, ook de manier waarop architecten omgaan met het ’volume van elektriciteit‘ kent een specifieke, ‘vergeten’ geschiedenis. Deze scriptie presenteert drie betekenisvolle Belgische architecten doorheen een eeuw van technologische expansie en traceert aan de hand van hun projecten, ideeën en netwerken de veelvoudige impact van en appreciatie voor de technieken in de Belgische architectuur.
De Britse architectuurhistoricus en –criticus Reyner Banham (1922-1988) is een van de weinigen die het belang van technieken in de architectuur duidt. Zijn Architecture of the Well-tempered Environment (1969) vormde dan ook een belangrijke toetssteen voor deze studie. Door het werk van Louis Cloquet (1849-1920), Huib Hoste (1881-1957) en Renaat Braem (1910-2001) uit te lichten breidt deze scriptie niet alleen Banhams geografische blik uit, maar biedt ook een meer gedetailleerd inzicht in de specifieke praktijken, theorieën en actoren. Zowel in de (internationale) geschiedenis van de technieken als in het oeuvre van deze architecten krijgt hygiëne een belangrijke, wisselende betekenis die cruciaal blijkt voor de impact van technieken als verlichting, centrale verwarming en ventilatie. De geselecteerde architecten blijken ook belangrijke figuren in de kennisverspreiding omtrent technieken. Uit hun archief, publicaties en gebouwen blijkt dat ze kennis hadden van technische installaties en het noodzakelijke volume een plaats trachtten te geven binnen het architecturaal ontwerp.
Louis Cloquet, hoogleraar architectuur aan de Rijksuniversiteit Gent en tevens ontwerper van onder meer het Sint-Pietersstation (1912), introduceerde de theoretische kennis over hygiëne en technische installaties in de opleiding ingenieur-architect aan de RUG. Zijn Traité d’Architecture (1898-1901), een schriftelijke neerslag van zijn lessen aan de Gentse universiteit, geeft een inzicht in de kennis die Cloquet bezat omtrent dit onderwerp. Deze kennis zette hij, samen met enkele specialisten, om in de praktijk met het ontwerp voor het Rommelaere-Instituut (1899-1905) voor de RUG. In dit neogotische gebouw wendde hij nieuwe constructietechnieken aan, maar vooral het ontwerp van de technische installaties was zeer vooruitstrevend. Zo werd verse buitenlucht eerst gezuiverd en opgewarmd alvorens de lucht in de auditoria te blazen. De lucht werd onder de stoelen d.m.v. een ventilator afgezogen met het oog op warmterecuperatie. De vooruitstrevendheid van de technieken blijkt ook uit de keuze voor elektrische verlichting, die in het complex werd voorzien nog voor de eerste elektriciteitscentrale in Gent operatief was. In de literatuur wordt echter vooral de neogotische vormgeving van het gebouw geduid. Hoewel het gebouw destijds in Europa als modelinstelling beschouwd werd, wordt het vooruitstrevende, ‘moderne’ karakter van de toegepaste technieken genegeerd.
Met zijn ontwerpen sloot Huib Hoste, oud-student van Cloquet, aan bij de contemporaine experimenten met ‘lichtarchitectuur’. Licht werd gedurende het interbellum steeds meer als architecturaal element ingezet. Hostes uitgebreide technische informatie suggereert dat het Nederlandse bedrijf Philips een belangrijke bron van know-how was. Kort na de Eerste Wereldoorlog richtte Philips immers ook een Belgische vestiging op, waarvan de ingenieurs inspeelden op de trends in de architectuur en via verschillende kanalen advies gaven aan de architect. Onder ingenieur Louis C. Kalff realiseerde het Lichtadviesbureau onder meer de verlichting op de Wereldtentoonstelling van Brussel (1935) en het Philipspaviljoen i.s.m. Le Corbusier op Expo 58. Dat zij ook Hoste adviseerden blijkt uit diens documentatiearchief, dat onder meer hun Planches de Documentation bevat. Dit waren fiches met informatie over een specifiek verlichtingsontwerp. Van de drie besproken dokterswoningen van Hoste zijn de technische installaties in woning De Beir (Knokke, 1924) visueel het meest aanwezig. Hoste koos ervoor om de radiatoren en gloeilampen ‘naakt’ te tonen. Door de elementen onverhuld in de ruimte te plaatsen toonde hij deze als industriële producten, geheel volgens de toenmalige appreciatie voor de machine binnen de Moderne Beweging .
Na de Tweede Wereldoorlog stelde Renaat Braem de technische installaties in zijn woningencomplex van het Kiel tentoon als symbool voor de collectiviteit. Braem ontwierp in dit project wooncellen voorzien van het nieuwe, technologische comfort, dat in de particuliere woningbouw pas in de gouden jaren zestig een democratisering zou kennen. Dit was economisch mogelijk door doorgedreven standaardisatie, rationalisatie en de grote schaal van het project. In plaats van de verschillende elementen te verbergen nam hij het installatieontwerp mee in het architecturaal concept en visualiseerde hij het noodzakelijk volume. De technische installaties werden in het Kiel op drie schaalniveaus als wezenlijk onderdeel van de architectuur ingezet: op niveau van de wijk, van het woonblok en van de wooneenheid. Met dit project en met artikels in het door hem opgerichte tijdschrift Bouwen en Wonen bracht Braem de kennis omtrent technische installaties in gebouwen, hun comfort en hun visuele aanwezigheid, binnen in de wereld van de gebruiker.
Het onderzoek dat voor deze scriptie werd gevoerd geeft aan hoe technische installaties op doordachte wijze geïntegreerd werden in de oeuvres van deze architecten. De verschuivingen in de kennisverspreiding toont ook aan hoe de kennis over en de beschikbaarheid van technieken in gebouwen verschuift over de bestudeerde periode en hoe de architecten hiervoor beroep deden op verschillende specialisten en de industrie. Planstudies maken ook duidelijk hoe de omgang met technieken beïnvloed wordt door evoluerende architectuurconcepten. Maar de studie werpt ook open vragen op voor de huidige architectuurpraktijk. Meer dan ooit bepaalt de integratie van technische installaties in gebouwen het architectuurontwerp in België, maar een kritisch architectuurdiscours blijft uit. Voorschriften zoals de EPB-normen en het K-peil, waarin economie en ecologie centraal staan, richten zich uitsluitend op de bouwfysische aspecten en het installatieontwerp, maar hebben wel degelijk een belangrijke impact op het globale architectuurconcept. De tijd lijkt rijp voor een hernieuwde kritische reflectie omtrent de impact van het volume van elektriciteit op het gebouwontwerp.
0. Inleiding
0.1 Primaire bronnen
0.1.1 Publicaties
SCHOENTJES, H., Cours de Physique Expérimentale: Chaleur, Magnétisme, Electricité, Lumière et Chaleur Rayonnante, Gent: AD. Hoste, 1910.
0.2 Secundaire bronnen
0.2.1 Boeken
BANHAM, R., The Architecture of the Well-tempered Environment, Londen: Architectural Press, 1969.
CURTIS, W. J. R., Modern architecture since 1900, Londen: Phaidon, 1996.
FRAMPTON, K., Studies in Tectonic Culture, Massachusetts: Massachusetts Institute of Technology, 1995.
GIEDION, S., Mechanization takes command: a contribution to anonymous history, New York: Oxford University Press, 1948.
PLOEGAERTS, L.; PUTTEMANS, P., L’oeuvre architecturale de Henry Van de Velde, Brussel: Atelier Vokaer, 1987.
R.U.G.-Centrale Bibliotheek, Een toren voor boeken, 1935-1985: Henry Van de Velde en de bouw van de Universiteit en het Hoger instituut voor kunstgeschiedenis en oudheidkunde te Gent, Gent: R.U.G. Centrale bibliotheek, 1985.
ROSA, J., Louis I. Kahn 1901-1974: Verlichtende ruimte, Keulen: Taschen, 2008.
0.3 Internetbronnen
CIBSE, Vereniging van particulieren geïnteresseerd in technische installaties, http://www.hevac-heritage.org/, geraadpleegd op 11 november 2010.
Emmanuelle Gallo, Franse onderzoekster naar onder meer de geschiedenis van technieken, www.emmanuellegallo.net, geraadpleegd op 19 mei 2011.
Vakgroep Architectuur en Stedenbouw, Jokerweek 2010, http://www.architectuur.ugent.be/jokerweek/2010/, geraadpleegd op 14 juli 2011.
1. De evolutie van technieken in de negentiende eeuw
1.1 Secundaire bronnen
1.1.1 Boeken
DERRY, T. K.; WILLIAMS, T. I., A Short History of Technology. From the earliest times to A. D. 1900, New York: Dover Publications, inc., 1960.
DONALDSON, B.; NAGENGAST, B., Heat & Cold: mastering the great indoors: a selective history of heating, ventilation, air-conditioning and refrigeration from the Ancients tot the 1930s, New York: American society of heating, refrigerating and air-conditioning engineers, 1994.
ELLIOTT, C. D., Technics and Architecture: The Development of Materials and Systems for Building, Cambridge: The MIT Press, 1994.
PHILIPS International B.V., History of light and lighting, Eindhoven: s.n., 1986.
PHILIPS Naamlooze Vennootschap Philips’ Gloeilampenfabriek 1891, Philips’ Gloeilampenfabriek, Eindhoven: s.n., 1916.
STOKROOS, M., Verwarmen en verlichten in de negentiende eeuw, Zutphen: Walburg Pers, 2001.
TEN DAM, J. J. M., Gezonde stadsgezichten: Een studie naar gezondheidsverschillen en stedelijk gezondheidsbeleid, Amsterdam : Thesis Publishers, 1997, digitale uitgave: http://igitur-archive.library.uu.nl/dissertations/01825716/titel.pdf, geraadpleegd op 2 februari 2011.
TREDGOLD, T., Principles of Warming and Ventilating Public Buildings, Dwelling Houses, Hospitals, Hot Houses, Conservatories, etc., S.L.: S.N, 1824.
1.1.2 Artikels
HIMLER, A., ‘Het Zuiderpershuis en de zeven andere hydraulische stations in Antwerpen’, Monumenten en Landschappen, jg. 4, nr. 6, december, 1985, p. 8-28.
1.1.3 Ongepubliceerde bronnen
VAN DER VELDEN, W., De gasverlichting door ir. W. J. A. Duynstee, 2004, digitaal: http://www.petromax.nl/De_Gasverlichting/De_Gasverlichting_1941.pdf, geraadpleegd op 3 februari 2011.
1.2 Internetbronnen
Buderus, Geschiedenis fabrikant centrale verwarming, http://www.buderus.be/?language=1&page_id=2936, geraadpleegd op 12 januari 2011.
Con Edison, Geschiedenis stoomcentrale, http://www.coned.com/history/steam.asp, geraadpleegd op 1 februari 2011.
Daalderop, Geschiedenis fabrikant centrale verwarming, http://www.daalderop.nl/, geraadpleegd op 12 januari 2011.
Institut für Energietechniek: Heiz- und Raumlufttechniek, Eerste leerstoel voor verwarming en ventilatie aan de Technische Hogeschool van Berlijn, http://www.hri.tu-berlin.de/menue/home/geschichte/, geraadpleegd op 01 februari 2011.
Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Biografie Gerard L. F. Philips, http://www.iisg.nl/ondernemers/ondernemers/ondernemer_2242.php?search_s…, geraadpleegd op 3 februari 2011.
Itho, Geschiedenis fabrikant centrale verwarming, http://www.itho.nl/index.php?pageID=12, geraadpleegd op 12 januari 2011.
Philips, Fabrikant gloeilampen en elektrische apparaten, http://www.healthcare.philips.com/nl_nl/, geraadpleegd op 21 januari 2011.
Ten Boome, Kroniek van de stroomverdeling van Antwerpen-stad tot de Rupelstreek tot de eerste Wereldoorlog, http://www.tenboome.webruimtehosting.net/tenboome/paginas/jaarboek%2019…, geraadpleegd op 3 februari 2011.
Vaillant, Geschiedenis fabrikant centrale verwarming, http://www.vaillant.be/consument/over-vaillant/geschiedenis/#geschieden…, geraadpleegd op 4 november 2010.
Viessmann, Geschiedenis fabrikant centrale verwarming, http://www.viessmann.be/nl/over_viessmann.html, geraadpleegd op 4 november 2010.
2. Louis Cloquet en hygiëne
2.1 Primaire bronnen
2.1.1 Archiefmateriaal
Universiteitsarchief Gent
Instituut Hygiëne en Bacteriologie: Uitrusting: mobilier, gas, …, 1903, Universiteitsarchief Gent, 4A2/4 Doos 97 (71).
Instituut Rommelaere: Uitrusting, Universiteitsarchief Gent, 4A2/4 Doos 103 (71).
Instituut voor Hygiëne en Bacteriologie: Uitrusting, Universiteitsarchief Gent, 4A2/4 Doos 109 (71).
Instituut Rommelaere: Uitrusting, Universiteitsarchief Gent, 4A2/4 Doos 116 (71).
Instituut Rommelaere: Uitrusting, Universiteitsarchief Gent, 4A2/4 Doos 202 (71).
Projectbureau, Dienst Gebouwen en Facilitair Beheer UGent
Planmateriaal Instituut Rommelaere, DGFB (UGent).
2.1.2 Boeken
BOMMART, A; TIMMERMANS A., Considérations sur l’organisation des Services Publics en Belgique, Gent: F. et E. Gyselynck, 1837.
CLOQUET, L., Essai sur les principes du beau en architecture, Gent: Desclée De Brouwer, 1894.
CLOQUET, L., L’Enseignement de l’Architecture à l’Ecole du Génie Civil annexée à l’Université de Gand, Gent: I. Vanderpoorten, 1913.
CLOQUET, L., Le mouvement scientifique en Belgique: 1830-1905, Brussel: Oscar Schepens & Cie, 1907.
CLOQUET, L., Tracts artistiques, Rijsel-Brugge: s.n., 1894.
CLOQUET, L., Traité d’Architecture: éléments de l’architecture, types d’édifices, esthétique, composition et pratique de l’architecture, Parijs: Béranger, 1898-1901.
CLOQUET, L., Traité d’Architecture: Tome troisième. Hygiène, chauffage, ventilation., Parijs-Luik: Baudry et Cie, 1898.
CLOQUET, L.; COBBAERT, E., Traité d’Architecture: éléments de l’architecture, types d’édifices, esthétique, composition et pratique de l’architecture, 2e éd., rev. et augm., Parijs: Béranger, 1913.
CLOQUET, L., Traité d’Architecture: Tome premier. Murs, voûtes, arcades, Parijs: Béranger, 1913.
CLOQUET, L., Traité d’Architecture : Tome second. Portes, fenêtres, cheminées, charpente, menuiserie, planchers, escaliers, combles, couvertures, Parijs: Béranger, 1913.
CLOQUET, L.; COBBAERT, E., Traité d’Architecture: Tome troisième: Hygiène de l’habitation, Parijs: Béranger, 1913.
CLOQUET, L., Traité d’Architecture: Tome quatrième. Habitations privées et collectives, entrepots, marchés et abatoirs, bourses et banques, écoles, bibliothèques et musées, hotels-de-ville et mairies, parlements et préfectures, tribunaux et prisons, hopitaux et hospices, gares, hotels des postes, théatres, panoramas, casinos, cirques, manèges, tirs bains et lavoirs, tombeaux et cimetières, Parijs: Béranger, 1913.
CLOQUET, L., Traité d’Architecture: Tome cinquième. Esthétique, composition et décoration, Parijs: Béranger, 1913.
HENSEVAL, M., L’Institut d’hygiène et de bactériologie de l’Université de Gand: Institut Rommelaere, Gent: Vanderpoorten, 1921.
LAFOLLYE, P., Les nouveaux instituts de l’Université de Gand par Louis Cloquet, Parijs: Bulletin de la Société des architectes diplômés par le Gouvernement, 1903.
LE ROI, S.M., Exposition internationale d’hygiène et de sauvage de 1876, Catalogue, Brussel: Vanderauwera, 1876.
LEVY, M., Traité d’hygiène publique et privée, t. II, Parijs: J.-B. Baillière, 1850.
MORIN, A. J., Ventilation des lieux habités, 2e année scientifique de FIGNIER, s.l.: s.n., s.d.
PUTZEYS, F.; PUTZEYS, E., L’hygiène dans la Construction des Habitations Privées, Deuxième Edition, Parijs: Michelet en Luik: E. Decq & M. Nierstrasz, 1885.
s.n., Dispositions concernant les écoles préparatoires et spéciales du genie civil et des arts et manufactures annexées à la faculté des sciences de l’Université de Gand, Gent: Annoot-Braeckman, 1890.
s.n., Dispositions concernant les écoles préparatoires et spéciales du genie civil et des arts et manufactures annexées à la faculté des sciences de l’Université de Gand, Gent: Annoot-Braeckman, 1901.
s.n., Dispositions concernant les écoles préparatoires et spéciales du genie civil et des arts et manufactures annexées à la faculté des sciences de l’Université de Gand, Gent: Annoot-Braeckman, 1905.
s.n., Dispositions concernant les écoles préparatoires et spéciales du genie civil et des arts et manufactures annexées à la faculté des sciences de l’Université de Gand, Gent: Annoot-Braeckman, 1908.
s.n., Dispositions concernant les écoles préparatoires et spéciales du génie civil et des arts et manufactures annexées à la faculté des sciences de l’Université de Gand, Gent: Eylenbosch, 1914.
s.n., Université de Gand. Liber memorialis: notices biographiques. 2. Faculté des sciences et Ecoles spéciales du genie civil et des arts manufactures, faculté de médecine, Gent: Vanderpoorten, 1913.
s.n., Université de Gand. Liber memorialis: notices biographiques. II Faculté des sciences et Ecoles spéciales du génie civil et des arts et manufactures, faculté de médecine, Gent: Vanderpoorten, 1913.
s.n., Université de Gand: Ouverture solenelle des cours 1880-1881, Gent: Annoot-Braeckman, 1880.
SWERON, J.; WARLOMONT, Dr., La santé pour tout le monde ou Petit manuel d’hygiène, Brussel: Impr. De E. Guyet, 1868.
WAGENER, A., Dispositions concernant les écoles préparatoires et spéciales du génie civil et des arts et manufactures annexées à la faculté des sciences de l’Université de Gand, Gent : Annoot-Braeckman, 1890.
2.1.3 Artikels
ANTONIADY, J., A la mémoire de Louis Cloquet, Gent : Buyck, 1922, verschenen in s.n., Annales de l’Association des ingénieurs sortis des Ecoles spéciales de Gand, Gent : Algemene vereniging der ingenieurs uit de bizondere scholen te Gent, 1922.
s.n., ‘Nos Planches: Les instituts de l’Université de Gand, architecte: Louis Cloquet’, L’Emulation, nr. 6, juni, 1908, p. 42-46.
s.n., ‘Nos Planches: Les instituts de l’Université de Gand, architecte: Louis Cloquet’, L’Emulation, nr. 7, juli, 1908, p. 49-52.
s.n., ‘Planches XLIII – XLVIII’, L’Emulation, nr. 8, augustus, 1908, s.p.
s.n., ‘Planches XLIX – LIII’, L’Emulation, nr. 9, september, 1908, s.p.
2.2 Secundaire bronnen
2.2.1 Boeken
Faculteit Toegepaste Wetenschappen, 150 jaar ingenieursopleiding aan de Rijksuniversiteit Gent (1935-1985), Gent: Goff, 1986.
LANGENDRIES, E.; SIMON-VAN DER MEERSCH, A.-M., Het Rommelaere complex: onderdeel van het gebouwenmasterplan voor de Gentse universiteit op het einde van de 19de eeuw, Gent: Archief van de Rijksuniversiteit Gent, 1999.
LUYKX, T. (ed.), Rijksuniversiteit te Gent. Liber memorialis 1913-1960. Deel IV Faculteit der wetenschappen, Faculteit der toegepaste wetenschappen, Gent: RUG. Rectoraat, 1960.
2.2.2 Artikels
BOGAERT, C., ‘Het Rommelaere Instituut en de instituten van de Bijloke te Gent’, Monumenten en Landschappen, jg. 11, nr. 4, juli-augustus, 1992, p. 46-49.
THIERY, M., ‘Het Rommelaere Instituut’, UZ-magazine, nr. 3, 1997, p. 33-34.
UYTTERHOEVEN, J., ‘Baron J. B. Bethune en de neo-gotiek’, Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige kring van Kortrijk, 1965, p. 3-103.
VERPOEST, L., ‘Upstairs, Downstairs: woon- en werkplaatsen van het dienstpersoneel in de negentiende-eeuwse burgerwoning; De opvattingen van Louis Cloquet en Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc’, verschenen in DE MAEYER, J.; VAN ROMPAEY, L. (eds.), Upstairs Downstairs. Dienstpersoneel in Vlaanderen 1750-1995, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 1996, p. 215-221.
2.2.3 Ongepubliceerde bronnen
DE CLERCK, K., ‘De historiek en het ontstaan van het Rommelaere instituut’, opgenomen in RUBENS, R. (moderator), Het Rommelaere Instituut, Gent: Vereniging der Geneesheren oud-studenten der Universiteit Gent, 2007.
GODITIABOIS, P., Ingenieur Louis Cloquet (1849-1920): architekt tussen monument en stad, Leuven, onuitgegeven scriptie (K.U.L.), 1987.
MOUTON, H., Ingenieur-architect Louis Cloquet (1849-1920): zijn werk in opdracht van de Rijksuniversiteit te Gent, Gent: onuitgegeven scriptie (UGent), 1978.
VAN CROMPHAUT, S., Architectuuropleiding aan de Universiteit Gent, Gent: ongepubliceerde paper, Vakgroep Architectuur & Stedenbouw (UGent), 2011.
2.3 Internetbronnen
Beeldarchief UGent: Fotocollectie: Gebouwen, http://www.beeldarchief.ugent.be/fotocollectie/gebouwen/index.html, geraadpleegd op 28 maart 2011.
Bing Maps, Vogelperspectief Rommelaerecomplex, http://www.bing.com/maps/, geraadpleegd op 20 juli 2011.
Liberaal Archief, Emile Braun, http://www.liberaalarchief.be/vraagbaak_braun.html, geraadpleegd op 18 april 2011.
Stad Gent, Sint-Pietersstation, http://www.gent.be/eCache/THE/1/464.cmVjPTQ0NTQz.html, geraadpleegd op 11 april 2011.
UGentMemorie, De bouwgeschiedenis van de UGent, http://www.ugentmemorie.be/, geraadpleegd op 28 maart 2011.
Universiteit Gent, Geschiedenis Faculteit Geneeskunde, http://www.ugent.be/nl/voorzieningen/bronnen/archief/collectie/archiefc…, geraadpleegd op 19 april 2011.
Universiteit Gent, Ontstaan Universiteit Gent, http://www.ugent.be/nl/univgent/feiten, geraadpleegd op 31 maart 2011.
VIOE, Louis Cloquet, http://inventaris.vioe.be/dibe/persoon/787, geraadpleegd op 11 april 2011.
VIOE, Posthotel, http://inventaris.vioe.be/dibe/relict/25159, geraadpleegd op 11 april 2011.
VIOE, Sint-Michielsbrug, http://inventaris.vioe.be/dibe/relict/200808, geraadpleegd op 11 april 2011.
VIOE, Sint-Pietersstation, http://inventaris.vioe.be/dibe/relict/18369, geraadpleegd op 11 april 2011.
3. Huib Hoste
3.1 Primaire bronnen
3.1.1 Archiefmateriaal
Sint-Lukasarchief, Brussel
Projecten Huib Hoste, Woning De Beir (cd-rom), SLA, Brussel, verzameling Huib Hoste, 157.
Projecten Huib Hoste, Woning Heeremans-Moens (cd-rom), SLA, Brussel, verzameling Huib Hoste, 157.
Universiteitsarchief K.U.Leuven
Bijdragen tot de theorie van het vakgebied, Lezingen, Verzamelde teksten van lezingen gehouden door Hoste, Universiteitsarchief K.U.Leuven, Archief Huib Hoste P64, 206.
Documentatie, Architectuur, Bouwtechniek, Afwerking, Universiteitsarchief K.U.Leuven, Archief Huib Hoste P64, 263.
Documentatie, Architectuur, Bouwtechniek, Circuits in het gebouw, Universiteitsarchief K.U.Leuven, Archief Huib Hoste P64, 264.
Documentatie, Architectuur, Bouwtechniek, Huisvesting en woonverbetering, Universiteitsarchief K.U.Leuven, Archief Huib Hoste P64, 269.
Projectdossiers, Nieuwbouw van woning De Beir, Lippenslaan te Knokke, Universiteitsarchief K.U.Leuven, Archief Huib Hoste P64, 92.
Projectdossiers, Nieuwbouw van een woning voor dokter Heeremans, Houtmarktstraat 45 te Liedekerke, Universiteitsarchief K.U.Leuven, Archief Huib Hoste P64, 130.
Projectdossiers, Nieuwbouw van woning Callebert of ‘Eksternest’, Bergstraat 17 te Rumbeke (Roeselare), Universiteitsarchief K.U.Leuven, Archief Huib Hoste P64, 136.
Privéarchieven
Afbeeldingen Projecten Huib Hoste, Privéarchief Ann Verdonck, Gent.
Nachtzicht Woning De Beir, Archief Marc Dubois.
3.1.2 Boeken
HOSTE, H., De Woning, Antwerpen: De Sikkel, 1948.
HOSTE, H., Ontstaan en betekenis der Moderne Architectuur, Brussel: Paleis der Academiën, 1952.
KALFF, L. C., Kunstlicht en Architectuur, Amsterdam: Meulenhoff, 1941.
KOHLER, W.; LUCKHARDT, W., Lighting in Architecture, New York: Reinhold Publishing Corporation, 1959.
LE CORBUSIER, Vers une Architecture, Parijs: Les Editions G. Crès et Cie, 1923.
3.1.3 Artikels
BUREAU D’ETUDE PHILIPS, ‘L’éclairage de la vitrine’, Bâtir, nr. 2, 15 januari, 1933, p. 78-79.
DANIGRAND, J., ‘L’homme d’été au littoral. Vervalcke, Heyneman, Vanden Heede, de Landshecre, Geinger, Van de Velde, Huib Hoste, architectes’, Clarté, jg. 6, nr. 7, 1933, p. 7-13.
DANSARD, P., ‘Le rôle de l’éclairage public’, Bâtir, nr. 2, 15 januari, 1933, p. 53.
DE KONINCK, L.-H., ‘La standardisation dans l’équipement des cuisines modernes en Belgique’, La Technique des Traveaux, jg. 9, nr. 12, december, 1933, p. 732-736.
DUBOIS, M., ‘Een jong monument bedreigd’, Interbellum, jg. 1, nr. 3, mei-juni, 1981, s.p.
FLOUQUET, P.-L., ‘In memoriam. Pour saluer Huib Hoste’, La Maison, jg. 14, nr. 1, januari, 1958, p. 27-28.
FLOUQUET, P.-L., ‘La Maison du bonheur. Interview de l’architecte Huib Hoste, S.B.U.A.M.’, Bâtir, nr. 46, september, 1936, p. 840-842.
GILLES, P., ‘Le confort moderne: la cuisine électrifiée’, Bâtir, oktober, 1934, p. 888.
HOSTE, H, ‘Lampen’, Opbouwen, jg. 2, nr. 11, 1930-1931, p. 241-243.
HOSTE, H., ‘Bouwkunst en de moderne samenleving’, Ter Waarheid, jg. 1, nr. 2, februari, 1921, p. 80-90.
HOSTE, H., ‘De Roeping der Moderne Architectuur’, De Stijl, jg. 1, nr. 8, 1919, p. 85-87.
HOSTE, H., ‘Evolutie naar de Moderne Architectuur’, Streven, jg. 10, nr. 11-12, augustus-september, 1957, p. 1062-1070.
HOSTE, H., ‘Krotwoningen’, Gemeente en Provincie, jg. 9, nr. 5, 1955, p. 279-281.
HOSTE, H., ‘Volkshuisvesting’, Opbouwen, jg. 2, nr. 6, 1930-1931, p. 157-160.
HOSTE, H., ‘Woninginrichting’, Opbouwen, jg. 1, nr. 4, mei, 1928, p. 177-188.
LABSQUE, Y., ‘Style Moderne. Analyse des Formes et des Fonctions de l’Objet Usuel’, L’Esprit Nouveau, nr. 21, maart, 1924, s.p.
La quinzaine de la lumière (themanummer), Bâtir, nr. 48, november, 1936.
s.n., ‘Chauffage et Conditionnement d’Air du Palais des Beaux-Arts’, Bâtir, nr. 6, 1933, p. 206-207.
s.n., ‘Deux travaux de l’Architecte H. Hoste’, Le Document, jg. 10, nr. 10, 1934, p. 143-145.
s.n., ‘Il y a papier et papiers…’, Bâtir, nr. 4, 1933, p. 150-151.
s.n., ‘L’Eclairage et l’Aération des ateliers, par un système de châssis original’, La Technique des Travaux, jg. 4, nr. 1, januari, 1928, p. 20.
TAELEMANS, E., ‘L’Habitation privée en Belgique’, Le Document, jg. 7, vol. 3, nr. 70, 1929, s.p.
THILTGES, E., ‘Le Conditionnement de l’Air’, Bâtir, nr. 11, 1933, p. 433.
VAN DE VELDE, H., ‘L’architecture moderne en Belgique’, L’art vivant, jg. 3, 1 oktober, 1927, p. 799-804.
3.1.4 Ongepubliceerde bronnen
LANCLUS, K., E-mailcorrespondentie met de auteur betreffende Geventileerde deuren ‘Klima’ van Van de Ven, 27 juni 2011.
MATTELAERE, P., Telefoongesprek met de auteur over woning De Beir, 1 juni 2011.
VANDER KERKEN, G., E-mailcorrespondentie met de auteur i.v.m. technieken in het Zwart Huis/woning De Beir, 7 mei 2011.
VERDONCK, A., Gesprek met de auteur over Hostes omgang met technieken in woningen, 24 mei 2011.
3.2 Secundaire bronnen
3.2.1 Boeken
DE CAIGNY, S., Bouwen aan een nieuw huis: Wooncultuur in Vlaanderen tijdens het interbellum, Leuven: Universitaire Pers, 2010.
DE RIDDER, A., Vlaamse Kunst, 1e boek, Brussel: Paleis der Academiën, 1952.
DE WINTER, L.; SMETS, M.; VERDONCK, A, Huib Hoste: 1881-1957, Antwerpen: Centrum Vlaamse Architectuurarchieven, 2005.
MIEROP, C. ; VAN LOO, A. (ed.), Louis Herman De Koninck, architecte des années modernes, Brussel: Archives d’Architecture Moderne, 1989.
NEUMANN, D., Architecture of the Night: the Illuminated Building, Munchen: Prestel, 2002.
SMETS, M., Huib Hoste, voorvechter van een vernieuwde architektuur, Brussel: Nationale confederatie van het bouwbedrijf, 1972.
VAN DAM, P., Ir. Louis Christiaan Kalff (1897-1976). Het artistieke geweten van Philips, Eindhoven: [Z]OO Producties, 2006.
VAN HERCK, K.; AVERMAETE, T. (red.), Wonen in welvaart. Woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen 1948-1973, Antwerpen: VAi, 2006.
VAN LOO, A., Repertorium van de architectuur in België: van 1830 tot heden, Antwerpen: Mercatorfonds, 2003.
VANDENBREEDEN, J.; AUBRY, F; VAN LAETHEM, F., Architectuur in België – Art nouveau, art deco en modernisme, Tielt: Lannoo, 2006.
3.2.2 Artikels
DUBOIS, M., ‘Belgische badplaatsdynamiek bedreigt jonge monumenten’, Wonen/TABK, nr. 18, 1981, p. 2-3.
DUBOIS, M., ‘Een jong monument bedreigd’, Interbellum, jg. 1, nr. 3, mei-juni, 1981, s.p.
HOMMELEN, R., ‘La Lumière Artificielle: Nouveau Matériau de Construction des Années Vingt et Trente’, verschenen in CARVAIS, R.; GUILLERME, A.; NÈGRE, V.; SAKAROVITCH, R., Edifice & Artifice : Histoire Constructives. (Actes du Premier Congrès Francophone d’Histoire de la Construction. Paris, Centre d’Histoire des Techniques et de l’Environnement du CNAM et l’Ecole Nationale Supérieure d’Architecture de Paris-Malaquais, 19, 20 et 21 juin 2008), Parijs: Picard, 2010, p. 837-846.
PETTY, M. M., ‘Richard Kelly: Defining a Modern Architecture of Light’, Erco Lichtbericht, nr. 82, mei, 2007, p. 16-20.
POULAIN, N., ‘Woning Dr. De Beir van architect Huib Hoste bedreigd!’, Interbellum, jg. 10, nr. 2, 1990, s.p.
SMITHSON, A., ‘The heroic period of modern architecture’, Architectural Design, jg. 35, nr. 12, 1965.
VERDONCK, A., ‘Een huis van zijn tijd’, Muziek en woord, jg. 34, nr. 406, 2008, p. 16-17.
WOUTERS, R., ‘Het zwart huis. Na tientallen jaren terug een huis van en voor de kunsten’, Raaklijnen, jg. 21, nr. 1, 2003, p. 32-34.
3.2.3 Ongepubliceerde bronnen
CALLEBERT, A., Huib Hoste (1881-1957): op zoek naar een Vlaamse moderniteit in de architectuur: een vergelijkende studie van woningen voor, tijdens en na de tweede wereldoorlog, Gent: onuitgegeven scriptie, 2001.
FLORE, F., ‘Smaak en Consumptie’, Geschiedenis en Theorie van het Interieurontwerp en Design, UGent: Hoorcollege 27 april 2011, Academiejaar 2010-2011.
3.3 Internetbronnen
Archiefbank, Architect Huib Hoste, een archief op veel plaatsen, http://www.archiefbank.be/?q=node/61, geraadpleegd op 19 mei 2011.
Galerie Het Zwart Huis, Interieurfoto’s woning De Beir, http://www.galeriezwarthuis.be/over_zwart_huis.php, geraadpleegd op 7 mei 2011.
NEVENJANS, A., ‘7Arts (1922-1928; 1948-1949)’, ODIS – Database Intermediary Structures Flanders, http://www.odis.be/pls/odis/opacuvw.toon_uvw?CHK=PB_22366&p_modus=O&P_D…, geraadpleegd op 15 mei 2011.
Open Monumentendag 2007, Afbeeldingen Woning De Beir, http://www.sincfala.be/sf/images/stories/activiteiten/2007_OMD/, geraadpleegd op 7 mei 2011.
Stad Brugge, Brochure Open Monumentendag 2008, http://www.brugge.be/internet/nl/content/files/openbaar_bouwen_wonen/ru…, p. 78-82, geraadpleegd op 7 mei 2011.
Utrecht Project, Beeld Bioscoop Vreeburg, http://www.utrechtproject.nl/bioscoopgeschiedenis/vergroot/037, geraadpleegd op 24 juli 2011.
VIOE, Woning Dr. De Beir, http://inventaris.vioe.be/dibe/relict/58649, geraadpleegd op 7 mei 2011.
VIOE, Woning Heeremans – Moens, http://inventaris.vioe.be/dibe/relict/200035, geraadpleegd op 7 mei 2011.
VIOE, Woning Moens, http://inventaris.vioe.be/dibe/relict/208943, geraadpleegd op 16 juni 2011.
4. Renaat Braem
4.1 Primaire bronnen
4.1.1 Archiefmateriaal
Archives d’Architecture Moderne, Brussel
Planmateriaal Kiel, AAM, Brussel, 83 Kiel.
Projectdossier Kiel, AAM, Brussel, 83 Kiel: Correspondentie 1949-1952.
Projectdossier Kiel, AAM, Brussel, 83 Kiel: Correspondentie 1953-1968.
Projectdossier Kiel, AAM, Brussel, 83 Kiel: documenten, jaarverslag huisvesting, notions explicatives.
Pryskamp Philips 1939 Doktersvilla, AAM, Brussel, 1939 Prix Philips.
Archief Onroerend Erfgoed, Brussel
Centrale verwarming blokken B en C, Archief Onroerend Erfgoed, Brussel, bouwdossier Kiel S.M. Huisvesting-Antwerpen, Zaanstraat B, C: Centrale verwarming I.
Centrale verwarming blokken B en C, Archief Onroerend Erfgoed, Brussel, bouwdossier Kiel S.M. Huisvesting-Antwerpen, Zaanstraat B, C: Centrale verwarming II.
Centrale verwarming blokken DE, Archief Onroerend Erfgoed, Brussel, bouwdossier Kiel S.M. Huisvesting-Antwerpen, Zaanstraat B, C: Centrale verwarming III.
Centrale verwarming blokken DE, Archief Onroerend Erfgoed, Brussel, bouwdossier Kiel S.M. Huisvesting-Antwerpen, Zaanstraat B, C: Centrale verwarming IV.
Elektrische inrichting blokken B, C en DE, Archief Onroerend Erfgoed, Brussel, bouwdossier Kiel S.M. Huisvesting-Antwerpen, Zaanstraat B, C en D-E: elektrische installatie I.
Elektrische inrichting blokken B, C en DE, Archief Onroerend Erfgoed, Brussel, bouwdossier Kiel S.M. Huisvesting-Antwerpen, Zaanstraat B, C en D-E: elektrische installatie II.
Elektrische inrichting blokken B, C en DE, Archief Onroerend Erfgoed, Brussel, bouwdossier Kiel S.M. Huisvesting-Antwerpen, Zaanstraat B, C en D-E: elektrische installatie III.
Thermische centrale, Archief Onroerend Erfgoed, Brussel, bouwdossier Kiel S.M. Huisvesting-Antwerpen, Zaanstraat: Thermische Centrale.
Privéarchieven
Foto’s D4D5 070604, Archief Mark Vanhecke, Wilrijk.
Foto’s Zaanstraat, Archief Mark Vanhecke, Wilrijk.
Foto’s Zaanstraat Werf, Archief Mark Vanhecke, Wilrijk.
Zaan Arty, Archief Mark Vanhecke, Wilrijk.
4.1.2 Artikels
BASTIAENEN, E. J., ‘Grote bouwwerven Kiel-Antwerpen. Sociale verantwoording van de hoogbouw.’, Bouwen en Wonen, vol. 1, nr. 2, 1954, p. 44-49.
BRAEM, R., ‘Boekbesprekingen. Le Chauffage par Rayonnement, door F. W. Schoemaker’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 10, 1954, p. 367.
BRAEM, R., ‘Boekbesprekingen. Le Chauffage, la Ventilation, le conditionnement d’Air door A. Missenard en R. Cadiergues’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 10, 1954, p. 367-368.
BRAEM, R., ‘Goedkope of goede woningen of goede en goedkope woningen. Woningkompleks Borgerhout/Antwerpen. Gitschotellei-Luchtvaartstraat. Architekt Frans Peeters’, Bouwen en Wonen, jg. 2, nr. 2, 1955, p. 42-47.
BRAEM, R., ‘Hout en de moderne architect’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 8-9, 1954, p. 337.
BRAEM, R., ‘Openbare verlichting’, Bouwen en Wonen, jg. 8, nr. 11, 1961, p. 432-443.
BRAEM, R., ‘Over de wooneenheid Kiel-Antwerpen’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 2, 1954, p. 59.
BRAEM, R., ’10 geboden voor een architectuur’, Bouwen en Wonen, vol. 1, nr. 1, , 1953, p. 4-11.
BRAEM, R.; GILLES, W., ‘Economische, technologische, sociale en culturele feiten van vandaag, die het tot stand komen van gebruiksvoorwerpen beïnvloeden’, Bouwen en Wonen, vol. 8, nr. 3, 1961, p. 124-139.
CRAEYBECKX, L.; DUBOURG, L., ‘Groupe d’habitations, à Anvers-Kiel. Architectes: R. Maes, V. Maeremans et R. Braem’, La Technique des Travaux, jg. 31, nr. 1-2, 1955, p. 33-42.
DE MEULEMEESTER, L., ‘Het Grenenhout’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 8-9, 1954, p. 282.
DELAUNOIS, H., ‘Licht en verlichten’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 5, 1954, p. 192-193.
FLOUQUET, P.-L., ‘L’unité d’habitation Anvers-Kiel’, La Maison, jg. 11, nr. 10, 1955, p. 306-311.
Het hout op nieuwe wegen. Eerste Mijlpaal. De Antwerpse houtprijs voor architectuur (Themanummer), Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 8-9, 1954.
Het hout op nieuwe wegen. Tweede Mijlpaal. De nationale architectuur prijskamp. (Themanummer), Bouwen en Wonen, jg. 2, nr. 6, 1955.
Het hout op nieuwe wegen. Derde Mijlpaal. Het eerste vijfjaarlijkse Internationaal Salon van het Hout en aanverwante nijverheden, te Gent (Themanummer), Bouwen en Wonen, jg. 3, nr. 8, 1956.
HUYBRECHTS, H., ‘Frigibell: Klimaatregeling’, Bouwen en Wonen, vol. 4, nr. 3, 1957, p. 93.
INGENIEURSBUREAU T.B.K. N.V., ‘Technische Toelichting 2. Betonconstructie’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 2, 1954, p. 51.
LENDERS, A., ‘De thermiek en de mens’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 4, 1954, p. 157-160.
LENDERS, A., ‘Thermiek in de woning’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 3, 1954, p. 125.
LENDERS, A., ‘Thermiek in de woning’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 5, 1954, p. 194.
LENDERS, A., ‘Thermiek in de woning’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 6, 1954, p. 218-219.
MAES, H.; MAEREMANS, V.; BRAEM, R., ‘Technologische toelichting. Stedenbouwkundige en architecturale opvatting’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 2, 1954, p. 50-65.
MOMBACH, M., ‘Le futur quartier du Kiel, Société coopérative « Goedkope Huisvesting », Anvers. Architectes : R. Braem, Maes et Maeremans’, La Maison, jg. 6, nr. 11, 1950, p. 324-326.
MONTAG, W., ‘Binnenhuisarchitectuur en verlichting’, Bouwen en Wonen, vol. 6, nr. 5, 1959, p. 176.
NÖLLEN, J. T., ‘Het kabelgotensysteem in dienst van de moderne esthetica, de rationele bedrijfsvoering en de economische installatie’, Bouwen en Wonen, jg. 6, nr. 5, mei, 1959, p. 166-170.
s.n., ‘Centrale thermique d’une unité d’habitation H.B.M. à Anvers. Architectes Braem, Maes, Maeremans’, Habitat et habitation, vol. 16, nr. 3, 1956, p. 34.
s.n., ‘De moed tot de moderne verlichting’, Bouwen en Wonen, jg. 5, nr. 1, januari, 1958, p. 34.
s.n., ‘In het bouwcentrum. Opening der tentoonstelling “warmte- en geluidsisolatie”. Toespraak door Architect R. Braem’, Bouwen en Wonen, jg. 6, nr. 5, mei, 1959, p. 176.
s.n., ‘Les logements du Huisvesting. L’unité d’habitation à Kiel-Anvers. Architectes: R. Maes, V. Maeremans, R. Braem’, Rythme, jg. 16, oktober, 1953, p. 12-15.
s.n., ‘Prix Philips 1939’, Le Document, jg. 15, nr. 7, 1939, p. 133.
s.n., ‘Prix Philips pour architectes, Raymond Flemal et Geo Lust, architectes’, L’Emulation, jg. 59, nr. 9, 1939, p. 150-152.
s.n., ‘Prix Philips pour architectes’, L’Epoque, jg. 6, nr. 3, 1939, p. 35-43.
s.n., ‘Quartier Kiel à Anvers, Belgique. R. Braem, R. Maes et V. Maeremans, architectes’, Architecture d’aujourd’hui, vol. 25, nr. 57, 1954, p. 66-71.
s.n., ‘Waarom dit tijdschrift’, Bouwen en Wonen, vol. 1, nr. 1, 1953, p. 3.
SMITS, L., ‘De speciale Houtprijs’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 8-9, 1954, p. 276.
VARENDONCK, J., ‘Technische Toelichting 3. Wijkverwarming’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 2, 1954, p. 51-57.
VERELST, P., ‘Houten vloeren’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 8-9, 1954, p. 321-324.
VERKAEREN, J., ‘De beroepsorganisatie van de houthandel’, Bouwen en Wonen, jg. 1, nr. 8-9, 1954, p. 263.
4.1.3 Ongepubliceerde bronnen
BRAEKEN, J., E-mailcorrespondentie met de auteur i.v.m. technieken in het oeuvre van Renaat Braem, 30 juni 2011.
VANHECKE, M., Plaatsbezoek aan het Kiel (Antwerpen), 18 juli 2011.
4.2 Secundaire bronnen
4.2.1 Boeken
BRAEKEN, J. (red.), Renaat Braem 1910-2001: architect, Brussel: ASA, 2010.
DE KOONING, M., Willy van der Meeren: architectuur, stedebouw, design, research, onderwijs, Gent: s.n., 1997.
DORGELO, A., Modern European Architecture, Amsterdam: Elsevier, 1960.
FLORE, F., Lessen in goed wonen: woonvoorlichting in België 1945-1958, Leuven: Universitaire pers, 2010.
FOURASTIE, J.; FOURASTIE, F., Histoire du confort, Parijs: Presses universitaires de France, 1973.
LE GOFF, O., L’invention du confort: naissance d’une forme sociale, Lyon: Presses universitaires de Lyon, 1994.
POLLERS, J., Het rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel: 1971-1976; Renaat Braem, Brussel: Vrije Universiteit Brussel, 2006.
SPARKE, P., As Long as it’s Pink: the Sexual Politics of Taste, Londen: Pandora Press, 1995.
STRAUVEN, F., Renaat Braem: de dialectische avonturen van een Vlaams functionalist, Brussel: Archief voor Moderne Architectuur, 1983.
VALKE, T. (ed.), De fonteinen van de Oranjeberg: Politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen van 1830 tot nu. Deel 4: Biografieën, Gent: Academia Press, 2003.
VAN HERCK, K.; AVERMAETE, T. (red.), Wonen in welvaart. Woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen 1948-1973, Antwerpen: VAi, 2006.
DE KOONING, M., Willy van der Meeren: architectuur, stedebouw, design, research, onderwijs, Gent: s.n., 1997.
4.2.2 Artikels
BEKAERT, G., ‘Renaat Braem 1910 2001/2010’, De Witte Raaf, vol. 148, 2010, p. 4-5.
4.2.3 Ongepubliceerde bronnen
PICQUE, C., Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering tot bescherming als monument van de totaliteit van het Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel gelegen Pleinlaan 2 te Elsene, http://www.monument.irisnet.be/images/REGISTRE/AG/042_021.pdf.
NIJS, C., ‘Modernism and Social Housing in Belgium’, Ontwerp en Techniek bij Renovatie van Gebouwen, UGent: Academiejaar 2010.2011.
4.3 Internetbronnen
Bing Maps, Vogelperspectief Kiel, http://www.bing.com/maps/, geraadpleegd op 22 juli 2011.
Flickr, Afbeelding Rectoraatsgebouw VUB, Tijl Vereenooghe, http://www.flickr.com/photos/erfgoed/3796710970/, geraadpleegd op 10 juli 2011.
NEVEJANS, A., ‘Bouwen en Wonen. (1953-1962)’, ODIS – Database Intermediary Structures Flanders, online: http://www.odis.be/pls/odis/opacuvw.toon_uvw?CHK=PB_22216&p_modus=O&P_D…, geraadpleegd op 2 juli 2011.
VAi, Openbare Ideeënwedstrijd ‘Renaat Braem 1910-2001’, http://www.vai.be/admin/upload/okfiles/20091020102919_9%202%203%20_Brae…, geraadpleegd op 21 juli 2011.
VIOE, Afbeelding Thermische Centrale, Vandevorst, K., © Vlaamse Gemeenschap, http://inventaris.vioe.be/dibe/geheel/20646.