Continuïteit of kloof tussen het basisonderwijs en het secundair onderwijs? - Een sprong in het ongekende...
Dicht de kloof, een brug te ver?
Over de overgang van basis- naar secundair onderwijs is al veel geschreven en nog meer gesproken. Verloopt die overgang echter wel zo vlot als we denken, willen en hopen? Of spreken we beter over die beruchte en geduchte overstap waar jaarlijks een heleboel leerlingen zich aan wagen? Is er met andere woorden sprake van een kloof of continuïteit tussen het basisonderwijs en het secundair onderwijs?
Hoog tijd dus om dit eens onder de loep te nemen…
Aan de hand van een uitgebreide literatuurstudie kon reeds het betreurenswaardige besluit getrokken worden dat er wel degelijk sprake was van een kloof tussen beide onderwijsniveaus. Toch eindigde het onderzoek daar lang nog niet, want een aantal artikels waren erg hoopvol. Ja, er is licht aan het einde van de onderwijstunnel. En dat licht, daar lag het doel, de eindbestemming van dit afstudeeronderzoek.
Zo’n besluit brengt wel wat vragen met zich mee. Onder andere de waaromvraag stak hierbij de kop op alsook vragen als ‘Waaraan is deze kloof te wijten?’ en ‘Op welk vlak situeert deze kloof zich?’. Aan de hand van een tweedelig onderzoek werd getracht antwoorden, of op z’n minst inzichten uit verscheidene invalshoeken, op deze vragen te bieden. Het onderzoeksgebied werd voornamelijk toegespitst op de twee onderwijsvakken Nederlands en aardrijkskunde. Toch werd soms ook ruimer gekeken en een breder en algemener beeld gevormd. Hierdoor werd het onderzoeksgebied soms verder opengetrokken naar onderwijs algemeen en dus niet vakgebonden.
Het eerste luik van het praktisch onderzoek is voornamelijk een vergelijkende studie. Hierbij werden verschillende bronnen, die tevens de bron van het onderwijs vormen, met elkaar vergeleken. Het draait hierbij dus om de eindtermen en leerplannen van lager en secundair onderwijs voor de vakken Nederlands en aardrijkskunde/WO Ruimte en dit over de verschillende onderwijsnetten heen.
Hieruit bleek dat zowel leerplannen basisonderwijs als die van het secundair onderwijs vaak heel uitgebreid zijn en een ruime interpretatie van de eindtermen omvatten. Er dient gestreefd te worden naar meer uniformiteit wat een betere aansluiting van de leerplannen van de verschillende onderwijsnetten van zowel basis- als secundair onderwijs als gevolg kan hebben. Ook werden in de leerplannen Nederlands duidelijke hiaten vastgesteld wat betreft de (hoeveelheid van de) gehanteerde vakterminologie zowel tussen beide onderwijsniveaus als tussen de verschillende onderwijsnetten.
Theorie is natuurlijk maar theorie en dus een eenzijdige bron. Wie aan onderwijs denkt, denkt ook aan praktijk. Om die reden werd er voor het tweede luik van het praktisch onderzoek een interview en twee grootschalige enquêtes opgesteld.
Het interview was gericht aan personen die nauw betrokken waren bij de opstart, het verloop en de evaluatie van een aantal proeftuinprojecten waar men geconfronteerd werd met die kloof tussen beide onderwijsniveaus. Deze gaven weer een andere en algemenere kijk op de bestaande kloof. Interessant hierbij is ook om te lezen hoe zij met die kloof omgingen en welke concrete acties werden ondernomen om deze te verkleinen.
De enquêtes waren dan weer bedoeld voor leerlingen van het eerste jaar van de eerste graad secundair onderwijs en voor leerkrachten die lesgaven in dat eerste middelbaar of het zesde leerjaar van het basisonderwijs.
Beide enquêtes dienden online ingevuld te worden en konden daardoor verstuurd worden naar verscheidene scholen verspreid over heel Vlaanderen. Dit leverde een groot cijfer aan deelnemers op wat de resultaten een realistischer karakter geven waardoor ze een echte meerwaarde zijn in dit afstudeeronderzoek.
Uit die resultaten bleek dat vele leerkrachten van zowel basis- als secundair onderwijs het woord kloof in de mond namen en dit voor zowel Nederlands, aardrijkskunde (WO Ruimte) als algemeen (niet vakgebonden). Men schreef deze kloof voornamelijk toe aan de leerplannen en de structuur van beide onderwijsniveaus. Algemeen worden ook wel het gebrek aan communicatie en het leren leren en plannen vernoemd.
Opmerkelijk was dat de ondervraagde leerlingen niet snel spraken van een kloof, maar wel aangaven dat het in het begin een hele aanpassing vergde en hard werken was. Ook zij gaven leren leren en plannen aan als struikelblok.
Het beste bleef echter bewaard tot laatst, want in het laatste hoofdstuk worden concrete ‘acties’, zowel groot- als kleinschalig, beschreven die de bestaande kloof kunnen verkleinen en een vlottere overgang tussen basis- en secundair onderwijs kunnen teweegbrengen. Deze acties zijn onderverdeeld in drie categorieën: ‘Communicatie over de niveaus en de netten heen’, ‘Afstemmen van de leerstof op elkaar en op de eindtermen’ en tot slot ‘Algemene bouwstenen van een brug naar de overkant’.
Het einddoel van dit afstudeeronderzoek lag, zoals eerder vermeld, aan het einde van de onderwijstunnel, waar een hoopvol licht flakkerde. Het einde van deze tunnel is hiermee echter niet bereikt. Aan onderwijs is dan ook geen einde, onderwijs stopt niet. Ons onderwijslandschap is geen statisch geheel, maar net een heel dynamisch gegeven. Het einde is niet bereikt, maar wel is hiermee een hoopvolle bron van licht gevonden…
De hoop is gevestigd op het feit dat die bron van licht die is gevonden met dit onderzoek inspirerend mag zijn voor degene die ook met deze kloof tussen het basisonderwijs en het secundair onderwijs inzitten en die ook de ambitie in zich hebben om deze kloof te verkleinen.
Elk jaar opnieuw wagen zich weer een heleboel leerlingen aan de sprong in het ongekende. Laten we samen, met z’n allen, een brug slaan tussen deze beide onderwijsniveaus zodat onze leerlingen zich niet meer aan de sprong over deze kloof moeten wagen, maar dat ze met hun rugzak vol talenten over onze brug kunnen stromen. De woorden ‘we’ en ‘onze’ zijn hierbij zeer bewust gekozen vermits een open communicatie, meer overleg en voornamelijk samenwerking cruciale factoren zijn voor het verkleinen van de bestaande kloof. We zullen de handen in elkaar moeten slaan en dit zowel over de verschillende niveaus als over de verschillende netten heen.
De drijfveer blijft dan ook: samen bouwen aan een brug naar de overkant, accent op continuïteit!
Bibliografie
10 Bibliografie
10.1 Literatuur
BOGAERTS, I., VANDERMARLIERE, L., Onderwijs- en Zorgbeleid s5 LSO-301 AV/VV, cursus KHLeuven (onuitg.), 2011, 121 pagina’s.
COPPIN, B., HALSBERGHE, E., VAN HERZEELE, M., VAN DEN STEEN, L., Aanpak bij leerstoornissen op school en thuis – STICORDI-maatregelen, Francine Philips, De Pinte, 2011, 82 pagina’s.
LEERPLANCOMMISSIE GO! ONDERWIJS VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Leerplan Nederlands Basisonderwijs, 1998, 234 pagina’s.
ONDERWIJSSECRETARIAAT VAN DE STEDEN EN GEMEENTEN VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP VZW, OVSG – Leerplan Wereldoriëntatie – Deelleerplan Ruimte, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 1997, 51 pagina’s.
ONDERWIJSSECRETARIAAT VAN DE STEDEN EN GEMEENTEN VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP VZW, OVSG – Leerplan Wereldoriëntatie – Deelleerplan Verkeer, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 1997, 36 pagina’s.
ONDERWIJSSECRETARIAAT VAN DE STEDEN EN GEMEENTEN VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP VZW, Leerplan Nederlandse taal deel 1 – Richtsnoer voor de taalopvoeding in de basisschool, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 1998, 104 pagina’s.
ONDERWIJSSECRETARIAAT VAN DE STEDEN EN GEMEENTEN VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP VZW, Leerplan Nederlands taal deel 2 – Lezen in de basisschool, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 1998, 171 pagina’s.
ONDERWIJSSECRETARIAAT VAN DE STEDEN EN GEMEENTEN VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP VZW, Leerplan Nederlandse taal deel 3 – Schrijven in de basisschool, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 1998, 177 pagina’s.
ONDERWIJSSECRETARIAAT VAN DE STEDEN EN GEMEENTEN VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP VZW, Leerplan Nederlandse taal deel 4 – Luisteren in de basisschool, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 1998, 149 pagina’s.
ONDERWIJSSECRETARIAAT VAN DE STEDEN EN GEMEENTEN VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP VZW, Leerplan Nederlandse taal deel 5 – Spreken in de basisschool, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 1998, 159 pagina’s.
ONDERWIJSSECRETARIAAT VAN DE STEDEN EN GEMEENTEN VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP VZW, Leerplan Nederlandse taal – domeinen taalbeschouwing, strategieën en (inter-)culturele gerichtheid, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 2010, 31 pagina’s.
PEDAGOGISCHE BEGELEIDINGSDIENST GO! ONDERWIJS VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Leerplan gewoon kleuter- en lager onderwijs – Wereldoriëntatie – 2010/3, Pedagogische begeleidingsdienst GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap, 2010, 138 pagina’s.
PEDAGOGISCHE BEGELEIDINGSDIENST GO! ONDERWIJS VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Deelleerplan Taalbeschouwing gewoon kleuter- en lager onderwijs – 2010/1.6, Pedagogische begeleidingsdienst GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap, 2010, 31 pagina’s.
PEDAGOGISCHE BEGELEIDINGSDIENST GO! ONDERWIJS VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Leerplan secundair onderwijs – AV Aardrijkskunde Basisvorming A-stroom eerste graad – 2010/008, Pedagogische begeleidingsdienst GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap, 2010, 36 pagina’s.
PEDAGOGISCHE BEGELEIDINGSDIENST GO! ONDERWIJS VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Leerplan secundair onderwijs – AV Nederlands Basisvorming A-stroom eerste graad – 2010/003, Pedagogische begeleidingsdienst GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap, 2010, 69 pagina’s.
PEDAGOGISCHE BEGELEIDINGSDIENST OVSG VZW, Leerplan Secundair Onderwijs AV Aardrijkskunde eerste graad A-stroom, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 2005, 119 pagina’s.
PEDAGOGISCHE BEGELEIDINGSDIENST OVSG VZW, Leerplan Secundair Onderwijs AV Nederlands eerste graad A-stroom, Onderwijssecretariaat van de Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap, 2010, 67 pagina’s.
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, De perceptie van eindtermen en ontwikkelingsdoelen in het basisonderwijs van leerkrachten en directies, Micheline Scheys - Printor, Zottegem, 2008, 84 pagina’s.
VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK BASISONDERWIJS, Deelleerplan Nederlands Taalbeschouwing, strategieën en (inter-)culturele gerichtheid, Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs, 2010, 21 pagina’s.
VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK BASISONDERWIJS, Deelleerplan Nederlands Luisteren en Spreken, Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs, 2000, 72 pagina’s.
VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK BASISONDERWIJS, Deelleerplan Nederlands Lezen, Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs, 2000, 80 pagina’s.
VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK BASISONDERWIJS, deelleerplan Nederlands Schrijven, Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs, 2000, 80 pagina’s.
VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK BASISONDERWIJS, Leerplan Wereldoriëntatie, Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs, 2010, 96 pagina’s.
VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS, Leerplan Aardrijkskunde eerste graad A-stroom secundair onderwijs, Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs, 2008, 54 pagina’s.
VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS, Leerplan Nederlands eerste graad A-stroom secundair onderwijs, Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs, 2010, 120 pagina’s.
VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, De overgang van het basis- naar het secundair onderwijs – een verkenning, Garant-Uitgevers n.v., Antwerpen, 2008, 195 pagina’s.
10.2 Artikels
BELLAERT, H., ‘Werken in de eerste graad van een zesjarige school’, IVO, jg. 27 (2006), juli/augustus/september, nr. 104, p. 25 – 26.
BORMANS, L., ‘Anders leren én anders kiezen’, internet, Klasse voor Leraren, jg. 19 (2008), april, nr. 184, p. 47, (http://www.klasse.be/archief/proeftuin-anders-leren-en-anders-kiezen/).
COLPIN, H., SOMERS, A., VERSCHUEREN, K., ‘Cahier: een blik op de eerste graad – Overgang basis - secundair vanuit ontwikkelingspsychologisch perspectief’, Nova et Vetera, jg. 85 (2008), februari, nr. 3, p. 134 – 144.
COTEMANS, M., ‘Integratie basisonderwijs - secundair onderwijs in de Lierse situatie – Een voorbeeld uit de praktijk’, IVO, jg. 27 (2006), juli/augustus/september, nr. 104, p. 27 – 30.
DE SMET, D., ‘Naar een continuering van een zorgbrede werking tussen basis- en secundair onderwijs’, De katholieke schoolgids, jg. 60 (2006), augustus, nr. 4, p. 125 – 129.
GRIMONPREZ, S., DE PRETER, G., ‘Cahier: een blik op de eerste graad – De BaSO-fiche, mogelijk instrument bij overgangsbegeleiding BaO-SO’, Nova et Vetera, jg. 85 (2008), februari, nr. 3, p. 114 – 133.
JANSSENS, E., LIPPENS, M., ‘Cahier: een blik op de eerste graad – Een nieuwe proeftuin… Een cyclus van vier jaar BaO-SO?’, Nova et Vetera, jg. 85 (2008), februari, nr. 3, p. 147 – 154.
TIQUET, E., ‘De overgang van het basis- naar het secundair onderwijs’, Basis, jg. 115 (2008), oktober, nr. 17, p. 20.
VAN DAM, W., ‘Over de overgang van lager naar secundair onderwijs – Lang zullen ze leren!’, De katholieke schoolgids, jg. 60 (2006), augustus, nr. 4, p. 121 – 124.
VERRYCKEN, D., ‘BaSO-fiches en samenwerking basis en secundair, ervaringen scholengemeenschap Malle - Zandhoven’, IVO, jg. 27 (2006), juli/augustus/september, nr. 104, p. 39 – 48.
10.3 Internet
(red), De positieve revolutie . Oog voor talent in het onderwijs., internet, 2012-03-29, (http://www.positieve-revolutie.be).
(red), Ik kies voor mijn talent – Radicaal kiezen voor waar je goed in bent, internet, 2012-03-30, (http://ikkiesvoormijntalent.wordpress.com).
(red), Maak gratis je eigen online enquête, internet, 2012-03-19, (http://www.enquetemaken.be).
(red), My Digital Me Junior, internet, 2012-03-29, (http://www.mdmjunior.be).
COPPENS, L., Sticordibank bij de Nieuwsbrief Leren, internet, 2011-12-08, (http://sticordibank.wikispaces.com).
GESUBSIDIEERDE VRIJE BASISSCHOOL VAN HET SINT-JOZEF-KLEIN-SEMINARIE, LVS, internet, 2012-05-21, (http://basis.sjks.be/collie/index.php/lvs).
GO! ONDERWIJS VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Over GO!, internet, 2012-03-20, (http://www.g-o.be/Net_eMagazineHome/Pages/OverGO.aspx).
KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN, Onderwijsvernieuwing: onderzoeken van een onderwijsvernieuwende praktijk, internet, 2011-10-27, (http://molendreef.wikispaces.com/file/view/Onderwijsvernieuwing_rapport…).
KLASSE, Eindtermen nog te weinig gekend, internet, 2012-06-01, (http://www.klasse.be/archief/eindtermen-nog-te-weinig-gekend).
KLASSE, Proeftuin: anders leren en anders kiezen, internet, 2011-12-09, (http://www.klasse.be/archief/proeftuin-anders-leren-en-anders-kiezen).
KLASSE, Proeftuinen, internet, 2011-12-08, (http://www.klasse.be/tvklasse/reeksen/proeftuinen).
KLASSE, Zoekopdracht ‘Kloof basis secundair’, internet, 2011-10-20, (http://www.klasse.be/archief/?s=kloof+basis+secundair&archiefpub%5B0%5D…).
NEDERLANDSE TAALUNIE, Accent op talent, internet, 2011-10-27, (http://taalunieversum.org/onderwijs/termen/term/698).
NEDERLANDSE TAALUNIE, Proeftuinen, internet, 2011-10-27, (http://taalunieversum.org/onderwijs/termen/term/697).
NEDERLANDSE TAALUNIE, Watervaleffect, internet, 2012-06-05, (http://taalunieversum.org/onderwijs/termen/term/493).
ONDERWIJS VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Het onderwijs in Vlaanderen en de situering van het gemeenschapsonderwijs, internet, 2012-03-20, (http://www.g-o.be/sitecollectiondocuments/situeringinvlaanderen.pdf).
ONDERWIJS VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, LOP & Diversiteit – Nieuwsbrief, internet, 2011-12-09, (http://www.g-o.be/sites/portaal_nieuw/SO/Schoolondersteuning/Zorg/diver…).
ONDERWIJSKIEZER, Onderwijsnetten, internet, 2012-03-20, (http://www.onderwijskiezer.be/extra/onderwijsnetten.php?niveau=BUO).
ONDERWIJSKIEZER, Secundair onderwijs (SO), internet, 2011-10-20, (http://www.onderwijskiezer.be/secundair/index.php).
ONDERWIJSSECRETARIAAT VAN DE STEDEN EN GEMEENTEN VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP VZW, OVSG – De gemeente maakt school, internet, 2012-03-20, (http://www.ovsg.be).
PELGRIMS, L., Leerkrachten: overgang van basis- naar secundair onderwijs, internet, 2012-05-01, (http://www.enquetemaken.be/toonenquete.php?id=108155).
PELGRIMS, L., Overgang basisschool naar secundair onderwijs, internet, 2012-05-01, (http://www.enquetemaken.be/toonenquete.php?id=107807).
PROEFTUIN HOUTHALEN, Wat is de proeftuin van de honderd talen(ten) van het kind?, internet, 2011-12-09, (http://www.proeftuin.degriffel-hh.be).
SCHOLENGEMEENSCHAP KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEUVEN, Proef-tuin, van studie tot beroep, internet, 2011-10-27, (http://www.ksleuven.be/Projecten/ProefTuinVanStudieTotBeroep/ProefTuinV…).
SMET, P., Mensen doen schitteren – eerste oriëntatienota hervorming secundair onderwijs, internet, 2010-09-14, (http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2010/bijlagen/20100913-hervorming-s…).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Algemene info proeftuinen, internet, 2011-12-08, (http://www.ond.vlaanderen.be/proeftuinen/algemeen/default.htm).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Basisonderwijs: definitie eindtermen en ontwikkelingsdoelen, internet, 2012-03-22, (http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/basisonderwijs/faq/definitie-ei…).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, De leerplannen: waar te verkrijgen?, internet, 2012-05-21, (http://www.ond.vlaanderen.be/infolijn/faq/leerplannen).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Evaluatierapport verlengde proeftuinen 2008-2011, internet, 2011-12-08, (http://www.ond.vlaanderen.be/proeftuinen/netwerking%20en%20vorming/Eval…).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Evenementen en publicaties, internet, 2011-10-27, (http://www.ond.vlaanderen.be/proeftuinen/sbk_wpl/default.htm).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Forum onderwijsvernieuwing – 42 Praktijkverhalen, internet, 2011-12-08, (http://www.vlaanderen.be/nl/publications/detail/proeftuinen-innovatie-f…).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Lager onderwijs – Nederlands – Eindtermen, internet, 2012-03-26, (http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/basisonderwijs/lager-onderwijs/…).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Lager onderwijs – Nederlands – Uitgangspunten, internet, 2012-03-26, (http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/basisonderwijs/lager-onderwijs/…).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Lager onderwijs – Wereldoriëntatie – Eindtermen, internet, 2012-03-28, (http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/basisonderwijs/lager-onderwijs/…).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Lager onderwijs – Wereldoriëntatie – Uitgangspunten, internet, 2012-03-28, (http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/basisonderwijs/lager-onderwijs/…).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, LVS Leerlingvolgsysteem CITO-Vlaamse versie, internet, 2012-05-21, (http://www.ond.vlaanderen.be/toetsenvoorscholen/LVS/index.asp).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Onderwijsaanbod – Waar kan ik studeren – Basisscholen, internet, 2012-03-28, (http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/lijst.asp?hs=211).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Onderwijsaanbod – Waar kan ik studeren – Secundaire scholen, internet, 2012-03-28, (http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/lijst.asp?hs=311).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Onderwijsnetten en overkoepelende organisaties, internet, 2012-03-20, (http://www.ond.vlaanderen.be/sites/netten-organisaties.htm).
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING, Proeftuinen per inhoudelijk thema, internet, 2011-12-08, (http://www.ond.vlaanderen.be/proeftuinen/projecten/proeftuinthemas.htm).
VLAAMS SECRETARIAAT VAN HET KATHOLIEK ONDERWIJS, VSKO – Vlaams Secretariaat van het Katholiek Onderwijs, internet, 2012-03-20, (http://www.vsko.be/portal/page?_pageid=1510,1&_dad=portal&_schema=PORTAL).
VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK BASISONDERWIJS, VVKBaO – Katholiek Basisonderwijs – Inspiratie door verbondenheid, internet, 2012-03-20, (http://www.vvkbao.be).
VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS, VVKSO – Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs, internet, 2012-03-20, (http://www.vvkso.be).
VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Probleemverkenning, internet, 2011-10-22, (http://www.vlor.be/publicaties/probleemverkenningen).
VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Wijs beleid door overleg, internet, 2011-10-21, (http://www.vlor.be).
VLAAMSE OVERHEID, Onderwijsnetten en -koepels, internet, 2012-03-20, (http://www.vlaanderen.be/servlet/Satellite?c=Solution_C&cid=10905094857…).
VLAAMSE OVERHEID, Proeftuinen in het onderwijs, internet, 2011-10-27, (http://www.vlaanderen.be/servlet/Satellite?c=Solution_C&cid=11188944143…).
WERBROUCK, L., BaSo-fiche, internet, 2012-10-20, (http://www.g-acht.be/2008/BaSofiche/baso.htm).
WIKIPEDIA, Algemeen secundair onderwijs, internet, 2012-10-20, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Algemeen_secundair_onderwijs).
WIKIPEDIA, Eindtermen, internet, 2012-03-22, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Eindtermen).
WIKIPEDIA, Leerlingvolgsysteem, internet, 2012-05-21, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Leerlingvolgsysteem).
WIKIPEDIA, Leerplan, internet, 2012-05-21, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Leerplan).
WIKIPEDIA, Onderwijsnet, internet, 2012-03-20, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Onderwijsnet).
WIKIPEDIA, Steekproef, internet, 2012-06-04, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Steekproef).
10.4 Interviews
CLEAYS, A., in een interview afgenomen door L. PELGRIMS, Janseniustoren Leuven, 2012-05-30, 9u.
VANDEN BERK, I., in een interview afgenomen door L. PELGRIMS, Janseniustoren Leuven, 2012-03-30, 10u30.
10.5 E-mails
PELGRIMS, L., (lien.pelgrims@student.khleuven.be), Informatie proeftuinproject – Dicht de kloof, e-mail aan DEVOS, N., (nadine.devos@gmail.com), 2012-03-31.
