Levensbeschouwelijk Onderwijs in Engeland, Nederland en Vlaanderen. Een vergelijkende studie naar de evolutie van het levensbeschouwelijk onderwijs

Katrien

Desimpelaere

De evolutie naar neutraal onderwijs over levensbeschouwingen: evident in Engeland, betwist in Nederland en Vlaanderen

Recent gingen in Vlaanderen stemmen op om het levensbeschouwelijk onderwijs grondig te hervormen. Volgens sommigen is een eenheidsvak over levensbeschouwingen en filosofie wenselijker dan de huidige levensbeschouwelijke vakken. Dit voorstel deed heel wat stof oplaaien in Vlaanderen. In andere landen is een eenheidsvak echter reeds geruime tijd realiteit. Dichtst bij huis is Engeland daar het beste voorbeeld van. Dit is enigszins verbazend gezien de nog relatief sterke kerk staat verbinding in het land die ook doorzindert in het onderwijs. Hoe komt het dan dat in Nederland en Vlaanderen, waar de levensbeschouwelijke neutraliteit van het openbaar onderwijs zo cruciaal is, dergelijk ?neutraal? onderwijs over levensbeschouwingen zoveel moeilijker en later ingang vindt?In Engeland werden van de 19e eeuw tot diep in de 20e eeuw uitsluitend confessioneel christelijke godsdienstlessen gegeven op de Engelse scholen. Toen de maatschappelijke samenstelling grondig veranderde onder invloed van de pluralisering en secularisering groeide stilaan het besef dat het levensbeschouwelijk onderwijs niet aangepast was aan deze nieuwe omstandigheden. Vanuit verschillende hoeken werd vanaf de
jaren ?60 dan ook gepleit voor objectief onderwijs over verschillende levensbeschouwingen. In 1988 werd in gans Engeland het confessioneel christelijke vak Religious Instruction verlaten voor het niet-confessionele multireligieuze Religious Education.

Bij onze noorderburen in Nederland zien we recent ook een evolutie naar objectief onderwijs over levensbeschouwingen. Als we enkel kijken naar het secundair onderwijs valt het op dat deze evolutie erg recent is. Pas in 2006 werden middelbare scholen verplicht aandacht te besteden aan verschillende levensbeschouwelijke strekkingen. Scholen zijn echter volledig vrij om te beslissen hoe ze dit invullen; dit kan in een apart vak als ?Levensbeschouwing? of men kan vakoverschrijdend te werk gaan. Daarnaast blijft het ?traditionele? levensbeschouwelijk onderwijs bestaan. Leerlingen in Nederlandse openbare middelbare scholen kunnen namelijk christelijk, humanistisch of islamitisch vormingsonderwijs volgen als ze dit op voorhand aanvragen. In de praktijk worden deze lessen echter nauwelijks gegeven.

In Vlaanderen wordt het levensbeschouwelijk onderwijs nog steeds georganiseerd volgens de principes uit het Schoolpact van 1958. Sindsdien hebben de ouders van leerlingen in het openbaar onderwijs de keuze tussen de niet-confessionele zedenleer of godsdienstlessen in één der erkende erediensten; dit zijn het katholicisme, het anglicanisme, het protestantisme, de orthodoxie, de islam en het jodendom. Sinds de jaren ?90 bestaat de mogelijkheid om vrijgesteld te worden van het levensbeschouwelijk onderwijs. Voordien achtte men dit niet noodzakelijk aangezien het vak niet-confessionele zedenleer als ?neutraal restvak? dienst zou doen. In de praktijk is het echter altijd een vrijzinnig humanistisch vak geweest, waardoor de nood aan een vrijstellingsmogelijkheid ontstond.

Recent werd in Vlaanderen het voorstel gelanceerd om de huidige organisatie van het levensbeschouwelijk onderwijs aan te vullen of te vervangen door één vak over levensbeschouwingen en filosofie. Dit voorstel deed heel wat stof oplaaien. Vooral de bevoegde instanties van de erkende erediensten en de niet-confessionele zedenleer trekken hard van leer tegen de wenselijkheid van dergelijk eenheidsvak. De voorbije jaren werd dan ook hevig heen en weer gedebatteerd tussen voor- en tegenstanders in tal van publicaties, opiniestukken in kranten en op discussieavonden.Hoe komt het dat de overgang van confessioneel levensbeschouwelijk onderwijs naar niet-confessioneel onderwijs over levensbeschouwingen zoveel later en moeilijker verloopt in Nederland en vooral Vlaanderen dan in Engeland? Dit lijkt op zijn minst verbazend als we in rekening brengen dat de openbare scholen in Nederland en Vlaanderen reeds geruime tijd een expliciet levensbeschouwelijk neutraal karakter hebben. Voor Engelse openbare scholen is dit veel minder het geval. Dit weerspiegelt de sterkere kerk staat verbinding die tot de dag van vandaag stand hield in Engeland. Zo wordt nog steeds iedere schooldag op openbare scholen ingeluid met een doorgaans christelijke eredienst. Daarenboven werden Nederland en Vlaanderen met dezelfde maatschappelijke veranderingen geconfronteerd vanaf de tweede helft van de 20e eeuw die het levensbeschouwelijk onderwijs in Engeland deden veranderen. Vooral de pluralisering en de secularisering die het levensbeschouwelijk klimaat veel gevarieerder maakten, speelden hierin een belangrijke rol.

Om een verklaring te vinden voor het feit dat het confessioneel levensbeschouwelijk onderwijs langer stand houdt in Nederland en Vlaanderen dienen we even terug te gaan in de tijd. In Vlaanderen kan men aan openbare scholen sinds 1959 kiezen tussen godsdienstlessen in de erkende erediensten en de niet-confessionele zedenleer. In Nederland is er de keuze tussen christelijk, humanistisch en islamitisch vormingsonderwijs. Dit keuzeaanbod lijkt de verzuilde maatschappij die beide landen / gemeenschap zolang typeerde te weerspiegelen: elke levensbeschouwing krijgt een eigen vak waarin het een erg grote autonomie heeft wat organisatie en inhoud betreft. In Engeland daarentegen is er altijd maar één levensbeschouwelijk vak geweest, dit was tot 1988 het confessioneel christelijke Religious Instruction. Dit ene vak kwam al snel onder druk te staan toen de maatschappij in toenemende mate pluralistisch en seculier werd. Naast de grote groep christenen doken nu namelijk ook grote groepen andersgelovigen en ongelovigen op. Door de typisch Engelse flexibele organisatie van het vak kon het relatief snel en makkelijk evolueren naar het niet-confessionele en multireligieuze vak dat het vandaag is. Het systeem in Nederland en Vlaanderen stond daarentegen niet zo snel onder druk van de gewijzigde maatschappelijke omstandigheden. Het bood immers de mogelijkheid aan verschillende levensbeschouwelijke groepen om in het systeem opgenomen te worden en hun eigen levensbeschouwelijk onderwijs te organiseren.

We kunnen concluderen dat het confessioneel levensbeschouwelijk onderwijs in Nederland en Vlaanderen tot nu stand hield door de verzuilde organisatie van het levensbeschouwelijk onderwijs. Hierdoor was de druk van de maatschappelijke veranderingen in de tweede helft van de 20e eeuw minder groot op het levensbeschouwelijk onderwijs. In Engeland zorgden deze veranderde omstandigheden wel voor een hervorming van het levensbeschouwelijk onderwijs. Recent wordt nu ook in Nederland en Vlaanderen voor verandering gepleit. In Nederland werd dit gedeeltelijk verwezenlijkt. In Vlaanderen zal de toekomst uitwijzen hoelang de verzuilde reflex in het levensbeschouwelijk onderwijs nog stand kan houden?

Bibliografie

Akkermans, P.W.C. "De Juridische Vormgeving Van De Onderwijsverzuiling." In Verzuiling in Het Onderwijs. Actuele Verklaringen En Analyse, edited by Anne Bert Dijkstra, Jaap Dronkers and Roelande Hofman, 57-83. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1997.
Alberts, Wanda. Integrative Religious Education in Europe: A Study-of-Religions Approach. Göttingen: Hubert & Co., 2007.
Baldewijns, E., and C. Moors. "Ontwerp Van Bijzonder Decreet Betreffende De Autonome Raad Van Het Gemeenschapsonderwijs." edited by Commissie van Onderwijs en Vorming, 1988.
Barnes, Philip L. . "Ninian Smart and the Phenomenological Approach to Religious Education." Religion 30 (2000): 315-332.
Bates, Dennis. "Christiaity, Culture and Other Religions (Part 1): The Study of World Religions in English Education." British Journal of Religious Education 17, no. 1 (1994): 5-18.
________. "Christianity, Culture and Other Religions (Part 2): F H Hilliard, Ninian Smart and the 1988 Education Reform Act." British Journal of Religious Education 18, no. 2 (1996): 85-102.
Bauer, Raoul. De Lage Landen. Tielt: Lannoo, 1994.
Beckers, Kurt. "Ncz: Het Paard Van Troje?" De Geusmei 2011, 4.
Bertram-Troost, Gerdien, Siebren Miedema, Ina Ter Avest, and Cok Bakker. "Dutch Pupils' Views on Religion in School and Society - Report on a Quantitative Reasearch." In Teenagers' Perspectives on the Role of Religion in Their Lives, Schools and Societies, edited by Pille Valke, Gerdien Bertram-Troost, Markus Friederici and Céline Béraud, Religious Diversity and Education in Europe [7], 221-260. Münster: Waxmann, 2009.
Bertram-Troost, Gerdien, and Kevin O'Grady. "Religion in England and the Netherlands: A Comparative Account of Young People's Views and Experiences." In Encountering Religious Pluralism in School and Society. A Qualitative Study on Teenage Perspectives in Europe, edited by Thorsten Knauth, Dan-Paul Jozsa, Gerdien Bertram-Troost and Julia Ipgrave, Religious Diversity and Education in Europe [5]. Münster: Waxmann, 2008.
Blom, J.H.C., and E. Lamberts. Geschiedenis Van De Nederlanden. Baarn: HB uitgevers, 2004.
Boersma, Paul, Henri Dors, Chris Hermans, Rob Tielman, and Hans Hooghoff. Sociaal-Ethische Oriëntatie. Leren Deelnemen Aan Een Democratische En Levensbeschouwelijk Pluriforme Samenleving. Kernleerplan Algemeen Deel Vernieuwde 2e Fase. Enschede: Studiecentrum voor Leerplanontwikkeling, 1999.
Boulez, Mario. "Het Vak Ncz Heeft Toekomst." De Geusmaart 2010.
Buitenwerf-van der Molen, Mirjam Fokeline. "God Van Vooruitgang : De Popularisering Van Het Modern-Theologische Gedachtegoed in Nederland (1857-1880)." Doctoral Thesis, Leiden University, 2007.
Centraal Bureau voor de Statistiek. "Schoolgrootte; Onderwijssoort En Levensbeschouwelijke Grondslag." Den Haag / Heerlen, 2011.
Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding. Ben Ik Een Migrant? De Geschiedenis Van Onze Migraties 2009.
Cliteur, Paul. "Zin En Onzin Van Levensbeschouwelijke Vorming." In Religie in Het Onderwijs. Zekerheden En Onzekerheden Van Levensbeschouwelijke Vorming, edited by Siebren Miedema, 33-54. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema, 2006.
Copley, Terence. Teaching Religion. Sixty Years of Religious Education in England and Wales. Exeter: University of Exeter Press, 2008.
Davie, Grace. "Believing without Belonging: Is This the Future of Religion in Britain?" Social Compass 37, no. 4 (1990): 455-469.
DCSF. Faith in the System. The Role of Schools Wih a Religious Character in English Education and Society, 2007.
De Federale Financiering Van De Bedienaren Der Erediensten En De Afgevaardigden Van De Centrale Vrijzinnige Raad. Verslag Van De Commissie Van Wijzen. 2005-2006.
"De Grondwet Van Het Federale België." 2007.
De Gucht, Jean-Jacques , Sven Gatz, Luckas Van Der Taelen, Marleen Vanderpoorten, and Herman Schueremans. "Voorstel Van Decreet Houdende Wijziging Van Het Artikel 55 Van Het Decreet Van 31 Juli 1990 Betreffende Het Onderwijs- I I, Wat De Vakken Godsdienst En Niet-Confessionele Zedenleer Betreft." edited by Vlaams Parlement, 07-07-2010.
de Lange, Jaap, and Pieter Boersema. Studiedag Protestants-Evangelisch Godsdienstonderwijs. De Toekomst Van De Levensbeschouwelijke Vakken En Het Pego in Het Officieel Onderwijs - Een Bezinning Op Verschillende Maatschappelijke Ontwikkelingen En Hun Weerslag Op Het Godsdienstonderwijs. 07-04-2011.
"De Visie Van De Inspecteurs-Adviseurs over De Samenwerking Tussen De Levensbeschouwelijke Vakken. Beperkte Visietekst", http://www.ond.vlaanderen.be/inspectie/lbv/default.htm (accessed 15-07-2011).
"Debat over Eenheidsvak Levensbeschouwing", http://www.dewereldmorgen.be/blog/ineffable/2011/05/09/debat-over-eenhe… (accessed (22-07-2011)).
Devuyst, Luc. "Oorsprong En Evolutie Van De Levensbeschouwelijke Vakken in Het Belgisch Onderwijs." In De Toekomst Van De Levensbeschouwelijke Vakken. De Eerste Stappen Naar De Gelijkberechtiging: 50 Jaar Schoolpact, edited by Luc Devuyst and Christophe Van Waerebeke, 33-48. Brussel: VUB Press, 2010.
DfCSF. Guidance on the Duty to Promote Community Cohesion, 2007.
DfE, and National Statistics. Schools, Pupils and Their Characteristics, 2010.
Didactische Uitgangspunten Labyrint, Derde Druk. Baarn, 2009.
Dronkers, J. , A. B. Dijkstra, and R. H. Hofman. "Waarom Blijft De Onderwijsverzuiling Bestaan?" In Verzuiling in Het Onderwijs. Actuele Verklaringen En Analyse, edited by Anne Bert Dijkstra, Jaap Dronkers and Roelande Hofman, 11-30. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1997.
du Pré, Raoul. "Godsdienst Mogelijk Examenvak." Volkskrant18-01-2002.
Earl, Mary M. . "Modernity, Ethics and Religious Education in Contemporary Britain." Journal of Beliefs & Values 31, no. 3 (2010): 271-282.
"Education Act." 2002.
"Education Reform Act." 1988.
"Eenheid of Diversiteit? Een Vergelijkende Studie Van De Leerplannen Van De Levensbeschouwelijke Vakken in Vlaanderen", http://www.kuleuven.be/thomas/algemeen/actualiteit/visie/leerplannen/ee… (accessed 15-07-2011).
Eggerickx, Sonja. "Weg Met De Schoolvrijheid?" De Standaard24-03-2011.
"Elementary Education Act 1870." 1870.
Erkende Instantie. Leerplan Rooms-Katholieke Godsdienst Voor Het Secundair Onderwijs in Vlaanderen. Brussel: Licap, 1999.
Eurydice. Organisatie Van Het Onderwijssysteem in Nederland. European Commission, 2008/09.
________. Organisatie Van Het Onderwijssysteem in De Vlaamse Gemeenschap Van België. European Commission, 2009/2010.
________. National System Overviews on Education Systems in Europe and Ongoing Reforms. United Kingdom - England 2010. European Commission, 2010.
________. Organisation of the Education System in the United Kingdom - England, Wales and Northern-Ireland 2009/2010. European Commission, 2010.
Executief van de Moslims van België, "Historiek Nederlandstalig Islamonderwijs in België" http://www.embnet.be/Enseignement/NederlandstaligeGemeenschap/Historiek….
"Gemeenschapsonderwijs Wil Godsdienstles Vervangen Door 'Levensbeschouwelijk Vak'." De Morgen22-11-2010, 2.
Gilliard, Derek. "Agreed Syllabuses 1944-1988: Changing Aims - Changing Content?" (1991). www.educationengland.org.uk/articles/10agreed.html.
"Grondwet Voor Het Koningrijk Der Nederlanden ". 1848.
"Grondwet Voor Het Koningrijk Der Nederlanden ". 1917.
Hayward, Mary, "A Brief History of Shap" www.shapworkingparty.org.uk (accessed 26-03-2011).
Hemmink, Gundalyn , Christine van der Mars, and Marco Otten. "Een Humanistisch Perspectief Op Levensbeschouwelijke Lesmethoden." Tijdschrift voor Humanistiek 36, no. 9 (2008): 41-47.
"Het Schoolpact? Een Omwenteling." Het volksbelang02-04-1960, 1-2.
Howarth, Roger. "The Impact of the Education Reform Act on New Agreed Syllabuses of Religious Education." British Journal of Religious Education 13, no. 3 (1991): 162-167.
HVO, Stichting Pedagogisch Studiecentrum. Duurzaam Hvo. Strategisch Plan 2003-2007. Utrecht, 2003.
Jackson, Robert. Rethinking Religious Education and Plurality. Issues in Diversity and Pedagogy. Abingdon: RoutledgeFalmer, 2004.
Jackson, Robert, and Kevin O'Grady. "Religions and Education in England. Social Plurality, Civil Religion and Religious Education Pedagogy." In Religion and Education in Europe. Developments, Contexts and Debates, edited by Robert Jackson, Siebren Miedema, Wolfgang Weisse and Jean-Paul Willaime, Religious Diversity and Education in Europe [3], 181-202. Münster: Waxmann, 2007.
Karsten, Sjoerd. "Verzuiling Als Sociaal En Politiek Verschijnsel." In Verzuiling in Het Onderwijs. Actuele Verklaringen En Analyse, edited by Anne Bert Dijkstra, Jaap Dronkers and Roelande Hofman, 33-56. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1997.
Kay, William. "Presentation and Problem Inventory: Religious Education in Great Britain." In Religious Education in Great-Britain, Sweden and Russia. Presentations, Problem Inventories and Commentaries, edited by Edgar Almén and Hans Christian Øster, 12-59. Linköping: Linköping University Electronic Press, 2000.
Kay, William , and Leslie J. Francis. "Religious Education and School Assembly in England and Wales: What Do Religious Minorities Think?" In Towards Religious Competence. Diversity as a Challenge for Education in Europe, edited by Hans-Günter Heimbrock, Christoph Th. Scheilke and Peter Schreiner, 117-128. Münster: Lit Verleg, 2001.
"Labyrint - Herziene Derde Editie", www.labyrintonline.nl/informatie/index.asp.
Lankshear, David W. . "Religious Education in England and Wales." In Religious Education in Europe. Situations and Current Trends in Schools, edited by Elza Kuyk, Roger Jensen, David Lankshear, Elisabeth Löh Manna and Peter Schreiner, 217-223. Oslo: IKO Publishing House, 2007.
"Leerplannen Ncz", http://www.ribz.be/index.php?option=com_content&view=article&id=98&Item… (accessed 20-02-2011).
Lijphart, Arend. "Consociational Democracy." World Politics 21, no. 2 (1969): 207-225.
"Loi Organique De L'instruction Primaire Du 23 Septembre 1842." 1842.
Loobuyck, Patrick. "Hoe De Nieuwe Vlaamse Ongeletterdheid Bestrijden." De Morgen23-11-2010, 14.
Loobuyck, Patrick, and Leni Franken. "Het Schoolpactcompromis in Vraag Gesteld: Pleidooi Voor Een Nieuw Vak over Levensbeschouwingen En Filosofie in Het Vlaams Onderwijs." T.O.R.B. 1-2 (2009-2010): 44-64.
________. "Religious Education in Belgium: Historical Overview and Current Debates." In Religious Education in a plural, secularised Society, edited by Leni Franken and Patrick Loobuyck. München: Waxmann, 2011.
Magits, Michel. "De Evolutie Van Het Niet-Confessioneel Levensbeschouwelijk Onderricht in België. Een Vrijzinnig Humanistische Visie." In Godsdienst En Levensbeschouwing in Het Onderwijs - Godsdiensonderrig Op Skool, edited by Hildegard Warnink, 83-104. Leuven: Uitgeverij Peeters, 2003.
________. "De Trein Der Traagheid of De Lange Weg Naar De Erkenning Van De Vrijzinnig-Humanistische Levensbeschouwing." In De Toekomst Van De Levensbeschouwelijke Vakken. De Eerste Stappen Naar Gelijkberechtiging: 50 Jaar Schoolpact, edited by Luc Devuyst and Christophe van Waerebeke, 25-32. Brussel: VUB Press, 2010.
Mentink, D. "Historische Achtergrond." http://www.gvoenhvo.nl/pers-en-publicaties.html [accessed 28-06-2011].
Metselaar, Dick, "Vak Levensbeschouwing Indoktrineert" http://verlichtingshumanisten.web-log.nl/humanistische_denktank/2008/08….
Meuleman, Elisabeth, "Eenheidsvak 'Burgerschap, Filosofie En Levensbeschouwing', Als Antwoord Op Ondermaats Burgerschap Vlaamse Scholieren" http://www.groen.be/actualiteit/Nieuwsflash-eenheidsvak-burgerschap-fil… (accessed 22-06-2011).
Miedema, Siebren. "Levensbeschouwelijk Onderwijs: Noodzaak of Noodlottig?" In Religie in Het Onderwijs. Zekerheden En Onzekerheden Van Levensbeschouwelijk Vorming, edited by Siebren Miedema, 7-15. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema, 2006.
Miedema, Siebren, and Gerdien Bertram-Troost. "Democratic Citizenship and Religious Education: Challenges and Perspectives for Schools in the Netherlands." British Journal of Religious Education 30, no. 2 (2008): 123-132.
"Mieke Van Hecke Kondigt Bijsturing Katholieke Godsdienstlessen Aan", http://www.kerknet.be/actua/nieuws_detail.php?nieuwsID=96297 (accessed (22-07-2011)).
Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap. Kerndoelen Basisvorming. 1998-2003.
Noordink, Han, and Gerard Rozing. Concretisering Van De Kerndoelen Mens En Maatschappij. Kerndoelen Voor De Onderbouw Vo. Enschede: Stichting Leerplanontwikkeling, 2007.
Ofsted. National Curriculum Citizenship: Planning and Implementation 2002/03. 2003.
________. Making Sense of Religion. Ofsted, 2007.
________. Transforming Religious Education. Ofsted, 2010.
Onderbouw-VO. Wat Moet En Mag in De Onderbouw. 2006.
Ornelis, Frank. "De Identiteit Van Het Gemeentelijk En Provinciaal Onderwijs." T.O.R.B. 4 (2001-2002): 281-303.
Pauli, Walter. "Een Buis Voor Het Vlaamse Onderwijs. Internationaal Onderzoek: Scholieren Scoren Barslecht Op Democratische Attitudes." De Morgen22-11-2010, 6-7.
Pépin, Luce. Teaching About Religions in European School Systems. Policy Issues and Trends Nef Initiative on Religion and Democracy in Europe. London: Alliance Publishing Trust, 2009.
Pollefeyt, Didier. "Wat Is Er Wollig Aan De Christelijke Traditie?" De Standaard23-03-2011, 29.
QCA. Education for Citizenship and the Teaching of Democracy in Schools. Final Report of the Advisory Group on Citizenship. Londen, 1998.
________. Citizenship. Programme of Study for Key Stage 3 and Attainment Target. 2007.
________. Citizenship. Programme of Study for Key Stage 4. 2007.
QCA, and DfE. Religious Education. The Non-Statutory National Framework, 2004.
QCDA. Religious Education. Programme of Study (Non-Statutory) for Key Stage 3 and Attainment Targets. 2007.
________. Religious Education. Programme of Study (Non-Statutory) for Key Stage for and Years 12 and 13. 2007.
Raad van State. "Voorstel Van Decreet Houdende Wijziging Van Het Artikel 55 Van Het Decreet Van 31 Juli 1990 Betreffende Het Onderwijs- I I, Wat De Vakken Godsdienst En Niet-Confessionele Zedenleer Betreft - Advies Van De Raad Van State." edited by Vlaams Parlement, 25-03-2011.
Rath, Jan, and Astrid Meyer. "Ruimte Voor Islamitisch Godsdienstonderwijs Op Openbare Scholen." Migrantenstudies 10, no. 1 (1994): 33-53.
Religie in Het Onderwijs. Zekerheden En Onzekerheden Van Levensbeschouwelijke Vorming. Edited by Siebren Miedema. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema, 2006.
Religious Education in English Schools: Non-Statutory Guidance 2010. 2010.
"Schools Standard and Framework Act ". 1998.
"Schoolwet 1806: Algemeene Schoolorde." In Verzameling Van Wetten Betrekkelijk Het Lager Onderwijs in Zuid Holland. Gorinchem: J. Noorduyn en Zoon, 1846.
"Schoolwet 1806: Reglement Voor Het Lager Schoolwezen En Onderwijs." In Verzameling Van Wetten Betrekkelijk Het Lager Onderwijs in Zuid Holland. Gorinchem: J. Noorduyn en Zoon, 1846.
Schreiner, Peter. "Religious Education in the European Context." In Religious Education in Europe. Situation and Current Trends in Schools, edited by Elza Kluyk, Roger Jensen, David Lankshear, Elisabeth Löh Manna and Peter Schreiner, 9-16. Oslo: IKO Publishing House, 2007.
"The Shap Working Party Report September 1971 World Religions in Education." Learning for Living 11, no. 3 (1972): 6-11.
Siongers, Jessy. Vakoverschrijdende Thema's in Het Secundair Onderwijs. Op Zoek Naar Een Maatschappelijke Consensus. Brussel: Vrije Universiteit Brussel, 2000.
"Stellingen Van Politici." In Godsdienst En Levensbeschouwing in Het Onderwijs - Godsdiensonderrig Op Skool, edited by Hildegard Warnink, 109-110. Leuven: Uitgeverij Peeters, 2003.
Stichting Leerplanontwikkeling, "Jonge Burgers" http://jongeburgers.slo.nl.
"Structurele Organisatie Voet. Historiek", http://www.g-o.be/sites/portaal_nieuw/subsites/nieuwevoet/voet2010/Page….
Struik, L A. Katholiek Onderwijs in De Tijd Van Willem I Tot Paars. Oegstgeest: Colomba, 1998.
Sturm, Johan, Leendert Groenendijk, Bernard Kruithof, and Julialet Rens. "Educational Pluralism - a Historical Study of So-Called 'Pillarization' in the Netherlands, Including a Comparison with Some Developments in South African Education." Comparative Education 34, no. 3 (1998): 281-297.
Swann Report. Education for All. London: Her Majesty's Stationery Office 1985.
Ter Avest, Ina, Cok Bakker, Gerdien Bertram-Troost, and Siebren Miedema. "Religion and Education in the Dutch Pillarized and Post-Pillarized Educational System: Historical Background and Current Debates." In Religion and Education in Europe. Developments, Contexts and Debates, edited by Robert Jackson, Siebren Miedema, Wolfram Weisse and Jean-Paul Willaime, Religious Diversity and Education in Europe [3], 203-219. Münster: Waxmann, 2007.
Ter Avest, Ina, Gerdien Bertram-Troost, and Siebren Miedema. "Religious Education in a Pillarised and Postsecular Age in the Netherlands." In Religious Education in a plural, secularised Society, edited by Leni Franken and Patrick Loobuyck. München: Waxmann, 2011.
Ter Avest, Ina, Gerdien Bertram-Troost, Anneke van Laar, Siebren Miedema, and Cok Bakker. "Religion in the Educational Lifeworld of Students: Results of a Dutch Qualitative Study." In Encountering Religious Pluralism in School and Society. A Qualitative Study of Teenage Perspectives in Europe, edited by Thorsten Knauth, Dan-Paul Jozsa, Gerdien Bertram-Troost and Julia Ipgrave, Religious Diversity and Education in Europe [5]. Münster: Waxmann, 2008.
Tyssens, Jeffrey. "Onderwijsconflict En -Pacificatie Vanuit Een Comparatief Perspectief: België, Nederland, Frankrijk." In Het Schoolpacht Van 1958. Ontstaan, Grondlijnen En Toepassing Van Een Belgisch Compromis - Le Pacte Scolaire De 1958. Origines, Principes Et Apllication D'un Compromis Belge, edited by Els Witte, Jan De Groof and Jeffrey Tyssens, 39-86. Brussel-Leuven: VUBPress-Garant, 1999.
________. "Hegemonie, Gesloten of Open Pluralisme. Een Historisch Perspectief Op Onderwijs En Levensbeschouwing in België." In Kleur(En) (Be)Kennen, edited by Hans van Crombrugge and Nancy Vansieleghem, 33-52. Gent: Academia Press, 2003.
United Nations. United Nations. International Migration 2006.
Uyttebrouck, André. "Vrijdenkers En Schoolstrijd." In 200 jaar vrijzinnigheid in België, edited by Centre d'Action Laïque, 53-58. Charleroi, 1989.
Van den Broeck, Gretel "Interview: Vlaams Minister Vanderpoorten over Godsdienst En Onderwijs. Godsdienst En Zedenleer Onder Één Hoed." De Standaard19-12-2001.
van der Burg, Wibren "Gelijke Zorg En Respect Voor De Gelovige Burger – Een Inclusief-Vrijzinnige Schets." In Scheiding Van Kerk En Staat of Actief Pluralisme?, edited by P de Hert, 187-204. Antwerpen: Intersentia, 2007.
van Eijl, Corrie Migratie in Nederland. Verslag Vooronderzoek Website Migratiegeschiedenis. Amsterdam, 2006.
VDL, VGL, and PSC HVO. Pleidooi Voor Een Landelijke Invoering Van Het Vak Levensbeschouwing Op Alle Middelbare Scholen in Nederland. 2002.
Verbeeck, Bengt. "Neutraal En Toch Divers. Een Te Moeilijke Evenwichtsoefening Voor Het Onderwijs in Vlaanderen?" Tijdschrift voor Humanistiek 9, no. 36 (2008): 11-21.
Verstegen, Raf. "Godsdienst En Levensbeschouwing in Het Onderwijs in België." In Godsdienst En Levensbeschouwing in Het Onderwijs - Godsdiensonderrig Op Skool, edited by Hildegard Warnink, 11-32. Leuven: Uitgeverij Peeters, 2003.
Veugelers, Wiel, Mechtild Derriks, and Ewoud de Kat. "Aandacht Voor Geestelijke Stromingen in Het Openbaar Onderwijs." Amsterdam: Instituut voor de lerarenopleiding, 2004.
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. Statistisch Jaarboek Van Het Vlaams Onderwijs. Schooljaar 2009-2010. Brussel, 2011.
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming, and Agentschap voor Kwaliteitszorg in Onderwijs en Vorming. Voet @ 2010. Nieuwe Vakoverschrijdende Eindtermen Voor Het Secundair Onderwijs. Brussel, 2010.
Vlaamse Onderwijsraad - Algemene Raad. Een Nieuw Vak over Ethiek En Levensbeschouwing in Het Officieel Onderwijs: 'Levensbeschouwelijke Oriëntatie'. Brussel, 2003.
Vreeburg, Bruno. "Identiteit En Het Verschil. Levensbeschouwelijke Vorming En Het Nederlands Voortgezet Onderwijs." Universiteit van Amsterdam, 1993.
Vroom, Henk. "Vijf Redenen Voor Religie in Het Onderwijs." In Religie in Het Onderwijs. Zekerheden En Onzekerheden Van Levensbeschouwelijke Vorming, edited by Siebren Miedema, 55-69. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema, 2006.
Warnink, Hildegard. "Godsdienst En Levensbeschouwing in Het Onderwijs, Een Actueel Vraagstuk in Vlaanderen En Zuid-Afrika." In Godsdienst En Levensbeschouwing in Het Onderwijs - Godsdiensonderrig Op Skool, edited by Hildegard Warnink, 1-9. Leuven: Uitgeverij Peeters, 2003.
Westerman, Wim. Ongewenste Objectiviteit. Onderwijs in Geestelijke Stromingen in Historisch En Vergelijkend Perspectief. Kampen: Uitgeverij Kok, 2001.
________. "Burgerschapskunde Inclusief Intercultureel Onderwijs En Levensbeschouwelijk Onderwijs." In Religie in Het Onderwijs, edited by Siebren Miedema, 113-127. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema, 2006.
"Wet Op Het Basisonderwijs." 1985.
"Wet Op Het Voortgezet Onderwijs." 2011.
"Wet Van 14 Februari 1963, Tot Regeling Van Het Voortgezet Onderwijs." 1963.
"Wijs Worden", www.damon.nl/wijsworden/wijs-worden/leerlingen.
Zoontjens, P. J. J. . "Bijzonder En Openbaar Onderwijs." In Recht En Religie, Bijzonder Nummer, edited by Ton Bertens and e.a., 59-68. Nijmegen: Ars Aequi, 2003.