Het helen van historische wonden: slachtofferperspectieven in post-conflict Peru (1980-2012)

Eva Willems
Persbericht

Het helen van historische wonden: slachtofferperspectieven in post-conflict Peru (1980-2012)

 

De schaduw van een gewelddadig verleden

Naast adembenemende Incaruïnes verbergt het Peruaanse Andesgebergte ook nog een minder glorieus en meer recent verleden. Amper drie decennia geleden, van 1980 tot 2000, werd Peru verscheurd door een wreed burgerconflict. De oorlog sloeg diepe wonden die het land nog steeds likt in een moeizaam verwerkingsproces. Historica Eva Willems ging op zoek naar deze historische wonden bij slachtoffers in Peru. 

Revolutie

Een sprong in de tijd: Chuschi, Ayacucho (Peru), 17 mei 1980. Een groep onbekende gewapende mannen die zich voordoen als militairen dringen het verkiezingskantoor van het dorp binnen. Ze verbranden de resultaten van de eerste democratische verkiezingen die georganiseerd werden in Peru na twaalf jaar militaire dictatuur. De daders blijken lid te zijn van de communistische partij Sendero Luminoso (Het Lichtend Pad), wiens haast spirituele leider Guzmán zich volledig afkeert van het politieke systeem. Revolutie, zo verkondigt hij, is het enige middel om de Peruaanse samenleving te veranderen.

Een vuile oorlog

Op basis van deze ideologie startte Sendero Luminoso een guerrillaoorlog tegen alle (vaak vermeende) tegenstanders van de Peruaanse revolutie. De gruwelijkste methodes werden gebruikt om terreur te zaaien bij de bevolking. De campagne van Sendero Luminoso begon hoog in de desolate Andes, in het departement Ayacucho, ver buiten het gezichtsveld van de regeringsleiders in de hoofdstad Lima. Sendero Luminoso zocht met beloftes op een betere toekomst steun bij de arme inheemse boerengemeenschappen. Eens de hoge menselijke prijs die ze hiervoor zouden moeten betalen duidelijk werd, verloor de beweging echter met rasse schreden haar steun bij de burgerbevolking.

Wanneer het Peruaanse leger vanaf 1982 een even gewelddadig tegenoffensief startte, mondde het conflict uit in het meest dodelijke interne conflict uit de Peruaanse geschiedenis. Het land werd verdeeld door geweld, angst en wantrouwen. Pas in september 1992, na ruim tien jaar van terreur, slaagde het leger erin de situatie min of meer onder controle te krijgen.

De weg naar waarheid

Naar het voorbeeld van andere Latijns-Amerikaanse landen zoals Argentinië of El Salvador werd in Peru in 2001 een waarheidscommissie opgericht. Deze commissie had als doel om op basis van getuigenissen van zowel daders als slachtoffers alles wat er zich tijdens de burgeroorlog afgespeeld had op te klaren. De eindbalans van 69 280 slachtoffers ging ver boven de eerder geschatte aantallen en ook het grote aandeel van leger en politie in het geweld werd duidelijk. Maar liefst 75% van de slachtoffers was bovendien afkomstig uit de inheemse boerengemeenschappen op het platteland. De meeste van deze gemeenschappen leven al generaties lang in armoede en hun dagelijkse realiteit staat in schril contrast met de steeds snellere modernisering in de Peruaanse steden.

Loze beloftes

De waarheidscommissie deed allerlei aanbevelingen aan de Peruaanse staat om de slachtoffers te vergoeden voor de materiële en psychologische schade die ze leden tijdens het conflict. Deze aanbevelingen blijven tot op vandaag grotendeels dode letter. Geld brengt de doden niet terug maar kan op zijn minst de schrijnende armoede waarin de slachtoffers leven verzachten. De staat stelt het vergoeden van de slachtoffers echter steeds weer uit met nieuwe smoezen. De inheemse gemeenschappen worden voor de zoveelste keer in de geschiedenis de rug toegekeerd.

Bij gebrek aan initiatief van staatswege zijn het de Peruaanse NGO’s die proberen om het gewelddadige verleden samen met de slachtoffers te verwerken. De herinnering aan het conflict wordt levend gehouden door de strijd om waarheid en gerechtigheid en de zoektocht naar lichamen van slachtoffers die in clandestiene graven terecht kwamen.

Herinneren of vergeten?

Het verleden levend houden betekent in vele gevallen dat oude wonden steeds opnieuw opengereten worden. Toen Eva Willems tijdens haar veldwerk de kans kreeg om rechtstreeks met slachtoffers te praten werden deze wonden haast tastbaar in woorden. “Ik voelde hoe mijn vragen pijn deden en herinneringen opriepen die als naalden door hun gedachten priemden. Alsof ik een pleister van een nog vochtige wonde trok”, aldus Willems. Deze ervaring bracht haar tot dan toe rotsvaste basisveronderstellingen – “herinneringen moeten leven en de geschiedenis mag niet vergeten worden” – aan het wankelen.

Het duivelsdilemma tussen herinneren en vergeten beheerst de omgang met een gewelddadig verleden. De tand des tijds was jarenlang hét paardenmiddel tegen historisch onrecht. “Laat er maar wat tijd overgaan, en iedereen zal het vergeten zijn.” In de laatste drie decennia is er echter zowel in academisch onderzoek als bij NGO’s een duidelijke herinneringstendens. Het helende effect dat vroeger werd toegewezen aan vergeten, wordt nu net aan herinnering toegeschreven. Tijd alleen heelt niet langer alle wonden en slachtoffers hebben recht op herinnering, waarheid en gerechtigheid.

Maar wat te doen als slachtoffers zelf aangeven dat ze liever willen vergeten wat er allemaal gebeurd is? “Wat we het meest nodig hebben zijn pillen om te vergeten”, zo verklaarde een slachtoffer aan de Amerikaanse antropologe K. Theidon.

Het verleden als ziekteverwekker

De grote afwezigheid van psychologische bijstand voor de slachtoffers na het conflict zorgt ervoor dat de trauma’s onverwerkt bleven. In de inheemse gemeenschappen worden de herinneringen aan de oorlog dan ook vaak beschouwd als bron van allerlei ziektes en kwalen. Slechte herinneringen kunnen je vastgrijpen en overvallen in je dromen. Het geheugen kan bezit nemen van een persoon tot deze bezwijkt onder het gewicht van zoveel pijnlijke herinneringen. Moeders geloven dat ze hun verdriet via de borstvoeding doorgeven aan hun kind. De volgende generatie deelt in het leed.

Geschiedenis en herinnering in culturele context

Door het lijden van de slachtoffers in hun culturele context te plaatsen, wordt duidelijk dat het transnationale discours omtrent geschiedenis en herinnering niet altijd aansluit bij de lokale realiteit van de slachtoffers. Door deze realiteiten onder de loep te nemen kan ervoor gezorgd worden dat verwerkingsinitiatieven écht aansluiting vinden bij de leefwereld van slachtoffers. Binnen het hele pleit voor herinnering moet er immers ook ruimte gemaakt worden voor positieve vormen van vergeten die slachtoffers van “the burden of history” (H. White) kunnen bevrijden. Een manier zoeken waarop slachtoffers zich kunnen ontdoen van het gewelddadige verleden en kunnen bouwen aan een rechtvaardigere toekomst: dat blijft volgens Willems immers de inzet van het studieveld rond geschiedenis en herinnering.

Bibliografie

 

BIBLIOGRAFIE

Boeken en artikels

AMORES CARREDANO (J. B.) (coord.) Historia de América. Editorial Ariel, Barcelona, 2006, 959 p.

ARONI SULCA (R. S.) “Casas de la Memoria en Ayacucho: Construyendo “lugares de memoria””. In: Taller de Estudios sobre Memoria, 2010, 17 p.

BARAYBAR (J. P.) (e.a.) Desaparción Forzada en el Perú. El aporte de la Investigación Antropológica Forense en la obtención de la evidencia probatoria y la construcción de un paraguas humanitario. EPAF en CNDDHH, Lima, 2009, 100 p.

BEVERNAGE (B.) “De hete adem van het verleden. Over het verleden dat niet voorbij wil gaan en het ‘presence’-debat in de geschiedfilosofie”. In: BEG-CHTP, n°18, 2007, pp. 183-198.

BEVERNAGE (B.), AERTS (K.) “Haunting Pasts. Time and Historicity as Constructed by the Argentine Madres de Plaza de Mayo and Radical Flemish Nationalists”. In: Social History, 34 (2009), 4, pp. 391-408.

BEVERNAGE (B.)  “History, memory and politics of time in transitional justice”. In: Conferentie “Transitional Justice in Europe: the historical perspective (1945 – 2000), CEGES-SOMA. 11.01.2012.

BIRTH (K.) “The Immanent Past: Culture and Psyche at the Juncture of Memory and History”.  In: Ethos, vol. 34 (2), 2006, pp. 169-191.

BURKE (P.) “Western Historical Thinking in a Global Perpsective – 10 Theses”. In: J. Rüsen (ed.), Western Historical Thinking, Berghahn Books, New York, 2002, pp. 15-30.

BURT (J.M.) Violencia y autoritarismo en el Perú: bajo la sombra de Sendero y la dictadura de Fujimori (seguda edición ampliada). IEP, Lima, 2011, 475 p.

BURT (J.-M.) “ “Quien habla es terrorista”: The Political Use of Fear in Fujimori’s Peru”. In: Latin American Research Review, Pittsburgh, 2006, vol. 41, s.p.

CECCONI (A.) “Dreams, memory and war: an ethnography of night on the Peruvian Andes”. In: The Journal of Latin American and Caribbean Anthropology, vol. 16 (2), 2011, pp. 401–424.

CERNA RIVERA (M.) en ARONI SULCA (R.) “Las desapariciones Forzadas en Hualla: Memoria de la violencia, justicia y miradas hacía el futuro”, EPAF, 2010, onuitgegeven tekst, 27 p.

CHAKRABARTY (D.) “History and the Politics of Recognition”. In: JENKINS (K.), MORGAN (S.), MUNSLOW (A.) (eds.), Manifestos for History, New York, 2007, pp. 77-87.

COMISIÓN DE LA VERDAD Y LA RECONCILIACIÓN, Informe final, CVR, Lima, 2003,

DE BAETS (A.) "A Code of Ethics for Historians (proposal)”. In: DE BAETS (A.), Responsible History, Berghahn Books, New York/Oxford, 2009, pp. 188-196.

DEGREGORI (C.I.) Qué difícil es ser Dios. El partido comunista del Perú - Sendero Luminoso y el conflicto armado en el Perú: 1980-1999. IEP, Lima, 2010, 325 p.

DEL PINO (P.) “Uchuraccay: memoria y representación de la violencia política en los Andes”. In: Seminario Internacional, “Memoria y Violencia Política en el Perú”, 11-12 oktober 2001, s.p.

DOW (J.) “Universal Aspects of Symbolic Healing: A Theoretical Synthesis”. In: American Anthropologist, New Series, vol. 88 (1), 1986, pp. 56-69.

FIDH Misión Internacional de Investigación, Perú: la esperanza, ¿Hacía una democracia duradera? FIDH, Informe n°302/3, 2001, 24 p.

GONZÁLEZ (O.M.) Unveiling secrets of war in the Peruvian Andes. The university of Chicago press, Chicago & London, 2011, 307 p.

HARTOG (F.) “Time and Heritage”. In: Museum International, 2005, vol. 57 (3),  pp. 7-18.

JELIN (E.) “Exclusión, memorias y luchas políticas”. In: MATO (D.), Cultura, política y sociedad Perspectivas latinoamericanas, CLACSO, Consejo Latinoamericano de Ciencias Sociales, Ciudad Autónoma de Buenos Aires, Argentina, 2005, pp. 219-239.

JIMÉNEZ (E.) Chungui, violencia y trazos de memoria. COMISEDH, Lima, 2005, 417 p.

KRUIJT (D), KOONINGS (K.) Societies of fear. The Legacy of Civil War, Violence and Terror in Latin America. Londen, Zed Books, 1999,  335 p.

LAPLANTE (L.) “The Law of Remedies and the Clean Hands Doctrine: Exclusionary Reparation Policies in Peru's Political Transition”. In: American University International Law Review, vol. 23 (1), 2009, pp. 51-90.

LAPLANTE (L.), THEIDON (K.) “Truth with Consequences: Justice and Reparations in Post-Truth Commission Peru”. In: Human Rights Quarterly, Volume 29, Number 1, February 2007, pp. 228-250

LA SERNA (M.) The Corner of the living: local power relations and indigenous perceptions in Ayacucho, Peru 1940-1983.  Doctoral Dissertation, University of California,  San Diego, 2008, 409 p.

LORENZ (C.) “Unstuck in time. Or: the sudden presence of the past”. In: TILMANS (K.) VAN VREE (F.) en WINTER (J.) (eds), Performing the Past. Memory, History and Identity in Modern Europe, Amsterdam University Press, Amsterdam, 2010, pp. 67 – 105.

MARGALIT (A.) “A Moral Witness”. In: The Ethics of Memory , Harvard University Press, Cambirdge, 2002, pp. 147-182Municipalidad Distrital de Anco y Asociación Servicios Educativos Rurales, Anco, Haciendo memoria, Municipalidad Distrital de Anco (Huancavelica)/SER (Lima), 2007,  127 p.

MÜLLER (K. E.) “Concepts of Time in Traditional Cultures”. In: RÜSEN (J.) (ed.), Time & History, The Variety of Cultures, pp. 19-35.

ÖSTERLUND (M.) Politics in the Midst of Terror. Religious Beliefs and Political Action in the Peruvian Andes. Finnish society of sciences and letters, Helsinki, 2001, 320 p.

PAREDES PALMA (S. P.), CORREA (C.) “¿Cuánto se ha reparado en nuestras comunidades? Avances, percepciones y recomendaciones sobre reparaciones colectivas en Perú (2007-2011)” In: Cuarto reporte impacto y sostenibilidad de las reparaciones colectivas (2007-2011), ICTJ & APRODEH, 2011, 62 p.

PEDERSEN (D.), KIENZLER (H.), GAMARRA (J.) “LLaki and Ñakary: Idioms of Distress and Suffering Among the Highland Quechua in the Peruvian Andes” In: Culture, medicine and psychiatry, vol. 34, nr. 2 (2010), pp. 279-300.

PHILIPS (M. S.) “Rethinking historical distance: from doctrine to heuristic”. In: History and Theory, Theme Issue 50 (December 2011), pp. 11-23.

RÉNIQUE J(. L.) “Olvido y verdad en la historia del Perú”. In: Ideele, n° 157, 2003, pp. 128- 130.

RUNIA (E.) “Spots of time”. In: History and Theory, 45, 2006, pp. 305-316.

RÜSEN (J.) (ed.). Time & History. The Variety of Cultures, Berghahn Books, New York-Oxford, 2007, 248 p.

SOTO QUISPE (H.) (coord.) ¿Hasta cuándo tu silencio? Testimonios de dolor y coraje. ANFASEP, Ayacucho, 2007, 269 p.

STAUB (E.) “Reconciliation after Genocide, Mass Killing, or Intractable Conflict”. In: Political Psychology, vol. 27 (6), 2006, pp. 867-894.

TAYLOR (C.) “The politics of recognition” In: GUTMAN (C.) (ed.), TAYLOR (C.) (e.a.), Multiculturalism: Examining the Politics of Recognition, Princeton University Press, Princeton, 1994, pp. 25-73.

THEIDON (K.) Entre prójimos. El conflicto armado interno y la política de la reconciliación en el Perú. IEP Instituto de Estudios Peruanos, Lima, 2004, 283 p.

THEIDON (K.) ““How we learned to kill our brother?”: Memory, morality and reconciliation in Peru”. In: Bull. Inst. fr. études andines, 2000, 29 (3), pp. 539-554.

THEIDON (K.) “Justice in Transition: The Micropolitics of Reconciliation in Postwar Peru”. In: Journal of Conflict Resolution, 2006, 50, pp. 433-457.

TORPEY (J.) “The Pursuit of the Past: A Polemical Perspective”. In: SEIXAS (P.), Theorizing Historical Consciousness, Toronto, 2004, p. 240-255.

UNIVERSIDAD DEL PACÍFICO La discriminación en el Perú: Investigación y reflexión, Informe de Resumen. Centro de Investigación de la Universidad del Pacífico, Lima, 24.06.2010, s.p.

VANDENBULCKE (I.)  Een vergelijkend onderzoek naar de strijd tegen analfabetisme in Peru, casestudy: Chincha. Onuitgegeven masterproef, Universiteit Gent (faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen), academiejaar 2005-2006, 68 p.

VIAENE (L.) Voices from the shadows: the Role of Cultural Contexts in Transitional Justice Processes. Maya Q’eqchi pespectives from post-conflict Guatemala. Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Universiteit Gent (faculteit Rechtsgeleerdheid), 2011, 307 p.

VERDOOLAEGE (A.) Reconciliation : the South African truth and reconciliation commisson: deconstruction of a multilayered archive. Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Universiteit Gent (faculteit Letteren en Wijsbegeerte), 2005, 567 p.

WHITE (H.) “The Burden of History”. In: History and Theory, 5 (1966),  2, pp. 111- 134.

WILLER (H. ) “Cómo se reconstruyó la verdad”. In: Ideele, n°157, 2003, pp. 55-59.

WILLEMS (E.) Geschiedenis en herinnering na gewelddadig conflict: Omgang met de erfenis van de Peruaanse burgeroorlog (1980-2010). Onuitgegeven bachelorscriptie, Universiteit Gent (faculteit Letteren en Wijsbegeerte), 2011, 42 p.

YOUNGERS (C.), BURT (J.-M.) “Defending Rights in a Hostile Environment”. In:

NACLA Report on the Americas, Vol XXXIV, no. 1, july/august 2000, p. 43-53.

 

Internetpagina’s

AMADO (H. H.) “Qué le queda ahora al Movadef y Sendero: hablan los expertos”. In: El Comercio, 01.02.2012, in: <http://elcomercio.pe/actualidad/1368624/noticia-que-le-queda-ahora-al-m…;, geraadpleegd op 29.06.2012.

AMADO (H. H.) “¿Quién es el próximo cabecillo a ser neutralizado?” In: El Comercio, 13.02.2012, in: <http://elcomercio.pe/politica/1373857/noticia-quien-proximo-cabecilla-s…;, geraadpleegd op 29.06.2012.

ARDITO VEGA (W.) “Entre la calle Tarata y la plaza San Martín”. In: LaMula.pe, 17.07.2012, geraadpleegd in: < http://lamula.pe/2012/07/16/rp-417-entre-la-calle-tarata-y-la-plaza-san…; op 17.07.2012.

APRODEH Historia In:<http://www.aprodeh.org.pe/index.php?option=com_content&view=article&id=…;, geraadpleegd op 14.06.2012.

CECCONI (A.) “Parecía todo un sueño” In: Revista Argumentos, año 2 (3), 2008, s.p., geraadpleegd in: <http://www.revistargumentos.org.pe/parecia_todo_un_sueno___.html>s op 17.07.2012.

DEGREGORI (C. I.) “Espacios de memoria, batallas por la memoria”. In: Revista Argumentos, año 3 (4), 2009, s.p., geraadpleegd in: < http://www.revistargumentos.org.pe/espacios_de_memoria__batallas_por_la…; op 17.07.2012.

EPAF, Historia. In: < http://epafperu.org/historia/&gt;, geraadpleegd op 22.07.2012.

FAO América Latina y Caribe “Documental Hualla: Los cambios producidos por las intervenciones articuladas”. In: < http://www.youtube.com/watch?v=ym-b_3GJCP4&gt;, geraadpleegd op 27.07.2012.

FIDH FIDH condena el uso desproporcionado de la fuerza en Cajamarca In: <http://derechoshumanos.pe/2012/07/fidh-condena-el-uso desproporcionado-de-la-fuerza-en-cajamarca/>, geraadpleegd op 08.07.2012.

GUZMÁN (M.) “ ‘La teta asustada’: enfermedad del susto”. In: La Vanguardia, 30.06.2009, in:< http://www.lavanguardia.com/el-lector-opina/noticias/20090220/536446111…;, geraadpleegd op 04.07.2012.

IEP Grupo Memoria. In: <http://www.iep.org.pe/gm/index.html&gt;, geraadpleegd op 18.06.2012.

PFI CENTRE FOR JUSTICE AND RECONCILIATION What is restorative justice? In: <http://www.restorativejustice.org/university-classroom/01introduction/&…;, geraadpleegd op 20.07.2012.

PRODIVERSITAS Quechua In: <http://www.prodiversitas.bioetica.org/quecl-o.htm&gt;, geraadpleegd op 03.07.2012.

RIVERA (C.) El quechua y sus hablantes: En la Pontificia Universidad Católica del Perú. In: <http://blog.pucp.edu.pe/media/226/20060701-El%20quechua%20y%20sus%20hab…;, geraadpleegd op 09.06.2012

RUÍZ (I. D.), MORA (M.J.), FERNÁNDEZ ORTEGA (M.A.), SUTTON (A.H.) “El “espanto” o “susto” en el medio popular y bajo el enfoque médico”. In: Atención Familiar, vol. 14, nr. 1 (2007), in: < http://www.facmed.unam.mx/deptos/familiar/atfm141/edito.html&gt;, geraadpleegd op 03.07.2012.

SANTISTEBAN (R. S.) Balance de los derechos humanos a un año del gobierno de Ollanta Humala. In: <http://derechoshumanos.pe/2012/07/la-cnddhh-presenta-balance-del-primer… humala/?utm_source=feedburner&utm_medium=email&utm_campaign=Feed%3A+CoordinadoraNacionalDerechosHumanos+%28Coordinadora+Nacional+de+Derechos+Humanos%29, geraadpleegd op 20.07.2012.

ULFE (M. E.) “Algunos aspectos a considerar en el proceso de recordar en el país” In: Derechos Humanos en Línea, IDEHPUCP, 28.02.2010, geraadpleegd in: < http://idehpucp.pucp.edu.pe/boletin/index.php?view=interna&cat=1&id=124…; op 29.07.2012.

ULFE (M. E.) Hablar de memoria es hablar de visibilidad. In: <http://lamula.pe/2011/07/04/maria-eugenia-ulfe-hablar-de-memoria-es-hab…;, geraadpleegd op 23.06.2012.

 

Interviews (chronologisch gerangschikt)

 

Interview met Jairo Rivas, Lima (Peru), 23.02.2012.

Consejo de Reparaciones

 

Interview met Cathy Meza, Lima (Peru), 23.02.2012.

- Consejo de Reparaciones

- artistiek collectief ‘Arte por la Memoria’

 

Interview met Emilio Salcedo, Lima (Peru), 28.02.2012.

- voormalig vrijwilliger waarheidscommissie

- socioloog Pontífica Universidad Católica del Peru (PUCP)

 

Interview met Doris Caqui, Lima (Peru), 29.02.2012.

- slachtoffer

- voorzitster CONAVIP (Nationale koepel van slachtofferbewegingen)

 

Interview met Ponciano Del Pino, Lima (Peru), 01.03.2012.

- historicus

 

Interview met Lika Mutal, Lima (Peru), 02.03.2012.

- kunstenares (ontwerpster van het memoriaal ‘El Ojo Que Llora’ in Lima)

 

Interview met Felix Reátegui, Lima (Peru), 05.03.2012.

- socioloog

- Instituto de Democracía y Derechos Humanos de la Pontífica Universidad Católica del Perú (IDEHPUCP)

 

Interview met Gisela Ortiz, Lima (Peru), 05.03.2012.

- Equipo Peruano de Antropología Forense (EPAF)

- slachtoffer 

 

Interview met Javier Torres, Lima (Peru), 06.03.2012.

- antropoloog

- Servicios Educativos Rurales (SER)

 

Interview met Señora Aurelia, Hualla (Peru), 16.03.2012,

- slachtoffer

 

Interview met Señora Jesusa, Hualla (Peru), 16.03.2012.

- slachtoffer

 

Interview met Señora Ana Cristina, Huamanga (Peru), 19.03.2012.

- slachtoffer

 

Interview met Pepe Coronel, Huamanga (Peru), 20.03.2012.

- antropoloog

- voormalig medewerker CVR

 

Interview met Ernesto Ambía, Huamanga (Peru), 21.03.2012.

- advocaat

- Asociación Pro Derechos Humanos (APRODEH)

 

Interview met Yuber Alarcón, Huamanga (Peru), 26.03.2012.

- advocaat

- Apoyo para la Paz (APP)

 

Interview met Heeder Soto, Huamanga (Peru), 28.03.2012.

- antropoloog

- voormalig activist ANFASEP

Universiteit of Hogeschool
Master of Arts in de Geschiedenis
Publicatiejaar
2012
Share this on: